ՅՍՏԱԿ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ

Արցախի վերջին պատերազմը եւ Հայաստանի մատնուած կացութիւնը մէկ կողմէ տագնապալի են, իսկ միւս կողմէ բազում խորհրդածութիւններու դուռ բացած են։ Այդ խորհրդածութիւնները հետամուտ են մէկ կողմէ պատահածի պատճառներուն ներթափանցելու, իսկ միւս կողմէ տագնապը յաղթահարելու, ապագայի վերաբերեալ առողջ տեսլականով մը հանդերձ։ Թէեւ կարծիքներու եւ մօտեցումներու սակաւութիւն մը չկայ, սակայն անոնց շարքին կան առանձնացողներ՝ իրենց կշիռով, մակարդակով եւ հենքով։ Լրագրող-հրապարակագիր Թաթուլ Յակոբեան այս շրջանին կը դասուի այն վերլուծաբաններու շարքին, որոնց մեկնաբանութիւնները կ՚առանձնանան։ Թաթուլ Յակոբեան փորձառու եւ հեղինակաւոր անուն մըն է։ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրին խորաթափանց քաղաքական մեկնաբանը ունի շահեկան գիրքեր։ Իր հետաքրքրութիւններու ծիրը սահմանափակուած չէ միայն Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրով, որովհետեւ Թաթուլ Յակոբեան վերջին տասնամեակներուն ուշադրութեամբ հետեւած է նաեւ Թուրքիա-Հայաստան փակուղիին, այս վերջինը դիտարկելով նաեւ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան կարճատեւ գոյութեան տարիներու փորձառութեան համայնապատկերին վրայ։ Այս բոլորը ինքնաբերաբար ուշագրաւ կը դարձնեն, թէ ան ի՛նչ կը մտածէ Հայաստանի առկայ կացութեան, տարածքաշրջանի նոր կլիմային ու մանաւանդ՝ Անգարա-Երեւան յարաբերութիւններու ապագային վերաբերեալ հաւանականութիւններուն շուրջ։ Ստորեւ կը ներկայացնենք Թաթուլ Յակոբեանի հետ Երեւանի մէջ մեր ունեցած հարցազրոյցը։

*

-Ի տարբերութիւն շատերուն, դուք՝ որպէս լրագրող, եղած էք դէպքերու կիզակէտին։ Խօսքը յատկապէս Արցախի դէմ շղթայազերծուած 44-օրեայ պատերազմի մասին է: Ի վերջոյ այս վիճակին մէջ ո՞վ է գլխաւոր մեղաւորը, եթէ ի հարկէ կայ մեղաւոր:

-Բոլոր անոնք, որոնք իրենք զիրենք Հայաստանի քաղաքացի կը համարեն, մեղաւոր են: Բոլոր անոնք, որոնք կը զգան՝ թէ Հայաստան իրենց պետութիւնն է, մեղաւոր են, ներառեալ ես: Որովհետեւ եթէ չես զգար քու մեղաւորութիւնդ եւ պատասխանատուութեանդ բաժինը, կը նշանակէ, որ չես ցաւիր երկրիդ համար: Ի հարկէ, պատասխանատուութեան եւ մեղքի բաժնի չափ մըն ալ կայ։ Թիւ մէկ մեղաւորը երկրի ռազմաքաղաքական ղեկավարութիւնն է, որ ամէն ինչ ըրաւ, որպէսզի մենք ունենանք նոր պատերազմ եւ նոր աղէտ: Միանշանակ պատասխանատու է Հայաստանի եւ Արցախի քաղաքական իշխանութիւնը՝ գլխաւորութեամբ Նիկոլ Փաշինեանի եւ Արայիկ Յարութիւնեանի: Գլխաւոր պատասխանատուներն ու մեղաւորները անոնք են, բայց, կը կրկնեմ՝ որ բոլորս մեղաւոր ենք, մեղքի տարբեր չափաբաժիններով: Իմ մեղքը եւ կը կարծեմ նաեւ քու մեղքը ծովու մէջ մէկ կաթիլ է, իսկ միւսներունը շատ աւելի մեծ է:

