ԹՈՐԳՈՄ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԳՈՒՇԱԿԵԱՆ. ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԱԶԳԱՅԻՆ ՆԿԱՐԱԳՐԻՆ ՈՒ ԱՌԱՔԵԼՈՒԹԵԱՆ ԱՐԹՈՒՆ ՊԱՀԱԿԸ

Հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թիւ­նը իր ե­զա­կի տեղն ու ար­ժէ­քը նո­ւա­ճած է նաեւ հայ ժո­ղո­վուր­դի պատ­մու­թեան մէջ։ Ա­ւե­լի՛ն. ա­մենէն վճռո­րոշ ազ­դե­ցու­թիւ­նը ու­նե­ցած է մեր ժո­ղո­վուր­դի քա­ղա­քակր­թա­կան զար­գաց­ման­ մայր հո­սան­քին վրայ, ո­րով­հե­տեւ ­Հա­յաս­տա­նի ու հա­յու­թեան բա­ժին հա­նո­ւած բազ­մա­դա­րեան պե­տա­կա­նա­զուրկ կեան­քի բեր­մամբ՝ ոչ միայն հո­գեմ­տա­ւոր, այ­լեւ՝ ազգա­յին-քա­ղա­քա­կան ա­ռաջ­նոր­դու­թեան կո­չո­ւած է հայ հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թիւ­նը։

Հա­յոց պատ­մու­թեան երկ­նա­կա­մա­րը ի­րենց ճա­ռա­գայթ­նե­րով լու­սա­ւո­րող հո­գեւո­րա­կան աստ­ղե­րու ամ­բողջ փա­ղան­գի մը ժա­ռան­գորդ­ներն ենք՝ սկսե­լով ­Հա­յոց ­Հա­ւատ­քը հիմ­նադ­րած Ս. Գ­­րի­գոր Լու­սա­ւո­րի­չէն եւ հայ լե­զուն ու մշա­կոյ­թը ար­մա­տա­ւո­րած Ս. ­Մես­րոպ ­Մաշ­տո­ցէն ու Ս. ­Սա­հակ ­Պար­թե­ւէն։

Ս. Ղե­ւոնդ Ե­րէ­ցէն մին­չեւ Խ­րի­մեան Հայ­րիկ՝ հայ հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թեան կը պարտինք սան­ձա­զեր­ծու­մը ազ­գա­յին մեր մար­տու­նա­կու­թեան վա­րար աղ­բիւր­նե­րուն։

Ս. Գ­րի­գոր ­Նա­րե­կա­ցիէն մին­չեւ ­Հայր ­Ղե­ւոնդ Ա­լի­շան՝ դար­ձեալ հայ հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թեան կը պար­տինք նո­ւա­ճու­մը հա­յու հո­գեմ­տա­ւոր վե­հու­թեան բարձ­րա­կէ­տին։ ­Հա­յոց ­պատ­մու­թե­նէն նոյն­պէս կը սոր­վինք, որ հայ հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թեան ճա­ռա­գայ­թող աստ­ղե­րուն մե­ծու­թիւնն ու վե­հու­թիւ­նը խո­րա­չա­փե­լու հա­մար պէտք չէ նա­յիլ տգի­տու­թեան եւ խա­ւա­րամ­տու­թեան բա­զում օ­րի­նակ­ներ պար­զած հայ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու ա­նար­ժան ամ­բո­խին։

Ընդ­հա­կա­ռակն՝ ար­ժե­չա­փի պէտք է վե­րա­ծել օ­րի­նա­կը ա­ռա­քե­լա­տիպ մեր կղե­րա­կան­նե­րուն, ո­րոնք ի՛նչ պայ­ման­նե­րու մէջ ալ որ գոր­ծե­ցին, ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս տէր կանգ­նե­ցան ի­րենց կո­չու­մին՝ սե­փա­կան ժո­ղո­վուր­դի հո­գեմ­տա­ւոր ա­ռաջ­նորդն ու ս­տեղ­ծա­գործ վա­րա­կիչ շուն­չը դառ­նա­լու ի­րենց ա­ռա­քե­լու­թեան։

Այս ա­ռու­մով հայ հո­գե­ւո­րա­կա­նի խո­նարհ հե­րոս մըն է ­Թոր­գոմ Ար­քե­պիս­կո­պոս Գու­շա­կեան, ո­րուն մա­հո­ւան 77-րդ ­տա­րե­լի­ցը կը լրա­նայ ­Փետ­րո­ւար 10-ին։

Պար­տի­զակ ծնած 27 ­Սեպ­տեմ­բեր 1874-ին, ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով՝ ­Պի­լի­ճեան Մկր­­տիչ, Թոր­գոմ Ար­քե­պիս­կո­պոս ­Գու­շա­կեան Ար­մա­շի Դպ­­րե­վան­քի շուն­չով թրծո­ւած հայ­հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րէն է։ Ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քին հո­գե­ւոր պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեանց կո­չո­ւե­ցաւ նոյ­նինքն Ար­մա­շի եւ, ա­պա, Պոլ­սոյ մէջ։

