Հրաչ Չի­լին­կի­րեան. «Լե­զուն չէ նա­հան­ջո­ղը, այլ մենք ենք՝ իբր հա­ւա­քա­կա­նու­թիւ­ն»

Հա­յաս­տա­նի Ս­­փիւռ­քի իա­խա­րա­րու­թեան «Հա­յերն այ­սօ­ր»  կայ­քէ­ջին վրայ հար­ցազ­րոյց մը լոյս տե­սաւ սփիւռ­քա­հայ մտա­ւո­րա­կան Տքթ. Հրաչ Չի­լին­կի­րեա­նի հետ, որ կը բնա­կի Լոն­տո­նի մէջ: Ստո­րեւ կ՚ար­տատ­պենք այս հար­ցազ­րոյ­ցը։

-Ի՞նչ էր հա­մա­ժո­ղո­վի գլխա­ւոր նպա­տա­կը:

-Հիմ­նա­կան նպա­տա­կը ներ­կայ դա­րուս ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի կեն­սու­նա­կու­թեան խնդրին քննար­կումն էր: Սփիւռ­քեան մեր հա­ւա­քա­կան կեան­քին մէջ կան բազ­մա­թիւ կա­մայ թէ ա­կա­մայ ստեղ­ծուած ու պար­տադ­րուած քա­ղա­քա­կան, հա­սա­րա­կա­կան եւ տնտե­սա­կան ի­րա­կա­նու­թիւն­ներ ու հան­գա­մանք­ներ, օ­րի­նակ՝ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի մէջ, ո­րոնք ուղ­ղա­կի կամ ա­նուղ­ղա­կի կեր­պով ազ­դե­ցու­թիւն ու­նին նաեւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի ա­պա­գա­յին վրայ: Բա­ւա­րար չէ լե­զուն դա­սա­ւան­դել ու խօ­սիլ. ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի ա­պա­գան պայ­մա­նա­ւո­րուած է ա­րեւմ­տա­հա­յա­խօս մշա­կոյ­թի կեն­սու­նա­կու­թեամբ, եւ սա, ու­րիշ գոր­ծօն­նե­րու ա­ռըն­թեր, կը պա­հան­ջէ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով մտա­ծող, ստեղ­ծող, հրա­տա­րա­կող ու սպա­ռող լուրջ զան­գուած մը: Հա­մա­ժո­ղո­վը, կամ ա­ւե­լի ճիշդ աշ­խա­տա­նոց-հա­ւա­քը նման հար­ցե­րու վրայ կեդ­րո­նա­ցուց իր քննար­կում­նե­րը:

-Ով­քե՞ր էին հա­մա­ժո­ղո­վի մաս­նա­կից­նե­րը եւ ընտ­րու­թիւ­նը ինչ­պէ՞ս կա­տա­րուած էր:

-Նախ ը­սեմ, որ այս հա­ւա­քը մե­թո­տա­բա­նա­կան, թեք­նիկ կամ տե­սա­կան խնդիր­նե­րու մա­սին չէր, այլ ներ­կայ սփիւռ­քեան հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ առ­կայ խնդիր­նե­րուն ու ա­նոնց լե­զուին վրայ ու­նե­ցած ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րուն մա­սին: Եւ ճիշդ ա­սոր հա­մար էր, որ կազ­մա­կեր­պուա­ծը գի­տա­ժո­ղով մը չէր, այլ աշ­խա­տան­քա­յին կամ գործ­նա­կան հա­ւա­քոյթ մը: Մաս­նա­կից­նե­րը ա­ռա­ւե­լա­բար ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն գրող­ներ էին, մտա­ւո­րա­կան­ներ, մա­մու­լի գոր­ծիչ­ներ, հրա­տա­րա­կիչ­ներ եւ ո­րոշ ար­հես­տա­վարժ­ներ ու ա­կա­դե­մա­կան­ներ: Ու­նէինք թէ՛ ա­ւագ սե­րուն­դի եւ թէ ե­րի­տա­սարդ սե­րուն­դի շուրջ երեսուն մաս­նա­կից­ներ զա­նա­զան եր­կիր­նե­րէ՝ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քէն, Եւ­րո­պա­յէն, Հիւ­սի­սա­յին Ա­մե­րի­կա­յէն եւ Հա­յաս­տան ապ­րող ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն գրող­ներ: Բայց եւ այն­պէս, մեր ընտ­րու­թիւն­նե­րը եր­կու սահ­մա­նա­փա­կում­ներ ու­նէին, մէ­կը՝ նիւ­թա­կան, իսկ միւ­սը՝ աշ­խա­տա­նո­ցի ձե­ւա­չա­փը, որ փոքր խմբա­ւո­րում կը պա­հան­ջէ քննար­կում­նե­րը ար­դիւ­նա­ւէտ դարձ­նե­լու հա­մար: Ան­կաս­կած հայ մտա­ւո­րա­կան ի­րա­կա­նու­թեան մէջ կան բազ­մա­թիւ ու­րիշ­ներ, ո­րոնք նոյն­քան գոր­ծօն, ո­րա­կեալ ու փոր­ձա­ռու են:

Ե­րա­նի պայ­ման­նե­րը ու­նե­նա­յինք եր­կու-ե­րեք հա­րիւր հո­գի հրա­ւի­րե­լու, բայց մեր ը­րա­ծը նախ­նա­կան հա­մեստ քայլ մըն էր նոր մտա­ծո­ղու­թիւն եւ ուղ­ղու­թիւն ա­ռա­ջար­կե­լու, այն յոյ­սով, որ Հա­յաս­տա­նի ու Սփիւռ­քի ղե­կա­վար տա­րրը ան­տար­բեր պի­տի չմնայ ա­րեւմ­տա­հայ մշա­կոյ­թը կեն­սու­նակ պա­հե­լու խնդիր­նե­րուն նկատ­մամբ:

-Ձեր կար­ծի­քով, ո­րո՞նք են 21-րդ դա­րու ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի հիմ­նա­կան մար­տահրա­ւէր­նե­րը, եւ ի՞նչ պէտք է ը­նել այդ ա­մէ­նը դի­մագ­րա­ւե­լու հա­մար:

-Հիմ­նա­կան եւ կա­րե­ւոր հար­ցե­րէն մէ­կը լե­զուն ապ­րիլն է. ինչ­պէս լե­զուն ապ­րիլ, եւ ոչ թէ միայն սոր­վիլ ու սոր­վեց­նել: Ինչ­պէս Յա­կոբ Օ­շա­կան ը­սած է՝ «Զայն չենք սոր­վիր, կ՚ապ­րինք»։ Այ­սօր կար­ծես սոր­վեց­նե­լու խու­ճա­պին մէջ ենք: Ան­շուշտ՝ սոր­վիլն ու սոր­վեց­նե­լը անհ­րա­ժեշտ են, բայց չեն կրնար ինք­նան­պա­տակ ըլ­լալ: Լե­զուն ինք­նա­գոյ էակ մը չէ. տա­րուած ենք մեր «սքան­չե­լի»ին, «սրբու­թիւն սրբո­ց»ին կամ մեր «36 զի­ն-ւոր­նե­ր»ու գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեամբ: Նոյն­քան կա­րե­ւո­րու­թիւն պէտք է տանք մե­տայ­լին միւս ե­րե­սին՝ այ­սինքն լե­զուի «միջ­նոր­դի­ն»՝ գրո­ղին, մտա­ծո­ղին ու ստեղ­ծա­գոր­ծո­ղին, որ լե­զուն «սքան­չե­լի» կը դարձ­նէ: Լե­զուն չէ նա­հան­ջո­ղը, ալ մենք ենք՝ իբր հա­ւա­քա­կա­նու­թիւն: Եւ այ­սօր 21-րդ դա­րուն՝ լե­զուի «միջ­նոր­դը», մտա­ւո­րա­կա­նը կ՚ապ­րի այն­պի­սի պա­րու­նա­կի մը մէջ, ուր կան պար­տադ­րուած քա­ղա­քա­կան, ըն­կե­րա­յին, տըն-տե­սա­կան ու մա­նա­ւանդ ա­րուես­տա­գի­տա­կան հան­գա­մանք­ներ՝ ո­րոնք ազ­դե­ցու­թիւն ու­նին թէ՛ ստեղ­ծո­ղին վրայ եւ թէ լե­զուի կեն­սու­նա­կու­թեան վրայ: Օ­րի­նակ՝ թուայ­նա­ցուած ա­րագ ըն­թա­ցող ու զար­գա­ցող դա­րա-շըրջա­նի մը մէջ ապ­րե­լու թէ՛ լայն հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ եւ թէ սուղ մար­տահ­րա­ւէր­ներ կան: Ան­շուշտ բո­լոր խնդիր­նե­րը կա­րե­լի չէ միեւ­նոյն ժա­մա­նակ լու­ծել կամ նոյն ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թեամբ: Այ­սօր մե­զի կը պակ­սի հաս­տա­տու­թե­նա­կան (institutio-nal) լու­ծում­ներ. կան ան­հատ­ներ, ի­րա­պէս հե­րոս ան­հատ­ներ, ո­րոնք ի­րենց անձ­նա­կան մտա­ւո­րա­կան, նիւ­թա­կան կամ կազ­մա­կերպ­չա­կան մի­ջոց­նե­րով շատ մը խնդիր­ներ կը լու­ծեն մա­նա­ւանդ Սփիւռ­քի մէջ, բայց եր­կար­աժա­մկէտ լու­ծում­նե­րը լուրջ մի­ջոց­ներ կը պա­հան­ջեն, մի­ջոց­ներ ո­րոնք՝ ան­հա­տէն ան­դին, հաս­տա­տու­թիւն­ներն ու կա­ռոյց­նե­րը միայն կրնան կեն­սա­գոր­ծել: Կայ նաեւ, ան­շուշտ, նոր հաս­տա­տու­թիւն­ներ ստեղ­ծե­լու խնդի­րը:

-Ի՞ն­չը (կամ` ո՞վ) այ­սօր կրնայ պահ­պա­նել ա­րեւմ­տա­հայ լե­զուի կեն­սու­նա­կու­թիւ­նը, երբ լե­զուի հիմ­նա­կան կրող­նե­րը սփռուած են ամ­բողջ աշ­խար­հով:

-Ինչ­պէս մեր քննար­կում­նե­րուն ըն­թաց­քին շատ յստակ ե­ղաւ, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի կեն­սու­նա­կու­թեան ա­մե­նա­կա­րե­ւոր օ­ղա­կը մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւնն է, այ­սինքն՝ գրող­նե­րը, գրա­կան ու ա­րուես­տի մշակ­նե­րը, մտա­ծող­նե­րը, յօ­դուա­ծա­գիր­նե­րը, մէկ խօս­քով՝ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն բո­վան­դա­կու­թիւն «ար­տադ­րող­նե­րը»: Ան­շուշտ սփռուած ըլ­լա­լը իր իւ­րա­յատ­կու­թիւն­նե­րը ու­նի, բայց ահ­ռե­լի կամ ան­յաղ­թա­հա­րե­լի վի­ճակ մը չէ: Չմոռ­նանք, որ հազար տա­րի սփիւռք ու­նե­ցած ենք եւ այ­սօր Եղեռնէն հարիւր տա­րի ետք տա­կա­ւին ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը ա­ռօ­րեայ գոր­ծա­ծուող լե­զու է: Պէտք է ըն­դու­նիլ՝ ի տար­բե­րու­թիւն Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան, որ Սփիւռ­քը հա­յա­պահ­պան­ման հսկայ փոր­ձա­ռու­թիւն ու­նի առ­նուազն անց­նող հարիւր տա­րուան ըն­թաց­քին: Սփիւռ­քը ա­ռանց ան­կախ հայ­րե­նի­քի իր հա­յու­թիւ­նը պա­հած է՝ կա­տա­րեալ չէ, բայց պա­հած է, նոյնիսկ ան­կախ հայ­րե­նի­քի գա­ղա­փա­րը վար պա­հուած է Սփիւռ­քի մէջ՝ սկսեալ 18-րդ դա­րուն Հե­ռա­ւոր Ա­րե­ւել­քի մէջ ու 19-րդ դա­րուն ներ­կայ Հա­յաս­տա­նի սահ­ման­նե­րէն դուրս: Սփիւռ­քը մնա­յուն ու պի­տի ը­սէի դրա­կան ի­րա­կա­նու­թիւն մը ե­ղած է մեր ազ­գա­յին կեան­քին ու պատ­մու­թեան մէջ ու պի­տի մնայ մեր ա­պա­գա­յին մէջ:

-Հնա­րա­ւո՞ր կը հա­մա­րէք ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի մեր­ձե­ցու­մը: Ե­թէ ա­յո, ա­պա ի՞նչ ու­ղի­նե­րով:

-Անձ­նա­պէս ին­ծի հա­մար յստակ չէ, թէ ինչն է որ պի­տի կամ պէտք է«մեր­ձե­ցուի»: Կան շա­տեր, որոնք ար­դէն կար­տա­յայ­տուին այն­պի­սի հա­յե­րէ­նով, որ եր­կու ճիւ­ղե­րու խառ­նուրդն է: Ըստ իս, հար­ցը գործ­նա­կան խնդիր է եւ ոչ թէ տե­սա­կան: Մար­դիկ ընդ­հան­րա­պէս մաս­նա­գի­տա­կան հրա­հանգ­նե­րու կամ չա­փա­նիշ­նե­րու հի­ման վրայ չէ որ հա­յե­րէնը կօգ­տա­գոր­ծեն՝ այլ գործ­նա­կան, ա­մե­նօ­րեայ կեան­քի շփում­նե­րու պա­րու­նա­կին մէջ: Լե­զուն պէտք չէ միայն որ­պէս հայ ինք­նու­թեան «փրկի­չ» տես­նել, այլ ի­մաստ ու զգա­ցում­ներ ար­տա­յայ­տող հիմ­նա­կան հա­ղոր­դակ­ցու­թեան մի­ջոց:

Այս­տեղ կ՚ու­զեմ ու­րիշ կա­րե­ւոր հան­գա­մանք մը նշել. այ­սօր լե­զուն ու գի­րը դրուած են այն­պի­սի բարձր պա­տուան­դա­նի մը վրայ, այն­պի­սի օգ­տա­գործ­ման՝ չա­փա­նի­շնե­րու վրայ, որ Սփիւռքը ապ­րող հայ մար­դոց մե­ծա­մաս­նու­թեան հա­մար ան­հա­սա­նե­լի է եւ հե­տե­ւա­բար հետզ­հե­տէ ան­մատ­չե­լի: Լե­զուա­բան չեմ, ոչ ալ գրա­կա­նա­գէտ, բայց կը հա­ւա­տամ, որ թէ՛ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նը եւ թէ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը պէտք է ապ­րինք ու զար­գաց­նենք, եր­կուքն ալ նոյն­քան մեր մշա­կոյ­թին ու ազ­գա­յին հարս­տու­թեան ան­բա­ժան մաս­նիկ­ներն են:

-Յա­ռա­ջի­կա­յին ի՞նչ ծրա­գիր­ներ կը նա­խա­տե­սէք եւ ի՞նչ պի­տի ըլ­լայ յա­ռա­ջի­կայ հանգ­րուա­նը:

-Շու­տով պի­տի հրա­տա­րա­կենք ու հան­րու­թեան ու­շադ­րու­թեան յանձ­նենք այս աշ­խա­տա­նո­ցի մա­սին տե­ղե­կագ­րու­թիւն մը, որ պի­տի ամ­փո­փէ քննար­կում­նե­րուն հիմ­նա­կան կէ­տե­րը, կա­րե­ւո­րա­գոյն խնդիր­նե­րը ու ո­րոշ լու­ծում­նե­րու ա­ռա­ջարկ­նե­րը:

Այս­պէ­սով Օքս­ֆորտ հա­մալ­սա­րա­նի Հա­յա­գի­տա­կան ամ­պիո­նի այս նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը լիո­վին կա­տա­րուած պի­տի ըլ­լայ: Ան­շուշտ տա­կա­ւին հսկա­յա­կան աշ­խա­տանք կայ եւ պէտք է նման ծրա­գիր­ները շա­րու­նա­կուին: Մեր ամ­պիո­նի յանձ­նա­րա­րու­թե­նէն ան­դին է նման ազ­գա­յին տա­րո­ղու­թիւն ու­նե­ցող խնդիր­նե­րու լու­ծում­նե­րու գոր­ծադ­րու­թիւ­նը: Մենք փոր­ձե­ցինք նոր մօ­տե­ցու­մի ու մտա­ծո­ղու­թեան խթան հան­դի­սա­նալ, կը սպա­սենք ու կը մնայ, որ Հա­յաս­տա­նի ու Սփիւռ­քի ղե­կա­վար տար­րը մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան հետ երկ­խօ­սու­թեան կա­մուրջ մը ստեղ­ծէ ու պէտք ե­ղած հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներն ու նիւ­թա­կան մի­ջոց­նե­րը ստեղ­ծեն, որ­պէս­զի ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը կեն­սու­նակ լե­զու ըլ­լայ 21-րդ դա­րուն: Ան­շուշտ՝ միա­միտ չեմ եւ չեմ սպա­սեր, որ ղե­կա­վար տար­րը ան­մի­ջա­պէս ձեռք եր­կա­րէ լիար­ժէք ի­մաս­տով, ոչ թէ միայն խորհր­դան­շա­կան ժես­տե­րով: Բայց եւ այն­պէս՝ ա­նակն­կալ­ներ միշտ հա­ճե­լի են:

ՀՐԱՉ ՉԻԼԻՆԿԻՐԵԱՆ