-Ամենէն նախնական օրէնքը կ՚ըսէ, որ պարտուած ղեկավարը պէտք է հեռանայ: Ի՞նչ է պատճառը, որ Փաշինեան մինչեւ հիմա կը մնայ իշխանութեան գլուխ:

-Նախկին Սովետական Միութեան տարածքէն ներս շատ են այդ դէպքերը, նաեւ մեր հարեւանութեամբ, երբ պարտուած ղեկավարները չեն հեռացած: Վառ օրինակ մը. 1993 թուականի ամրան Իլհամ Ալիեւի հայրը եկաւ իշխանութեան գլուխ եւ մինչեւ հրադադարի հռչակուիլը կորսնցուց տարածքներու մեծ մասը, 4-4.5 շրջան, բայց մնաց աթոռի վրայ։ Այո՛, պարտուած ղեկավարը պէտք է հեռանայ:

Առաջին օրերուն, կռիւի հաւանաբար 5-րդ կամ 6-րդ օրը, քանի մը լրագրող իմ գործընկերներուն Արցախէն փակ նամակ գրեցի, թէ այդ պահուն Նիկոլ Փաշինեան շտապ պէտք է հեռանար։ Որովհետեւ ամէն մէկ օրը մեզ կը տանէր դէպի պարտութիւն: Ըլլալով առաջնագծին՝ ես կը տեսնէի, թէ Հայաստան կը պարտուի նախ եւ առաջ իր թիկունքէն։ Այն ամենաթողութիւնը, որ կը տեսնուէր ամէն քայլին, կը նշանակէր, թէ չկար ճիշդ ղեկավարութիւն: Կարելի է ըսել, որ մասնակի խուճապ կար, ո՛չ ամէնուր, բայց. օրինակ՝ Հադրութի մէջ, այո՛, խուճապ կար: Վերջին օրերուն, երբ Ստեփանակերտ տարհանման հրամանը հասաւ, այդ ժամանակ ես կ՚երթայի Ստեփանակերտ՝ Քելպեճերի վրայով։ Տեսայ, թէ ինչպէս հազարաւոր մեքենաներ կը փախչէին՝ այն աստիճան, որ ես չկրցայ յառաջ երթալ եւ ետ շրջուեցայ ու այդ խուճապով վերադարձայ Վարդենիս: Սկզբնական օրերուն կը նկատուէր ե՛ւ խուճապ, ե՛ւ անկազմակերպութիւն, ճանապարհներուն վրայ կը տեսնուէին կամաւորականներ։ Մարդիկ կը տանէին ու կը ձգէին ուղղութեան մը վրայ եւ կ՚ըսէին՝ այս է ձեր տեղը։ Անոնք չէին գիտեր, թէ ի՛նչ պիտի ընեն: Կու գար անօդաչու թռչող սարքը ու կը վերացնէր այդ խումբին կէսը։ Բնականաբար, այդ մարդիկ խուճապահար՝ պիտի փորձէին խոյս տալ։ Այս եղածին ի՛նչ անուն, որ կ՚ուզէք տուէք. խուճապ, նահանջ, դասալքութիւն կամ փրկուիլ: Ես շատ կռուողներու հետ զրուցած եմ, անոնք ըսին հետեւեալը. «Մենք մեր առջեւ փաստօրէն մէկ խնդիր ունէինք՝ միայն փրկուիլ»։ Այսինքն, ո՛չ թէ կռուիլ, այլ փրկուիլ: Հետեւաբար, պարտուած ղեկավարը պէտք է հեռանայ, բայց ան չի հեռանար: Եւ իւրաքանչիւր օր այդ պարտուած ղեկավարին մնալը կը նշանակէ Հայաստանի համար նորանոր կորուստներ եւ ամենէն գլխաւորը՝ անորոշութիւն: Երեսուն տարիներու ընթացքին չեմ յիշեր, որ Հայաստանի մէջ եղած ըլլայ այսպիսի ժամանակ մը, երբ մարդիկ չեն ունեցած ապագայի ծրագիրներ։ Եւ երբ չկան ծրագիրներ, ուրեմն կեանքը կանգ առած է եւ սա սարսափելի է: Այսօր Հայաստան այդ ծանր վիճակին մէջ է։

