Ռուբէն Սեւակ. Սիրոյ ու Արդարութեան Մեծատաղանդ Երգիչը

Փետ­րո­ւար 15-ը ծննդեան տա­րե­դարձն է հայ ժո­ղո­վուր­դի ան­մահ­նե­րէն ­Ռու­բէն ­Սե­ւա­կի, որ կը հան­դի­սա­նայ ­Մեծ Ե­ղեռ­նի նա­հա­տակ գրող­նե­րու փա­ղան­գին կրտսե­րա­գոյն ար­ժա­նա­ւո­րը եւ, միան­գա­մայն, բարձ­րո­րակ տա­ղան­դա­ւո­րը։

Միայն երեսուն տա­րի ապ­րե­ցաւ ­Ռու­բէն ­Սե­ւակ եւ չկրցաւ լրիւ կեն­սա­գոր­ծել ու լիար­ժէք ար­դիւ­նա­ւո­րել­ կան­խա­հաս տա­ղան­դի ի­րեն բա­ժին ին­կած ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան եր­կուն­քի ժա­մա­նա­կը։

Կան­խա­հաս տա­ղանդ էր Ռու­բէն ­Սե­ւակ, ո­րով­հե­տեւ քսան տարե­կա­նին ար­դէն, սի­րա­յին քերթուած­նե­րով հայ գրա­կա­նու­թեան ան­դաս­տան մուտք գոր­ծած պա­հէն սկսեալ, ան նոր հո­րի­զոն­ներ բա­ցաւ հայ մտքին ու հո­գիին առ­ջեւ։ Էա­պէս բա­նաս­տեղ­ծա­կան զգայ­նու­թեամբ երկ­նեց իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը՝ սի­րա­յին քեր­թո­ւած­ներ ըլ­լան ա­նոնք թէ մարդ­կա­յին ա­նար­դա­րու­թեան դէմ պոռթ­կա­ցող ար­ձակ է­ջեր, բժիշ­կի իր կեն­սա­փոր­ձէն վեր­ցո­ւած յու­շա­պա­տում­ներ ըլ­լան ա­նոնք թէ հրա­պա­րա­կագ­րա­կան ջղուտ ու գա­ղա­փա­րա­պաշտ ե­լոյթ­ներ։

Նաեւ բազ­մաշ­նորհ ու մեծ պատ­գա­մի տէր տա­ղանդ էր Ռուբէն ­Սե­ւակ, որ տա­կա­ւին այն­քա՜ն տա­լի­ք ու­նէր ոչ միայն հայ գրա­կա­նու­թեան եւ հայ մտքի ան­դաս­տա­նին, այ­լեւ հա­նուր մարդ­կու­թեան հո­գեմ­տա­ւոր ժա­ռան­գու­թեան։

Ռու­բէն ­Սե­ւա­կի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը որ­քան զե­ղուն են յոյ­զե­րու խորհր­դա­պաշ­տու­թեամբ ե­ւ ե­րաժշ­տա­կա­նու­թեամբ, նոյն­քան յա­գե­ցած են մտո­րում­նե­րու եւ խո­կու­մի խո­րա­մոյն թե­լադ­րա­կա­նու­թեամբ։

Ա­ւե­լի՛ն. ազ­գա­յին մեր ինք­նու­թեան եւ էու­թեան, հա­յու մեր ար­ժա­նիք­նե­րուն եւ թե­րու­թեանց ա­ռա­քե­լա­շունչ ճա­նա­չումն ու ան­խառն պաշ­տա­մուն­քը ու­նե­ցող մտա­ւո­րա­կանն էր Ռուբէն ­Սե­ւակ, որ միայն 23 տա­րե­կան էր, երբ ի տես հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ գոր­ծադ­րո­ւող կո­տո­րած­նե­րուն՝ Օ­գոս­տոս 1908-ին արթ­նացման ու զգաս­տաց­ման պոռթ­կում­ն ու ա­հա­զան­գը ուղ­ղեց հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն։

Ա՛յս խո­րու­թեամբ ­Ռու­բէն ­Սե­ւակ ըն­կա­լեց ­Հա­յոց Ար­հա­ւիր­քը եւ ա­նոր ընդ­մէ­ջէն եր­գեց ողջ մարդ­կու­թեան ցաւն ու տա­ռա­պան­քը, ընդվ­զումն ու ցա­սու­մը։