Յատ­կա­պէս Ե­գիպ­տո­սի ­Հա­յոց ­Թե­մի ա­ռաջ­նոր­դու­թեան իր շրջա­նին, քսա­նե­րորդ­ դա­րու երկ­րորդ եւ եր­րորդ տաս­նա­մեակ­նե­րուն, ­Թոր­գոմ Ար­քե­պիս­կո­պոս հո­գեմ­տա­ւոր շար­ժում ա­ռա­ջա­ցուց իր շուրջ՝ ոչ միայն գրա­կան, բա­նա­սի­րա­կան եւ թարգ­մա­նա­կան իր բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թեամբ, այ­լեւ՝ իբ­րեւ թե­մա­կալ ա­ռաջ­նոր­դի նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րը դէ­պի բարձ­րա­գոյն ու­սում, ստեղ­ծա­գործ աշ­խա­տանք եւ հո­գե­ւո­րա­կան կո­չում մղե­լով։

Իր ներշն­չու­մով եւ նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ էր, որ 1920-1921 թո­ւա­կան­նե­րուն Ե­գիպ­տո­սի հայ գա­ղու­թը աշ­խոյժ օ­ժան­դա­կու­թիւն բե­րաւ նո­րան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի կա­րիք­նե­րուն հաս­նե­լու ազ­գա­նո­ւէր աշ­խա­տան­քին։

Բայց յատ­կա­պէս 1931-էն ետք ­Թոր­գոմ Ար­քե­պիս­կո­պո­սի հո­գեմ­տա­ւոր ծա­ռա­յու­թիւ­նը նո­ւա­ճեց իր հա­սու­նաց­ման փու­լը, երբ ան ընտրո­­ւե­ցաւ Ե­րու­սա­ղէ­մի ­Հա­յոց ­Պատ­րիարք՝ շա­րու­նա­կե­լու հա­մար հայ հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թեան ար­ժա­նա­ւոր մէկ այլ ներ­կա­յա­ցու­ցի­չին ու խո­նարհ հե­րո­սին՝ բա­նաս­տեղծ Ե­ղի­շէ Ար­քե­պիս­կո­պոս ­Դու­րեա­նի գոր­ծը։

Թոր­գոմ Սր­­բա­զան ոչ միայն Ժա­ռան­գա­ւո­րա­ցի ու­սուց­չա­կան կազ­մը ար­ժա­նա­ւո­ր եւ հե­ղի­նա­կա­ւոր դա­սա­խօս­նե­րով հարս­տա­ցուց, այ­լեւ՝ կա­րե­ւոր դեր ու­նե­ցաւ ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի տար­բեր հա­յ օ­ճախ­նե­րէն նոր սա­ներ Ժա­ռան­գա­ւո­րաց բե­րե­լու ե­ւ ա­նոնց ու­սում ու հա­յե­ցի շունչ ջամ­բե­լու գոր­ծին մէջ։

Իր պատ­րիար­քու­թեան շրջա­նին էր, նաեւ, որ պաշ­տօ­նա­թերթ «­Սիոն»ը հա­յա­գի­տա­կան եւ բա­նա­սի­րա­կան գի­տա­կան հան­դէ­սի իր փայ­լուն ու ծաղ­կուն ժա­մա­նակ­նե­րը ապ­րե­ցաւ։

Թոր­գոմ ­Պատ­րիար­քի կա­րա­պի եր­գը ե­ղաւ իր մղած հա­ւատ­քի պայ­քա­րը ի սպաս Ա­մե­նայն ­Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան ան­սա­սան պահ­պա­նու­մին։ ­Նախ՝ ­Թոր­գոմ Արք. ­Գու­շա­կեան (1874-1939) հա­յաշ­խար­հով մէկ բա­ցա­յայ­տեց պոլ­շե­ւիկ­նե­րու ձե­ռամբ Ա­մե­նայն ­Հա­յոց Խո­րէն ­Մու­րադ­բէ­կեան ­Կա­թո­ղի­կո­սի խեղ­դա­մահ սպա­նու­թեան քստմնե­լի ո­ճի­րը։ Ա­պա՝ ա­մէ­նուր սէր ու յար­գանք վա­յե­լող ­Թոր­գոմ Սր­­բա­զա­նը հա­մընդ­հա­նուր շար­ժում ծա­ւա­լեց ի պաշտ­պա­նու­թիւն Ս. Էջ­միած­նի՝ յա­նուն ­Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղեց­ւոյ ազ­գա­յին նկա­րագ­րին պահ­պան­ման ու հա­յադ­րոշմ ա­ռա­քե­լու­թեան լիար­ժէք վե­րա­կանգ­նու­մին։

Թոր­գոմ Ար­քե­պիս­կո­պոս Գու­շա­կեա­նէն ժա­ռանգ կը մնայ գրա­կա­նա­գի­տա­կան եւ բա­նա­սի­րա­կան հա­րուստ ժա­ռան­գու­թիւն մը, ո­րուն կա­րե­ւո­րա­գոյն նո­ւա­ճու­մը ի­րա­ւամբ կը նկա­տո­ւի ­Նա­րե­կա­ցիի «­Մա­տեան Ող­բեր­գու­թեան» աշ­խար­հա­բա­րի թարգ­մա­նու­թիւ­նը։

Ե­րու­սա­ղէ­մի ­Հա­յոց ար­ժա­նա­ւոր ­Պատ­րիար­քը սրտի կա­թո­ւա­ծով յան­կար­ծա­մահ ե­ղաւ 1939 թուականի ­Փետ­րուարի 10-ի­ն։

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