-Կա՞ն արտաքին գործօններ, որոնց պատճառով Փաշինեան կը յետաձգէ իր հեռանալը, որովհետեւ շատ հաւանական կը համարուի, թէ ան անպայման օր մը պիտի հեռանայ:

-Օր մը բոլորը պիտի հեռանան: Բայց ինչո՞ւ չի հեռանար Փաշինեան… Որովհետեւ իշխանութեան գլուխ մնալը իրեն համար անվտանգութեան խնդիր է։ Քանի դեռ ան իշխանութիւն ունի, ուրեմն անվտանգ է։ Որովհետեւ դժուար է պատկերացնել, թէ այս բոլորը հեշտօրէն պիտի մարսուին: Երբ դուն 44 օրերու ընթացքին կը կորսնցնես այն ինչ, որ նուաճուած է 6.5 տարուայ մէջ ու պահուած է 26 տարիներու ընթացքին եւ որու համար վճարուած են մարդային կեանքեր, նաեւ միլիոնաւոր տոլարներ հանգանակուած ու դրուած են այնտեղ: Աւելցնեմ, որ ես երբեք չեմ մտածեր, թէ Նիկոլ Փաշինեան դաւաճան մըն է։ Ես կը մերժեմ այդ բանը։ Ես չեմ կրնար փաստերով ապացուցանել այդ բանը, բայց տեղի ունեցած է ուրիշ բան մը, որ, ըստ իս դաւաճանութենէն աւելին է։ Այդ մէկը անկազմակերպութիւնն ու անպատասխանատուութիւնն է:

-Ներկայիս կան խօսակցութիւններ, ըստ որոնց պատահածը «նախկիններ»ը պատրաստած էին եւ գիտէին, որ այդպէս պիտի ըլլայ եւ այս պատճառով ալ զիջեցին իշխանութիւնը: Դուք ի՞նչ վերաբերմունք ունիք այս եւ նման խօսակցութիւններու պարագային:

-Ես այս եւ նման խօսակցութիւնները չեմ կրնար մեկնաբանել, բայց կ՚ըսեմ հետեւեալը, որ 2015 թուականի աշնան ռուսերը Սերժ Սարգսեանին շատ յստակ ըսած էին, որ պէտք է Ատրպէճանին վերադարձնէ 5 շրջան: Անոր յաջորդեց 2016-ի Ապրիլեան պատերազմը: Ես կը կարծեմ, թէ Ապրիլեան պատերազմը յանկարծ այդպէս չէր ծագած։ Բայց չեմ ըսեր նաեւ, որ այդ պատերազմը հրահրած էին ռուսերը։ Պարզապէս անոնք թոյլ տուած էին, որ Ատրպէյճան փորձէ իր ուժերը եւ պէտք եղած պահուն անմիջապէս միջամտեցին եւ կանգնեցուցին պատերազմը: Անոր յաջորդեց Սերժ Սարգսեանի բազմաթիւ յայտարարութիւնները, ուր կ՚ըսէր, թէ մենք պէտք է զիջինք այդ շրջանները։ Կը կարծեմ՝ ան անկեղծ էր իր այդ յայտարարութիւններուն մէջ: Պատերազմէն յետոյ, 2016-ի պատերազմէն ետք, Սերժ Սարգսեան քանի մը անգամ գացած էր Ստեփանակերտ եւ ուղղակի ըսած էր, որ եթէ զիջումներ չկատարուին «Կարս-Կարս» երգի նման, օր մըն ալ «Ստեփանակերտ-Ստեփանակերտ» երգը պիտի երգէք: Ակնյայտ էր, որ կար ճնշում ռուսերուն կողմէ, որպէսզի այդ շրջանները վերադարձուին: Թէ ինչո՞ւ յատուկ ռուսերը կը նշեմ, որովհետեւ մեր տարածքաշրջանին մէջ ռուսերն են այն միակ ուժը, որ կրնայ բան մը պարտադրել: Ռուսերէն եւ թուրքերէն բացի ուրիշ ուժ մը ուղղակի գոյութիւն չունի այս տարածքաշրջանին մէջ։ Թուրքերը չեն կրնար Հայաստանին բան մը պարտադրել, բայց ռուսերը կրնան։ Եւ կրնային պարտադրել, որ հայերը փոխզիջումներու երթան, ի հարկէ, այդ պարտադրանքը միակողմանի չէր: Ինչ որ ալ ըսուի ռուսերու հասցէին՝ անոնք այնուամենայնիւ այս շրջանին բաւական ազնիւ գտնուեցան։ Քաղաքականութեան մէջ ազնուութիւնը այնքան ալ «ճիշդ» հանգամանք մը չէ, բայց հետեւելով իրադարձութիւններուն՝ ես կրնամ ըսել, որ ռուսերը մեր թիկունքէն բան մը չեն ըրած, ինչպէս որ հիմա շատեր առասպելներ կը հիւսեն, թէ իբր ռուսերու պատճառով մենք պարտուեցանք: Սերժ Սարգսեան վարչապետ դառնալէ ետք պիտի երթար այդ զիջումներուն։ Ես կասկած չունիմ եւ գրեթէ վստահ եմ, թէ ան Սահմանադրութիւնը փոխեց ոչ այնքան իշխել շարունակելու համար։ Փոխեց, որպէսզի ինք խորհրդարանի եւ կառավարութեան հետ մտնէ այդ դաժան պատմական բեռին տակ եւ զիջէ այդ տարածքները, բայց ո՛չ որպէս անհատ, այլ՝ որպէս կառավարութիւն եւ իշխող ուժ, որովհետեւ Արցախի մէջ առանց պատերազմի տարածքներու զիջումը պատմական անէծք է: Սերժ Սարգսեանի մասին եթէ իմ յօդուածները հաւաքեմ, թերեւս հինգ քննադատական հատոր կ՚ունենամ, բայց մէկ կէտի մէջ իրեն կը հաւատամ, թէ ինք մտահոգ էր ու լուծում կ՚ուզէր։ Այս բոլորը համընկնեցան ժամանակի մը հետ, պահու մը հետ, երբ հայ ժողովուրդը մերժեց զինք եւ Սերժ Սարգսեան թողեց իշխանութիւնը: Թերեւս շատեր այնպէս մեկնաբանեն, թէ այս ճաշը եփեցին ու բերին թափեցին Նիկոլին վրայ, սակայն ես չեմ կարծեր, թէ այս ճաշը յատուկ եփուած էր՝ Նիկոլին վրայ թափելու համար։ Հանգամանքները հոն հասցուցին եւ այս երեւոյթին մէջ կը տեսնեմ յստակ տրամաբանութիւն:

-Այս պատերազմի աւարտէն ետք, կարծես, նոր իրավիճակ մը կայ՝ կապուած Կովկասին։ Ռուսաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնները, նոր ճանապարհի բացում եւ երկաթուղի… Դէպի ո՞ւր կ՚երթայ Կովկասը եւ ամենէն կարեւորը՝ Հայաստան այս կոտրուած վիճակով արդեօք պատրա՞ստ է Կովկասի մէջ դեր մը ունենալու:

-Ի հարկէ, մենք չենք կրնար փոխել մեր աշխարհագրութիւնը, ոչ ալ կրնանք նայիլ քարտէսին ու ողբալ, որ այս ի՛նչ դաժան բան պատահած է մեզի։ Հետեւաբար, պէտք է առաջնորդուինք իրողութիւններով եւ իրականութեամբ, որոնք կը թելադրեն, թէ պէտք է լեզու գտնենք թուրքերու եւ ատրպէյճանցիներու հետ: Ես յաճախ այս բառերը կ՚օգտագործեմ։ Սկզբնական շրջանին քիչ մը դժուար էր, որովհետեւ զիս շատ կը քննադատէին եւ կը համարէին, որ թրքամէտ եմ։ Բայց վերջը սովորական դարձաւ, որովհետեւ, ինչ որ կ՚ըսեմ՝ անկեղծօրէն կ՚ըսեմ ու իմ մտահոգութիւնս կ՚արտայայտեմ։ Ես իմ ներքին եսին ու տրամաբանութեան հետ խնդիր չունիմ: Ի հարկէ, շատ դժուար է թուրքերուն հետ խօսիլը, բայց եթէ մենք չխօսինք անոնց հետ, ապա մեր փոխարէն եւ մեր հաշւոյն ռուսերը պիտի խօսին:

-Ձեր կարծիքով Թուրքիան այսօր պատրա՞ստ է մեզ լսելու:

-Եթէ Հայաստանի հետ խօսելու Թուրքիոյ նախապայմանը Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգաւորումն էր, Թուրքիան այսօր ստացաւ աւելին՝ քան ինչ որ կ՚ուզէր։ Բայց խնդրի լուծումը ժամանակի կը կարօտի: Ես չեմ բացառեր, որ Թուրքիան հիմա առաջ քշէ իր նախկին երկու նախապայմանները: Առաջինը՝ ճանչնալ ժամանակակից Թուրքիոյ սահմանները, ինչ որ մենք, ըստ էութեան, անուղղակի կերպով ըրած ենք 2008-2009 թուականներուն: Իսկ երկրորդը՝ Հայաստան մաս չկազմէ հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման արշաւին: Միւս կողմէ, ես կը հաւատամ, թէ հնարաւոր է Թուրքիոյ եւ Հայաստանի միջեւ որոշ լռելեայն փոխհամաձայնութեան մը գալ՝ թողնելով պատմական ցաւոտ հարցերը ապագային: Կը կարծեմ, թէ կարելի է այդ իրավիճակը ստեղծել: Հիմա կացութիւնը բարդ է, որովհետեւ վիրաւոր ենք ու պարտուած՝ Ատրպէյճանէն եւ Թուրքիայէն: Պատրաստ ըլլալու հարցով՝ մենք երբեք ալ պատրաստ պիտի չըլլանք։ Հետեւաբար, պէտք է օգտուիլ ստեղծուած իրավիճակէն: Հայաստան այնքան թուլացած է եւ իր անկախութիւնն ու ինքնիշխանութիւնը այնքան կորսնցուցած է, որ, եթէ նոյնիսկ դէմ ըլլանք երկաթուղիի, ճանապարհներու բացման՝ միեւնոյնն է՝ սա պիտի բացուի։ Հետեւաբար, աւելի լաւ է՝ մենք մաս կազմենք յառաջիկայ գործընթացներուն: Այսինքն, չդառնանք ճանապարհի կողքին ինկած այն քարը, որ անընդհատ խանգարելով այս ու այն կողմը՝ տեղէ տեղ կը նետուի: Իմ կարծիքով՝ պէտք է մտնել ուղղակի երկխօսութեան եւ բանակցութիւններու մէջ։ Այո՛, ցաւալի է այս գործընթացը, բայց մենք պետութիւն ենք՝ պարտականութիւն եւ պատասխանատուութիւն ունինք ապագայ սերունդներուն նկատմամբ։ Որպէսզի Հայաստան քարտէսին վրայ մնայ որպէս անկախ պետութիւն՝ ես երկխօսութենէ զատ այլընտրանք չեմ տեսներ: Ես մտահոգ եմ, թէ ներկայ մեր ընթացքով կորսնցնենք մեր պետականութիւնը ու դառնանք մեծ երկրի մը մարզը կամ «կցորդ»ը: Եւ անկեղծ պէտք է ըլլանք. արդեօք ա՞յս է մեր ուզածը, թէ ոչ։

Ի դէպ, այս օրերուն, երբ սփիւռքահայերու հետ կը տեսնուիմ, անոնք այս պայմաններէն ելլելով կը հաւատան, թէ մեր փրկութիւնը կու գայ Ռուսաստանէն: Ես կը կարծեմ, թէ պէտք է պահպանենք Ռուսաստանի հետ բարձր մակարդակի յարաբերութիւններ, բայց, միեւնոյն ժամանակ, պէտք է կարողանանք լեզու գտնել մեր հարեւաններուն հետ։ Որովհետեւ օր մը այդ ճանապարհով պիտի անցնինք: Մենք ներկայիս չենք առներ այդ ցաւոտ քայլը, բայց այդ մէկը՝ որպէս ծանր բեռ, պիտի ձգենք ապագայ սերունդներուն:

-Անդրադարձաք հայոց ցեղասպանութեան խնդրին։ Արդեօք Թուրքիոյ կողմէ եթէ այդ խնդիրը սեղանի վրայ դրուի (այլ խօսքով ճանաչման գործընթացներէն հեռու մնալը), հայկական սփիւռքին կողմէ դիւրութեամբ պիտի «մարսուի՞» կամ պիտի ընդունուի՞։ Այդպիսով սփիւռքը «չի քէնանար» Հայաստանին։