Բա­նաս­տեղծ, ար­ձա­կա­գիր ու մտա­ւո­րա­կան աշ­խոյժ գոր­ծիչ էր ­Չի­լին­կի­րեան ­Յով­հան­նէ­սի որ­դի­ Ռու­բէ­նը, որ 1905-ին, քսան տա­րե­կա­նին, իր ա­ռա­ջին քեր­թուած­նե­րը լոյս ըն­ծա­յեց ­Ռու­բէն ­Սե­ւակ ս­տո­րագ­րու­թեամբ։

Ծ­­նած էր ­Պոլ­սոյ մեր­ձա­կայ Սի­լիվ­րի գիւ­ղը։ Ծնն­­դա­վայ­րի Աս­քա­նա­զեան վար­ժա­րա­նը ա­ւար­տե­լէ ետք, եր­կու տա­րի յա­ճա­խած էր ­Պար­տի­զա­կի Ա­մե­րի­կեան դպրո­ցը, իսկ 1901-ին ըն­դու­նո­ւած էր ­Պոլ­սոյ ­Պէր­պէ­րեան վար­ժա­րա­նը, որ­մէ շրջա­նա­ւարտ ըլ­լա­լով 1905-ին՝ ղրկո­ւե­ցաւ Լոզան, ­Զո­ւի­ցե­րիա, տեղ­ւոյն հա­մալ­սա­րա­նի բժշկա­կան ճիւ­ղին հե­տե­ւե­լու հա­մար։

Մին­չեւ 1911 եր­կա­րած ­Լո­զա­նի ու­սա­նո­ղա­կան տա­րի­նե­րը հան­դի­սա­ցան ­Ռու­բէն ­Սե­ւա­կի ինչ­պէս բժիշ­կի փայ­լուն մաս­նա­գի­տաց­ման, նոյն­պէս եւ գրա­կան-ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ինք­նա­հաս­տատ­ման բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թեան շրջան։ ­Դա­սե­րու կող­քին աշ­խոյժ մաս­նակ­ցու­թիւն ու­նե­ցաւ Եւ­րո­պա­յի հայ ու­սա­նող­նե­րու ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կա­կան կեան­քին՝ յատ­կա­պէս ­Լոզա­նի «Ար­մէ­նիա» ու­սա­նո­ղա­կան միու­թեան ճամ­բով։ ­Միա­ժա­մա­նակ զարկ տո­ւաւ գրա­կան իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեանց՝ սի­րոյ, ըն­կե­րա­յին ցա­ւե­րու եւ հայ ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին տա­ռա­պան­քին նո­ւի­րուած իր բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րը լոյս ըն­ծա­յե­լով պոլ­սա­հայ մա­մու­լի է­ջե­րուն։

Յատ­կա­պէս 1909-ի Ա­տա­նա­յի կո­տո­րա­ծը ծան­րա­գոյն խոց պատ­ճա­ռեց ­Ռու­բէն ­Սե­ւակ բա­նաս­տեղ­ծին, որ ազ­գա­յին ընդվզու­մի, բո­ղո­քի ու պայ­քա­րի խո­րա­խոր­հուրդ յու­զաշ­խարհ մը հայ գրա­կա­նու­թեան յանձ­նեց 1910-ին հրա­տա­րա­կո­ւած իր «Կար­միր գիր­քը» գոր­ծով։ «Ջար­դի ­խեն­թը», «Թր­­քու­հին» եւ «­Մար­դեր­գու­թիւն» խո­րագ­րո­ւած ե­րեք եր­կա­րա­շունչ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րէ բաղ­կա­ցած իր այս գոր­ծով՝ ­Ռու­բէն ­Սե­ւակ թարմ շունչ բե­րաւ ­Սիա­ման­թո­յի եւ ­Դա­նիէլ ­Վա­րու­ժա­նի բա­ցած ու հար­թած ազ­գայ­նա­շունչ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան, ինք­նա­տիպ ո­ճով խո­հա­կան ներ­հա­յե­ցու­թեան ուղ­ղու­թիւ­նը բա­նա­լով։

Ռու­բէն ­Սե­ւակ 1911-ին պա­տ-ւոյ յի­շա­տա­կու­թեամբ վկա­յո­ւե­ցաւ բժիշկ եւ աշ­խա­տան­քի ան­ցաւ ­Լո­զա­նի հի­ւան­դա­նոց­նե­րուն մէջ։ Բժշ­­կա­կան իր ծա­ռա­յու­թեան շրջա­նին ծա­նօ­թա­ցաւ ու կա­պո­ւե­ցաւ­ գեր­մա­նու­հի Եա­նի Ա­պէ­լին. ա­մուս­նա­ցան եւ ու­նե­ցան եր­կու զա­ւակ՝ ­Լե­ւոն եւ Շա­մի­րամ։ ­Սե­ւակ փաս­տօ­րէն հա­յա­ցուց գեր­մա­նու­հին, որ ոչ միայն ան­վա­րան հե­տե­ւե­ցաւ իր ա­մու­սի­նի ընտ­րած­ կեան­քի ու­ղիին (հա­կա­ռակ գեր­մա­նա­ցի իր ծնող­քին դրած ար­գել­քին, Եա­նի Ա­պէլ 1914-ին ­Սե­ւա­կի­ հետ հաս­տա­տո­ւե­ցաւ ­Պո­լիս), այ­լեւ՝ հա­յօ­րէն մեծ­ցուց ­Սե­ւա­կի զա­ւակ­նե­րը բա­նաս­տեղ­ծին նա­հա­տա­կու­թե­նէն ետք։

1911-էն սկսեալ, բա­նաս­տեղծու­թեանց կող­քին, ­Ռու­բէն ­Սե­ւակ ձեռ­նար­կեց ար­ձա­կի եւ, «Բ­­ժիշ­կի գր­քէն փրցուած է­ջեր» ընդ­հա­նուր վեր­տա­ռու­թեան տակ, ՀՅԴ-ի ­Պոլ­սոյ պաշ­տօ­նա­թերթ «Ա­զա­տա­մարտ»ի է­ջե­րուն լոյս ըն­ծա­յեց ի­րա­կան կեան­քէ վեր­ցո­ւած պատ­մո­ւածք­ներ՝ իբ­րեւ ար­ձա­կագ­րի իր ­տա­ղան­դը հաս­տա­տե­լով։

Բ­­ժիշ­կի իր կեն­սա­փոր­ձէն վեր­ցո­ւած պատ­կեր­նե­րով՝ Ռուբէն ­Սե­ւակ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան բարձ­րար­ժէք մ­շա­կու­մի ար­ժա­նա­ցուց թէ՛ ան­բու­ժե­լի հի­ւան­դու­թեանց մատ­նուած մար­դոց մա­հո­ւան դէմ մղած ­բուռն պայ­քարն ու կեան­քի ան­հուն սէ­րը, թէ՛ պանդխ­տու­թեան մէջ հի­ւան­դա­ցած ու մա­հա­ցող հայ­ մար­դոց ազ­գա­յին, ըն­կե­րա­յին եւ մարդ­կա­յին ող­բեր­գու­թիւ­նը, թէ՛ սի­րոյ ան­մար կրա­կով տո­չո­րո­ւած պարզ մար­դոց ա­լե­կոծ յու­զաշ­խար­հը։ Իբ­րեւ այդ­պի­սին՝ այդ պատ­մո­ւածք­նե­րը ­Ռու­բէն ­Սե­ւա­կ ար­ձա­կագ­րին ա­պա­հո­վե­ցին նոյն­քան լիար­ժէք պա­տո­ւան­դան՝ բա­նաս­տեղ­ծի բար­ձուն­քին կող­քին։

Պո­լիս հա­զիւ հաս­տա­տո­ւած՝ ­Ռու­բէն ­Սե­ւակ դէմ յան­դի­ման գտնո­ւե­ցաւ իթ­թի­հա­տականներու ձեռ­նար­կած հայ քա­ղա­քա­ցի­նե­րու զօ­րա­կո­չին։ Զի­նուո­րագ­րո­ւե­ցաւ օս­մա­նեան բա­նա­կին իբ­րեւ բժիշ­կ եւ ծա­ռա­յու­թեան կո­չո­ւե­ցաւ զի­նո­ւո­րա­կան հի­ւան­դա­նոց­նե­րու մէջ։ Իր այդ հան­գա­ման­քով թէեւ փրկո­ւե­ցաւ 24 Ապ­րիլ 1915-ին ­Պոլ­սոյ հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան բա­ժին հա­նո­ւած­ հա­ւա­քա­կան ձեր­բա­կա­լու­թե­նէն եւ տա­րագ­րու­թե­նէն, բայց ­Յու­նի­սին իր կար­գին ձեր­բա­կա­լո­ւե­ցաւ ու տա­րագ­րո­ւե­ցաւ ­Չան­քըրը, ուր նա­հա­տա­կու­թեան մէջ «ըն­կե­րա­կից» դար­ձաւ ­Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նին։

Հայ գրա­կա­նու­թեան մե­ծա­նուն եր­կու դէմ­քե­րը նա­հա­տա­կո­ւե­ցան 26 Օ­գոս­տո­սին։

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