-Նա՛խ, ես չեմ պատկերացներ Հայաստանի մէջ կառավարութիւն մը, որ կ՚երթայ այդպիսի քայլի մը, այսինքն հրապարակաւ կը յայտարարէ, որ ինք չի հետապնդեր ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումը: Կրնայ ըլլալ կառավարութիւն մը, որ լռելեայն, ուղղակի չընէ այդ գործը, բայց անպատկերացնելի է, որ յայտարարէ այդ մասին: Սփիւռքի արձագանգը, բնականաբար, պիտի ըլլայ շատ կոշտ, շատ զգայուն, շատ վիրաւորուած: Ասոր համար պէտք է գտնել ոսկէ միջինը, որ իմ կարծիքով հետեւեալն է. Թուրքիան կը համարէ, որ տեղի ունեցածը ցեղասպանութիւն չէ, իրենք արդէն այդպէս ալ կ՚ընդունին, իսկ մենք խորապէս համոզուած ենք՝ թէ եղածը ցեղասպանութիւն է։ Եւ յառաջ կը շարժինք, այսինքն՝ փաստացի կը հասնինք պայմանաւորուածութեան, թէ մենք ունինք տարակարծութիւններ այս հարցին շուրջ, բայց յառաջ կը նայինք: Ասոր համար պէտք է քաղաքական եւ դիւանագիտական մեծ կամք: Ես կը բացառեմ, որ Հայաստանի մէջ գտնուի կառավարութիւն մը, որ ըսէ՝ թէ եղածը ցեղասպանութիւն չէր: Սա մեր պատմութիւնն է, այս հարցերը մենք պիտի լուծենք։ Կը բաւէ՝ այս հարցերը «ներկայացնենք» երրորդ երկիրներու կամ միջազգային հանրութեան, որոնք մեր ցաւը՝ հայոց ցեղասպանութիւնը կ՚օգտագործեն իրենց շահերուն համար՝ որպէս ճնշման միջոց Թուրքիոյ դէմ, ինչ որ շատ աւելի վիրաւորական է: Այն պահուն, երբ Թուրքիայէն բան մը կ՚ուզեն, անմիջապէս կը մոռնան մեզ: Պէտք չէ թոյլ տանք, որ երրորդ երկիրները մեր ողբերգութիւնը՝ հայոց ցեղաասպանութեան 1.5 միլիոն զոհերը օգտագործեն իրենց շահերուն համար: Հետեւաբար, կը կարծեմ, թէ պէտք է Թուրքիոյ հետ ուղիղ բանակցութիւններու մէջ մտնել:

Ուրիշ բան մըն ալ կ՚ուզեմ աւելցնել. 44-օրեայ պատերազմի ընթացքին ես միայն մէկ անգամ նամակի միջոցաւ կապ հաստատած եմ Հայաստանի բարձրագոյն ղեկավարութեան հետ։ 15 հոկտեմբերին, երբ Երեւանի մէջ ամբողջ հայ ազգը ցնծութեան մէջ էր, թէ մենք «կը յաղթենք», իսկ ես այնտեղ կը տեսնէի մեր խայտառակ պարտութիւնը: Այդ ժամանակ ես նամակով մը առաջարկած եմ եւ չեմ ուզեր, որ գաղտնիք համարուի, որ մենք պատուիրակ ուղարկենք Թուրքիա բանակցելու համար։ Իմ գրածը ո՛չ միայն որեւէ արձագանգ չունեցաւ, այլ ընդհակառակն շարունակուեցաւ հակաթրքական հիսթերին: Մեզի ի՞նչ շահ կու տայ, երբ Հայաստանի առաջին երեք դէմքերը, Թուրքիոյ դէմ կը յոխորտան իրենց հարցազրոյցներուն մէջ, կամ արտաքին գործոց նախարարը Մոսկուայէն Անգարայի դէմ մատ թափ կու տայ: Կը պատկերացնէ՞ք, թէ ի՛նչ կը պատահի, եթէ Թուրքիան յարձակի Հայաստանի վրայ։ Քանի ժամ կը տեւէ Իգդիրէն թրքական զօրքի Հայաստան մտնելը։ Այն ատեն ո՞վ պիտի պաշտպանէ մեզ: Ես չեմ ըսեր, որ մոռնանք մեր պատմական հայրենիքը, ցեղասպանութիւնը, մեր նահատակները, այդ ձգուած ժառանգութիւնը։ Ընդամէնը կ՚ըսեմ՝ թէ ինչի՞ վրայ յոյսը դրած մեծ-մեծ կը խօսինք: Մենք՝ որպէս պետութիւն, եթէ կ՚ուզենք յարատեւել, ապա պէտք է ձեւ մը գտնենք մեր հարեւաններուն հետ խօսելու համար։

-Դուք համաձա՞յն էք իշխանափոխութեան կարեւորութեան հետ: Ո՞վ կը պատկերացնէք՝ որպէս Հայաստանի յաջորդ ղեկավար:

-Հայաստանի մէջ կայ իշխանութիւն մը, որ կառչած է աթոռէն։ Որեւէ ձեւով չ՚ուզեր հեռանալ՝ հակառակ անոր, որ ամեհի այսքան տառապանք պատճառած է հայ ժողովուրդին։ Եւ կայ ընդդիմութիւն մը, որ կ՚ուզէ գալ իշխանութեան գլուխ՝ առանց ընտրութիւններու։ Զարմանալի իրավիճակ մը ստեղծուած է. մեր մօտ թէ՛ իշխանութիւնը եւ թէ ընդդիմութիւնը չեն ուզեր ընտրութիւններ: Առաջինը չ՚ուզեր, որովհետեւ վտանգ կայ՝ որ կորսնցնէ իշխանութիւնը։ Իսկ երկրորդը վստահ է, թէ ընտրութիւններու ազատ, արդար ճանապարհով չի կրնար հասնիլ յաջողութեան: Իմ կարծիքով՝ պէտք է ձեւաւորուի երրորդ ուժ մը:

Հայաստանի յաջորդ ղեկավարը կը պատկերացնեմ մարդ մը, որ յարգանք կը վայելէ Ատրպէյճանի, Թուրքիոյ եւ յատկապէս Ռուսաստանի կողմէ, նաեւ որոշակի յարգանք՝ Հայաստանի մէջ: Կը պատկերացնեմ մարդ մը, որ կարենայ երթալ եւ Իլհամ Ալիեւի կողքը կանգնիլ ոչ որպէս «դիակ», այլեւ կը կարողանայ հաւասարէ հաւասար բանակցիլ Էրտողանի նման առաջնորդի մը հետ: Կը պատկերացնեմ, որ այսպիսի ղեկավար մը պէտք է մեզի: Կը համարեմ, որ այսպիսի մէկը կը ծնի ընտրութիւններու ընթացքին: Ինծի համար ընտրութիւններն են այն կարեւոր միջոցը, որ մեզ պիտի տանի դէպի այդ ճանապարհը:

-Յայտարարած էք, թէ պիտի հրապարակէք հատոր մը: Արդեօք այդ հատորը գաղտնիքներ պիտի բացայայտէ՞ 44-օրեայ պատերազմի մասին:

-Ո՛չ, որեւէ գաղտնիք չի բացայայտեր: Այդ հատորին մէջ, որ կը կոչուի «Մահուան հովիտ», իմ 44-օրեայ պատերազմական օրագրութիւնն է: Այնտեղ պատերազմին նախորդած, պատերազի ընթացքին եւ պատերազմին յաջորդած իմ գրութիւններն են, իմ սիւնակներն են, որոնք մէկ ամբողջութեան մէջ պիտի ներկայացուին։ Երբ ես վերջին ընթերցումը կ՚ընէի, շատ հաւնեցայ՝ հակառակ, որ մենք լրագրողներս շատ յաճախ մեր գրածները չենք սիրեր: Ուրախ եմ, որ շուտով ան պիտի դնեմ ընթերցողի սեղանին վրայ: 23 մարտին առաջին շնորհանդէսը տեղի պիտի ունենայ Երեւանի մէջ, ապա Միացեալ Նահանգներու մէջ շնորհանդէսներու շարք մը նախատեսուած է:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան