ԳԻՐՔ ՆՈՒԻՐԵԼՈՒ ՏՕՆԸ

Հա­յաս­տա­նի մէջ ար­դէն շուրջ ութ տա­րիէ ի վեր՝ ու­շագ­րաւ եւ հե­տաքրք­րա­կան տօն մը կը նշուի՝ Գիրք նուի­րե­լու տօ­նը: Տա­կա­ւին Հա­յաս­տա­նի Գրող­նե­րու միու­թեան լու­սա­հո­գի նա­խա­գահ Լե­ւոն Ա­նա­նեա­նի նա­խա­գա­հու­թեան օ­րօք ո­րո­շում կա­յա­ցուած է Հա­յաս­տա­նի մէջ Փետ­րուա­րի 19-ը հռչա­կել իբ­րեւ Գիրք նուի­րե­լու ա­ւան­դա­կան օր: Այս մա­սին յայ­տա­րա­րուած է 2008 թուա­կա­նին՝ նշե­լով, որ տօ­նա­կա­տա­րու­թեան նա­խա­ձեռ­նո­ղը Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թիւնն է: Օ­րուան ընտ­րու­թիւ­նը պա­տա­հա­կան չէ. ան ա­ռըն­չու­թիւն ու­նի 1869 թուա­կա­նի Փետ­րուա­րի 19-ին ծնած հայ մեծ գրող, յայտ­նի հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ Յով­հան­նէս Թու­մա­նեա­նի ծննդեան օ­րուան հետ:

Յով­հան­նէս Թու­մա­նեան ստեղ­ծա­գոր­ծել սկսած է ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քէն՝ 1880-ա­կան թուա­կան­նե­րուն, եւ իր գոր­ծե­րու մէջ ար­տա­յայ­տե­լով հայ ժո­ղո­վուր­դի ողջ տա­ռա­պանքն ու ու­րա­խու­թիւ­նը, ցաւն ու ցա­սու­մը՝ հե­տա­գա­յին ա­նուա­նուած է Ա­մե­նայն հա­յոց բա­նաս­տեղծ: Իր ամ­բողջ կեան­քը նուի­րե­լով հայ գի­րին, գրա­կա­նու­թեան, ըն­թեր­ցա­նու­թեան եւ իր ժո­ղո­վուր­դին, Թու­մա­նեան իր մա­հէն ետք հայ ժո­ղո­վուր­դի հա­մար դար­ձած է գրա­կա­նու­թեան խորհր­դա­նիշ։ Ա­հա ին­չու, գիր­քի եւ ըն­թեր­ցա­նու­թեան հան­դէպ սէր տա­ծե­լու եւ տա­րուան մէջ ամ­բողջ օր մը գիր­քի մա­սին խօ­սե­լու եւ գիրք քա­րո­զե­լու պա­րա­գա­յին ալ ընտ­րուե­ցաւ Թու­մա­նեա­նի ծննդեան օ­րը: Ան­շուշտ, Հա­յաս­տա­նի մէջ այլ ձեռ­նարկ­նե­րով նոյն­պէս կը մե­ծա­րուի մեծն Թու­մա­նեան։ Ա­մէն տա­րի Ապ­րի­լին, Հա­յաս­տա­նի մէջ կ՚ի­րա­կա­նա­ցուին թու­մա­նեա­նա­կան օ­րեր:

Կար ժա­մա­նակ՝ երբ գիր­քը ա­մե­նէն ցան­կա­լի նուէ­րը կը դի­տուէր, սա­կան շու­կա­յա­կան ար­ժէք­նե­րու տի­րա­կա­լու­թեան ժա­մա­նակ­նե­րուն գիր­քը, այլ հո­գե­ւոր, մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րու հետ գրա­ւեց ա­ւե­լի յե­տին տեղ մը։ Գիրք նուի­րե­լու օ­րը ամ­բողջ Հա­յաս­տա­նով մէկ տա­րա­ծե­լու գա­ղա­փարն ու զայն գործ­նա­կա­նի վե­րա­ծե­լը այդ վա­ղե­մի սո­վո­րու­թեան վե­րա­կանգն­ման նպա­տակ ու­նէր: Տա­րուէ տա­րի ա­ւե­լի շատ թի­ւով մար­դիկ կը հե­տե­ւին տօ­նի խոր­հուր­դին եւ գիրք կը նուի­րեն ի­րա­րու: Բազ­մա­թիւ հաս­տա­տու­թիւն­ներ, գրա­դա­րան­ներ, հրա­տա­րակ­չա­տու­ներ, դպրոց­ներ, հա­մալ­սա­րան­ներ, պե­տա­կան եւ ոչ-կա­ռա­վա­րա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­ներ կը միա­նան այս օ­րուան եւ ի­րա­րու գիրք կը նուի­րեն:

Օ­րուան առ­թիւ կը կազ­մա­կեր­պուին նաեւ մի­ջո­ցա­ռում­ներ, ո­րոնց ըն­թաց­քին կը փա­ռա­բա­նուի գիր­քը, իբ­րեւ մար­դու ան­բա­ժան ու­ղե­կից եւ մտա­ւոր զար­գաց­ման ա­մե­նէն մեծ մի­ջոց:

Ու­րա­խա­լի է տես­նել, որ մա­նա­ւանդ ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը մեծ հե­տաքրք­րու­թիւն ու­նի գիր­քի հան­դէպ: Ա­նոնք կը մաս­նակ­ցին ձեռ­նարկ­նե­րու, գիր­քեր կը գնեն՝ մի­մեանց նուի­րե­լու հա­մար։ Նոյ­նիսկ ե­թէ ա­մէ­նը չըն­թեր­ցեն, բայց տես­նե­լով այդ օ­րուան ո­գե­ւո­րու­թիւ­նը՝ գիր­քի հան­դէպ, կ՚ար­ժե­ւո­րեն գիր­քը, հո­գիի խոր­քէն կը հա­ւա­տան գիր­քէն ե­կած այն մեծ լոյ­սին, ո­րուն ու­ղեկ­ցած է մեր ժո­ղո­վուր­դը՝ դա­րեր շա­րու­նակ:

Այ­սօր ալ, հո­գե­ւոր սնան­կու­թեան վտանգ­նե­րու, հա­մաշ­խար­հայ­նաց­ման գոր­ծիք­նե­րու, զուար­ճան­քի ու շոու­նե­րու տա­նող ժա­մա­նակ­նե­րուն նո­րէն գիրքն է, որ խա­ւա­րի մէջ լոյս կու տայ եւ մու­թի մէջ ճա­նա­պարհ ցոյց կու տայ՝ հոգ­ւով եւ մտքով կոյր եւ սնանկ մար­դուն, որ եր­բեմն շուա­րած կը մնայ վտանգ­նե­րու դէմ յան­դի­ման:

Գիրք նուի­րե­լու օ­րը ամ­բողջ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան տա­րած­քին տե­ղի ու­նե­ցող տօ­նա­կա­տա­րու­թին­նե­րու մէջ են նաեւ հան­րա­յին ըն­թեր­ցում­նե­րը, կրթա­կան եւ մշա­կու­թա­յին մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը, հայ գրող­նե­րու հան­դի­պում­նե­րը՝ ըն­թեր­ցող­նե­րուն հետ:

Հա­յաս­տա­նի Մշա­կոյ­թի նա­խա­րա­րու­թիւ­նը եւ Հա­յաս­տա­նի Գրող­նե­րու միու­թիւ­նը երկ­րի կա­ռա­վա­րու­թեան ո­րոշ­ման հա­մա­ձայն` իւ­րա­քան­չիւր տա­րի Գիրք նուի­րե­լու օ­րը պե­տա­կան պա­տուէ­րով եւ ա­ջակ­ցու­թեամբ հրա­տա­րա­կուած եւ չվա­ճա­ռուած գիր­քե­րը կը բաշ­խեն մար­զա­յին եւ հա­մայն­քա­յին գրա­դա­րան­նե­րուն, ինչ­պէս նաեւ ա­տոնք կը ղրկուին Ար­ցախ եւ Ջա­ւախք:

Բազ­մա­թիւ գիր­քեր կ՚ա­ռա­քուին նաեւ գիւ­ղա­կան բնա­կա­վայ­րեր, զօ­րա­մա­սեր, ա­ռող­ջա­պա­հա­կան եւ խնամ­քի կեդ­րոն­ներ, ման­կա­տու­ներ եւ այլ հան­րա­յին վայ­րեր:

Գիրք նուի­րե­լու օ­րը մաս­նա­գի­տա­կան տօն դար­ձած է Հա­յաս­տա­նի բո­լոր գրա­դա­րան­նե­րու, հրա­տա­րակ­չա­տու­նե­րու եւ գրա­տու­նե­րու հա­մար, ո­րոնց գլխա­ւոր ա­ռա­քե­լու­թիւնն է գիր­քը հասց­նել ըն­թեր­ցո­ղին: Եւ ա­նոնք մա­նա­ւանդ այդ օ­րը կը նուի­րա­բե­րեն ա­ռա­տօ­րէն:

ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թերթ նոյն­պէս հրա­ւի­րուե­ցաւ մաս­նակ­ցե­լու Հա­յաս­տա­նի ա­մե­նէն նշա­նա­ւոր հրա­տա­րակ­չա­տու­նե­րէն մէ­կուն՝ «Զան­գակ» հրա­տա­րակ­չա­տան սրահ­նե­րու մէջ կազ­մա­կեր­պուած ձեռ­նար­կին, որ կը քա­րո­զէր գիր­քը, իբ­րեւ լա­ւա­գոյն նուէր եւ լա­ւա­գոյն գի­տե­լի­քի աղ­բիւր: «Զան­գակ» հրա­տա­րակ­չու­թեան գրա­տու­նը Գիրք նուի­րե­լու օ­րը լե­ցուն էր ըն­թեր­ցա­սէր­նե­րով, ո­րոնք ե­կած էին գիրք գնե­լու կամ ալ պար­զա­պէս նուէր ստա­նա­լու «Զան­գակ»էն: Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թե­նէն ետք ստեղ­ծուած եւ այ­սօր Հա­յաս­տա­նի եւ սփիւռ­քի մէջ նշա­նա­ւոր ա­նուն դար­ձած «Զան­գակ» հրա­տա­րակ­չա­տու­նը հիմ­նադ­րուած է Սոկ­րատ Մկրտչեան եւ Մա­շա Մնա­ցա­կա­նեան ա­մո­լին կող­մէ, ու ան կարճ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին դար­ձած է Հա­յաս­տա­նի հե­ղի­նա­կա­ւոր հրա­տա­րակ­չու­թիւն­նե­րէն մին: Այ­սօր ա­նոնց որ­դին՝ Է­մին Մկրտչեան միա­ցած է ըն­տա­նե­կան գոր­ծին եւ իբ­րեւ գոր­ծա­դիր տնօ­րէն կը ղե­կա­վա­րէ «Զան­գակ»ը: «Զան­գակ» հրա­տա­րակ­չու­թիւ­նը հա­զա­րա­ւոր ա­նուն գիր­քեր հրա­տա­րա­կած է, ինչ­պէս հա­յե­րէն, այն­պէս ալ՝ այլ լե­զու­նե­րով:

Այս հրա­տա­րակ­չու­թիւ­նը մա­նա­ւանդ ծա­նօթ է որ­պէս ու­սում­նա­կան գրա­կա­նու­թեան, մաս­նա­ւո­րա­պէս դպրո­ցա­կան դա­սա­գիր­քե­րու հրա­տա­րակ­մամբ զբա­ղող ըն­կե­րու­թիւն: Ո­րոշ տուեալ­նե­րով՝ ան կը նկա­տուի տա­րած­քաշր­ջա­նի յա­ռա­ջա­տար դա­սա­գիր­քաս­տեղծ հաս­տա­տու­թիւն­նե­րէն մին: Հրա­տա­րակ­չու­թեան մաս­նա­գէտ­նե­րու տպագ­րած գիր­քե­րը կը գոր­ծա­ծեն Լի­բա­նա­նի, Լոն­տո­նի եւ Ռու­սաս­տա­նի հայ­կա­կան ա­մէ­նօ­րեայ եւ կի­րակ­նօ­րեայ դպրոց­նէ­րէն ներս: Այդ դա­սա­գիր­քե­րը նա­խա­տե­սուած են թէ՛ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նով եւ թէ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով սո­վո­րող ա­շա­կերտ­նե­րու հա­մար:

Մեծ է նաեւ «Զան­գակ»ի հրա­տա­րա­կած ման­կա­կան, գե­ղա­րուես­տա­կան գիր­քե­րու, բա­ռա­րան­նե­րու, քար­տէս­նե­րու, գի­տա­կան ամ­սագ­րե­րու, մաս­նա­գի­տա­կան գրա­կա­նու­թեան ցան­կը:

Դի­տե­լով «Զան­գակ» գրա­տան գրա­դա­րակ­նե­րուն մէջ շա­րուած գիր­քե­րը, պահ մը կը մոռ­նաս, որ այ­սօր թուա­յին դա­րաշր­ջան է եւ շատ մը բո­վան­դա­կու­թիւն­ներ հա­սա­նե­լի են թուա­յին տա­րածք­նե­րու վրայ: «Զան­գակ»ի ծան­րա­բեռ­նուած դա­րակ­նե­րը այլ բան կը վկա­յեն՝ որ տպա­գիր գիր­քը միշտ ալ իր փա­ռա­ւոր տե­ղը ու­նե­ցած է եւ կ՚ու­նե­նայ: Եւ թուա­յին տպագ­րու­թիւն­նե­րու զար­գաց­ման զու­գըն­թաց, «Զան­գակ» ոչ թէ կը նուա­զե­ցէ իր տպա­գիր հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րու թի­ւը, այլ՝ ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ կ՚ա­ւելց­նէ: Ա­մէն օր նոր ու շքեղ կող­քե­րով, բազ­մա­զան հե­ղի­նակ­նե­րով եւ ա­մե­նէն բազ­մա­զան նիւ­թե­րով գիր­քեր կը դրուին ըն­թեր­ցող­նե­րու սե­ղա­նին: Այ­նուա­մե­նայ­նիւ՝ կա­րե­ւո­րե­լով ժա­մա­նա­կի պա­հանջ­նե­րը եւ ե­րի­տա­սար­դու­թեան հա­կում­նե­րը՝ թուա­յին աշ­խար­հի հան­դէպ, «Զան­գակ» ըն­թեր­ցո­ղին կը ներ­կա­յաց­նէ նաեւ ե­լեկտ­րո­նա­յին գիր­քե­րու տա­րա­տե­սակ հրա­տա­րա­կու­թիւն­ներ, ո­րոնք նա­խա­տե­սուած են կարգ մը նո­րա­գոյն թուա­յին սար­քե­րով եւ կրիչ­նե­րով ըն­թեր­ցե­լու հա­մար:

Այ­սօր դժուար է պատ­կե­րաց­նել հրա­տա­րակ­չու­թեան մը աշ­խա­տան­քը՝ ա­ռանց թարգ­մա­նա­կան գրա­կա­նու­թիւն ներ­կա­յաց­նե­լու, այլ խօս­քով՝ աշ­խար­հը գիր­քի մի­ջո­ցով բե­րե­լու Հա­յաս­տան: «Զան­գակ» այ­սօր Հա­յաս­տա­նի մէջ ա­մե­նէն մեծ թարգ­մա­նա­կան գրա­կա­նու­թիւ­նը ներ­կա­յաց­նող հրա­տա­րակ­չա­տու­նե­րէն մին է, որ կը գոր­ծակ­ցի մի­ջազ­գա­յին հրա­տա­րա­կիչ­նե­րու, այ­լազ­գի եւ այ­լա­լե­զու հե­ղի­նակ­նե­րու հետ՝ ի­րա­կա­նաց­նե­լով հա­մա­պա­տաս­խան աշ­խա­տանք­ներ՝ մի­ջազ­գա­յին գիր­քի շու­կա­յի լա­ւա­գոյն նմոյշ­նե­րը հայ ըն­թեր­ցո­ղին ներ­կա­յաց­նե­լու հա­մար: «Զան­գակ»ի մէջ կա­րե­լի է գտնել օ­տար թէ՛ ժա­մա­նա­կա­կից, թէ՛ դա­սա­կան հե­ղի­նակ­նե­րու հա­յե­րէ­նով թարգ­մա­նած գիր­քեր: Այս ճա­նա­պար­հին հսկա­յա­կան աշ­խա­տանք տա­րուած է՝ հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թեան հսկա­յա­կան թի­ւով գիր­քե­րէ ընտ­րել մա­նա­ւանդ այն գիր­քե­րը, ո­րոնք կը հե­տաքրք­րեն հայ ըն­թեր­ցո­ղը:

«Զան­գակ»ի աշ­խա­տա­կից­նե­րը մե­զի ներ­կա­յաց­նե­լով ի­րենց կա­տա­րած աշ­խա­տանք­նե­րը, միա­ժա­մա­նակ տե­ղե­կա­ցու­ցին, որ իր կա­տա­րած լայ­նա­ծա­ւալ աշ­խա­տանք­նե­րով՝ «Զան­գակ» հրա­տա­րակ­չու­թիւ­նը Հա­յաս­տա­նի Հրա­տա­րա­կիչ­նե­րու ազ­գա­յին ըն­կե­րակ­ցու­թեան, Եւ­րո­պա­կան կրթա­կան հրա­տա­րա­կիչ­նե­րու խում­բի եւ այլ միու­թիւն­նե­րու ու միա­ւո­րում­նե­րու ան­դամ է, բազ­մա­թիւ ազ­գա­յին եւ մի­ջազ­գա­յին մրցա­նակ­նե­րու դափ­նե­կիր, ո­րոնք ա­ռա­ւել կը հարս­տաց­նեն ըն­կե­րու­թեան կտրած ճամ­բան եւ մեծ պա­տաս­խա­նա­տուու­թեան առ­ջեւ կը դնեն աշ­խա­տա­կից­նե­րը՝ նոր ձեռ­նար­կում­նե­րու ճա­նա­պար­հին: Մա­նա­ւանդ ե­րի­տա­սարդ խմբա­գիր­նե­րու, թարգ­մա­նիչ­նե­րու, մաս­նա­գէտ­նե­րու մեծ խումբ մը կայ հա­ւա­քուած «Զան­գակ»ի եր­դի­քին տակ եւ այդ մէ­կը ու­րա­խա­լի է, քա­նի որ հա­յա­գի­տու­թիւն, թարգ­մա­նու­թիւն, լե­զու­ներ եւ այլ մաս­նա­գի­տու­թիւն­ներ ու­սա­նած ե­րի­տա­սարդ­նե­րը վհա­տած չեն եւ գի­տեն, որ կան նման ըն­կե­րու­թիւն­ներ, ուր կա­րե­լի է գտնել աշ­խա­տանք: Այդ մէկն ալ ար­դէն, ինչ­պէս մե­զի հետ զրոյ­ցի ժա­մա­նակ նշեց Մա­շա Մնա­ցա­կա­նեան, հրա­տա­րակ­չու­թեան գոր­ծու­նէու­թեան գլխա­ւոր նպա­տակն է՝ հո­գե­ւոր, մշա­կու­թա­յին, կրթա­կան ար­ժէք­նե­րու ստեղ­ծում, տա­րա­ծում եւ լու­սա­բա­նում եւ այդ գոր­ծի մէջ ե­րի­տա­սարդ մաս­նա­գէտ­նե­րու ներգ­րա­ւում:

Այ­սօր «Զան­գակ»ի կա­ռու­ցուած­քի մէջ ձե­ւա­ւո­րուած են ա­ռան­ձին միա­ւոր­ներ` գի­տա­հե­տա­զօ­տա­կան խում­բեր ու­սո­ղու­թեան, պատ­մա­գի­տու­թեան, ման­կա­վար­ժու­թեան, ազ­գա­յին հո­գե­բա­նու­թեան, լե­զուա­բա­նու­թեան եւ այլ բնա­գա­ւառ­նե­րէ ներս:

Մեծ են նաեւ այն ցու­ցա­հան­դէս­նե­րու թի­ւը, ո­րոնց իր գիր­քե­րով մաս­նակ­ցած է «Զան­գակ». ինչ­պէս՝ Ֆրանք­ֆուր­թի, Լոն­տո­նի, Պո­լո­նիա­յի, Մոս­կուա­յի, Կէօ­թեն­պուր­կի, Աս­տա­նա­յի գիր­քի հռչա­կա­ւոր ցու­ցա­հան­դէս-տօ­նա­վա­ճառ­նե­րը, ո­րոնց «Զան­գակ» միշտ կը մաս­նակ­ցի: Եւ քիչ չեն նաեւ այն մի­ջո­ցա­ռում­նե­րու թի­ւը, ո­րոնք կը վե­րա­բե­րին գիր­քաշ­խար­հին եւ ո­րուն աշ­խոյժ մաս­նակ­ցու­թիւն կ՚ու­նե­նայ հրա­տա­րակ­չա­տու­նը:

Այդ մի­ջո­ցա­ռում­նե­րէն մին ալ Գիրք նուի­րե­լու օ­րուան մի­ջո­ցա­ռումն էր, ո­րու ժա­մա­նակ շուրջ քա­ռա­սուն հո­գի նուէր ստա­ցան «Զան­գակ»ի գիր­քե­րը՝ նա­խօ­րօք մաս­նակ­ցե­լով ըն­ծա­յա­գի­րե­րու մրցոյ­թի: Այս մի­ջո­ցառ­ման կա­րե­ւո­րուե­ցաւ նաեւ ըն­ծա­յա­գի­րը, իբ­րեւ գիր­քի ան­բա­ժա­նե­լի մաս: Բազ­մա­թիւ մար­դիկ փոր­ձած էին հե­տաքրք­րա­կան ըն­ծա­յա­գի­րե­րով մաս­նակ­ցիլ մրցոյ­թին, եւ ա­նոնց­մէ ընտ­րուած էին լա­ւա­գոյն գի­րե­րու հե­ղի­նակ­ներ, ո­րոնց մատ­նան­շած ան­ձերն ալ իբ­րեւ նուէր ստա­ցան ար­ժէ­քա­ւոր գիր­քեր:

Իսկ յա­ռա­ջի­կա­յին «Զան­գակ» կը պատ­րաս­տուի նոր գիր­քե­րու շնոր­հան­դէս­նե­րու, ո­րոնց­մէ են Հա­լիտ Հիւ­սէյ­նիի «Եւ ար­ձա­գան­գե­ցին լեռ­նե­րը», Ռէյ Պրետ­պէօ­րիի «Ֆա­րեն­հայթ 451», Սո­մեր­սէթ Մոէ­մի «Երփ­նե­րանգ շղարշ»ը, Ա­լիս Մուն­րո­յի «Կեան­քիս սի­րոյն» եւ այլ գիր­քեր: «Զան­գակ»ի գոր­ծա­դիր տնօ­րէն Է­մին Մկրտչեանն ալ տե­ղե­կա­ցուց, որ շու­տով ու­րա­խա­նա­լու ա­ռիթ մը եւս պի­տի ըլ­լայ պա­տա­նի ըն­թեր­ցող­նե­րուն հա­մար։ «Զան­գակ» լոյս պի­տի ըն­ծա­յէ Ջ. Ք. Ռոու­լին­քի «Հեր­րի Փո­թըր եւ փի­լի­սո­փա­յա­կան քա­րը» գիր­քը՝ թարգ­մա­նուած Ալ­վարդ Ջի­ւա­նեա­նի կող­մէ:

Այ­սօր հա­մո­զուած կա­րե­լի է ը­սել, որ հայ ըն­թեր­ցող­նե­րու վստա­հու­թիւ­նը՝ հա­յե­րէն գիր­քե­րու նկատ­մամբ կը մեծ­նայ: Ե­թէ կար ժա­մա­նակ, երբ գիր­քը տու­նի մէկ ան­կիւ­նը մոռ­ցուած կամ քիչ գոր­ծա­ծա­կան իր կը նկա­տուէր, ա­պա այ­սօր ձգտում կայ՝ նոր հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րով հա­ւա­քա­ծոյ ու­նե­նալ։ Այդ մի­տու­մին կը նպաս­տեն Հա­յաս­տա­նի մէջ այ­սօր տպագ­րուող ի­րա­պէս ո­րա­կեալ գիր­քե­րը:

Ա­ՐԵՒՄ­ՏԱ­ՀԱ­ՅԵ­ՐԷ­ՆԻ ԽՆԴԻՐ­ՆԵ­ՐՈՒ ՄԱ­ՍԻՆ

Ներ­կա­յիս հա­յա­պահ­պա­նա­կան, լե­զուա­գի­տա­կան ու մշա­կու­թա­բա­նա­կան ա­ռաջ­նա­հերթ խնդիր­նե­րէն է ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի պահ­պա­նու­թեան, ու­սում­նա­սի­րու­թեան, ու­սուց­ման եւ զար­գաց­ման հար­ցը: Հա­յե­րէ­նի դրսե­ւոր­ման այս ե­ղա­նա­կը հայ ժո­ղո­վուր­դի լե­զուամ­շա­կոյ­թի ան­բա­ժա­նե­լի մասն է, բա­ցա­ռիկ կա­րե­ւո­րու­թեան ազ­գա­յին ար­ժէք, որ թէեւ զրկուած է գոր­ծա­ռու­թեան բնա­կա­նոն պայ­ման­նե­րէն, սա­կայն հա­ղոր­դակց­ման մի­ջոց ըլ­լա­լէ բա­ցի ձեռք բե­րած է նաեւ հա­մազ­գա­յին նշա­նա­կու­թիւն ու­նե­ցող այլ գոր­ծա­ռոյթ­ներ: Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը ոչ միայն ազ­գա­պահ­պան դեր ու­նի Սփիւռ­քի մէջ, այլ նաեւ կ՚ա­պա­հո­վէ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան լե­զուա­կան ներ­կա­յու­թիւ­նը աշ­խար­հի բազ­մա­թիւ եր­կիր­նե­րու մէջ, կը կա­տա­րէ լե­զուա­կան դես­պա­նի իւ­րա­յա­տուկ դեր՝ հնա­րա­ւո­րու­թիւն ստեղ­ծե­լով աշ­խար­հի մէջ ճա­նա­չե­լի դարձ­նել մեր մշա­կոյ­թը, ազ­գա­յին ինք­նա­տի­պու­թիւ­նը: Այս ա­ռու­մով, խնդի­րը ոչ միայն ազ­գա­յին, այլ նաեւ պե­տա­կան նշա­նա­կու­թիւն ու­նե­ցող ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն է:

Իր բնօր­րա­նէն զրկուած եւ աշ­խար­հով մէկ սփռուած հա­յու­թեան տար­բեր զան­գուած­նե­րու ընդ­հա­նուր հա­ղոր­դակց­ման լե­զուի՝ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի առ­ջեւ ծա­ռա­ցած են մի շարք մար­տահ­րա­ւէր­ներ:

Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի հիմ­նա­կան խնդի­րը ե­ղած է եւ կը մնայ ըլ­լալ հայ­րե­նի­քէն դուրս եւ ոչ միաս­նա­կան գո­յու­թիւնն ու գոր­ծա­ռու­թիւ­նը: Այս խնդրի լուծ­ման ե­ղա­նակ­նե­րը ներ­կա­յիս դժուար է կան­խո­րո­շել: Սա­կայն խնդրէն բխող մար­տահ­րա­ւէր­նե­րուն դի­մա­կա­յե­լու ու­ղի­ներ եւ ե­ղա­նակ­ներ պէտք է ո­րո­նել եւ գտնել: Այս ա­ռու­մով՝ հար­կա­ւոր է հա­սա­րա­կու­թեան մէջ ամ­րապն­դել այն բա­նի գի­տակ­ցու­մը, որ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը հա­մազ­գա­յին ար­ժէք է, որ պէտք է իր տե­ղը ու­նե­նայ հա­յաս­տա­նեան ի­րա­կա­նու­թեան մէջ, այս­տեղ պէտք է ար­մատ­ներ ձգէ, ամ­րապն­դուի եւ հայ­րե­նի­քէն իր կեն­դա­նա­րար ա­ւիւ­նը մղէ սփիւռք: Հայ­րե­նի­քի մէջ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի ամ­րապնդ­ման կրնան նպաս­տել հա­յե­րէ­նի այդ տար­բե­րա­կով ռա­տիօ­հե­ռուս­տա­տե­սա­յին հա­ղոր­դում­նե­րու, պար­բե­րա­կան­նե­րու, ֆիլ­մե­րու ստեղ­ծու­մը, բարձ­րա­գոյն ուս­ման ու դպրո­ցա­կան ծրագ­րե­րու մէջ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի հա­մա­կար­գուած ու­սուց­ման ընդգր­կու­մը, նաեւ հնա­րա­ւոր այլ մի­ջոց­նե­րու օգ­տա­գոր­ծու­մը, յատ­կա­պէս՝ Հա­յաս­տա­նի մէջ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով կրթա­կան ծրագ­րեր ի­րա­կա­նաց­նող բարձ­րա­գոյն ու­սում­նա­կան հաս­տա­տու­թեան ստեղ­ծու­մը: Ի վեր­ջոյ, հա­յե­րէ­նի դրսե­ւոր­ման բո­լոր տար­բե­րակ­նե­րը՝ ա­րեւմ­տա­հայ եւ ա­րե­ւե­լա­հայ գրա­կան լե­զու­նե­րը, խօ­սակ­ցա­կան լե­զուն եւ բար­բառ­նե­րը միաս­նա­կան հա­մա­կար­գի անտ­րո­հե­լի բա­ղադ­րիչ­ներ են, եւ այդ դրսե­ւո­րում­նե­րէն իւ­րա­քան­չիւ­րի խնդիր­նե­րը ընդ­հա­նուր հա­յե­րէ­նի, այ­սինքն՝ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան պե­տա­կան լե­զուի խնդիր­ներն են:

Հայ­րե­նի­քէն դուրս, տի­րա­պե­տող այ­լա­խօս հա­սա­րա­կու­թիւն­նե­րու մէջ գոր­ծա­ռող ո­րե­ւէ լե­զու ստի­պուած է դի­մա­կա­յել բա­զում մար­տահ­րա­ւէր­ներ: Մաս­նա­ւո­րա­պէս, տուեալ երկ­րի լե­զուի նկատ­մամբ ի­րա­ւա­կան ան­հա­ւա­սար վի­ճա­կը, հա­մաշ­խար­հայ­նաց­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րը, այ­լա­լե­զու մի­ջա­վայ­րին յար­մա­րե­լու նոր սե­րուն­դի բնա­կան մղու­մը օպ­ժեք­թիւ ի­րո­ղու­թիւն­ներ են, ո­րոնք մշտա­պէս առ­կայ են եւ մշտա­պէս կը ձգտին նե­ղաց­նե­լու ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի գոր­ծա­ռու­թեան շրջա­նակ­նե­րը: Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը են­թա­կայ է այլ լե­զու­նե­րու տա­րաբ­նոյթ ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րու, եւ բա­ցի այդ՝ նոր սե­րուն­դի շար­քե­րուն հա­յա­խօ­սնե­րու թի­ւի շա­րու­նա­կա­կան նուա­զու­մը վտանգ կը ներ­կա­յաց­նէ ոչ միայն լե­զուա­պահ­պա­նա­կան, այլ նաեւ հա­յա­պահ­պա­նա­կան ա­ռում­նե­րով: Մե­րօ­րեայ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի մա­սին Ռ. Տէր-Մեր­կե­րեան կը գրէ. «Ա­րեւմ­տա­հայ տար­բե­րա­կով բո­լոր հա­ղոր­դակ­ցուող­նե­րը երկ­լե­զուա­նի են, եւ ա­նոնց հա­մար ա­ռա­ջին լե­զուն ըն­դու­նող երկ­րի լե­զուն է, որ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին իր ազ­դե­ցու­թիւ­նը կը թո­ղէ. այդ ա­ռա­ջին հեր­թին ակն­յայտ է յատ­կա­պէս ար­տա­սա­նու­թեան մէջ (չնա­յած բա­ռա­պա­շա­րի վրայ նոյն­պէս այդ ազ­դե­ցու­թիւ­նը շօ­շա­փե­լի է): Այս­պէս, այ­սօ­րուան դրու­թեամբ կա­րե­լի է զա­նա­զա­նել յու­նա­հա­յը ա­մե­րի­կա­հա­յէն, ֆրան­սա­հա­յը պոլ­սա­հա­յէն, ար­ժան­թի­նա­հա­յը լի­բա­նա­նա­հա­յէն: Հե­ռու չէ այն ժա­մա­նա­կը, երբ կը զա­նա­զա­նենք նաեւ ֆրան­սա­հա­յե­րէ­նը պոլ­սա­հա­յե­րէ­նէն, ա­մե­րի­կա­հա­յե­րէ­նը յու­նա­հա­յե­րէ­նէն, լի­բա­նա­նա­հա­յե­րէ­նը սպա­նա­հա­յե­րէ­նէն»: Այս պայ­ման­նե­րով՝ հա­յոց պե­տա­կա­նու­թիւ­նը եւ սփիւռ­քեան հա­մազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը պէտք է հա­մադ­րեն ի­րենց ջան­քե­րը՝ շա­րու­նա­կա­բար տա­րա­ծե­լու եւ ամ­րապն­դե­լու ազ­գա­յին ու լե­զուա­կան միաս­նու­թեան գա­ղա­փար­նե­րը յատ­կա­պէս հայ ե­րի­տա­սար­դու­թեան շրջա­նակ­ներէն ներս՝ ի­րա­պէս ողջ հա­յու­թեան հա­մար սրբա­գոյն ար­ժէք դարձ­նե­լով մայ­րե­նին:

Այ­սօր լրջա­գոյն խնդիր է Սփիւռ­քի հայ­կա­կան դպրոց­նե­րու պահ­պա­նու­թիւ­նը, ո­րոնց­մով հա­յե­րէ­նի, հա­յա­գի­տա­կան միւս ա­ռար­կա­նե­րու ու­սուց­ման մա­կար­դա­կի բարձ­րա­ցու­մը: Ցա­ւօք, առ­կայ է ո­րա­կեալ ման­կա­վար­ժա­կան շար­քե­րու մեծ պա­կաս, օպ­ժեք­թիւ պատ­ճառ­նե­րով գոր­ծա­ծա­կան չեն միաս­նա­կան կրթա­կան ծրագ­րեր եւ դա­սա­գիր­քեր: Որ­քան ալ Հա­յաս­տա­նի Սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թիւ­նը կը ջա­նայ ա­ջակ­ցիլ սփիւռ­քա­հայ դպրո­ցին, կը ձեռ­նար­կէ գոր­ծօն մի­ջոց­նե­րու, կը գոր­ծակ­ցի ազ­գա­յին կա­ռոյց­նե­րու, Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ, պե­տա­կան այլ մար­մին­նե­րու հետ, շա­րու­նակ կ՚ո­րո­նէ, կը գտնէ ու կը գոր­ծադ­րէ սփիւռք-հայ­րե­նիք կա­պե­րու ամ­րապնդ­ման նո­րա­նոր, բազ­մա­զան ու ար­դիւ­նա­ւէտ ե­ղա­նակ­ներ, կը նպաս­տէ հա­յաս­տա­նեան գի­տակր­թա­կան հա­մա­կար­գե­րու մէջ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի ու­սուց­ման եւ ու­սում­նա­սի­րու­թեան կեդ­րոն­նե­րու ձե­ւա­ւոր­ման, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի դա­սա­գիր­քե­րու եւ ձեռ­նարկ­նե­րու ստեղծ­ման, հայ­րե­նիք ե­կած մեր ազ­գա­կից­նե­րու խնդիր­նե­րու կար­գա­ւոր­ման եւ այլն, այ­նուա­մե­նայ­նիւ, անհ­րա­ժեշտ է պե­տա­կան նպա­տա­կա­դիր քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն եւ հիմ­նա­ւոր ծրա­գիր՝ ար­տերկ­րի հայ­կա­կան դպրոց­նե­րուն հա­մա­կար­գուած օ­ժան­դա­կու­թիւն ցու­ցա­բե­րե­լու հա­մար:

Կա­րե­ւոր խնդիր­նե­րէն է ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը: Ճիշդ է, տաս­նա­մեակ­նե­րու ըն­թաց­քին կա­տա­րուած են ա­ռան­ձին հե­տա­զօ­տու­թիւն­ներ, գրուած են քե­րա­կա­նու­թիւն­ներ, սա­կայն գի­տա­կան ա­ռու­մով 19-րդ դա­րա­վեր­ջի ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րու հա­մե­մատ էա­կան յա­ռա­ջըն­թաց տե­ղի չէ ու­նե­ցած, եւ ե­ղած քե­րա­կա­նու­թիւն­նե­րը հիմ­նա­կա­նին հե­տապն­դած են ու­սու­ցո­ղա­կան նպա­տակ­ներ: Ներ­կա­յիս անհ­րա­ժեշտ է գի­տա­կան հիմ­նա­ւոր ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րով ստեղ­ծել ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի ա­կա­դե­մա­կան լիար­ժէք քե­րա­կա­նու­թիւն, ինչ­պէս նաեւ ամ­բող­ջա­կան բա­ցատ­րա­կան բա­ռա­րան: Նման աշ­խա­տանք­նե­րը կը նպաս­տեն նաեւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի կա­նո­նարկ­ման, կը դառ­նան այն աղ­բիւ­րը, ուր­կէ կը բխին ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի ու­սում­նա­կան ձեռ­նարկ­ներն ու դա­սա­գիր­քե­րը՝ ըստ տե­ղա­յին ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­նե­րու:

Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի բնա­կա­նոն զար­գաց­ման մե­ծա­պէս կը վնա­սէ այն ի­րո­ղու­թիւ­նը, թէ ան զրկուած է բարձ­րա­գոյն կրթու­թեան, գի­տու­թեան լե­զուի իր դե­րէն, դպրո­ցա­կան հա­մա­լիր ու­սուց­ման, պե­տա­կան, հա­սա­րա­կա­կան կեան­քի տար­բեր ո­լորտ­նե­րու մէջ հա­մընդգր­կուն եւ միաս­նա­կան հա­ղոր­դակց­ման մի­ջոց ըլ­լա­լու գոր­ծա­ռոյթ­նե­րէն: Գի­տու­թեան տար­բեր բնա­գա­ւառ­նե­րու, կրթա­կան հա­մա­կար­գի զար­գա­ցու­մը չ՚ար­տա­յայ­տուիր ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով, հա­յե­րէ­նի այդ տար­բե­րա­կով չի հրա­պա­րա­կուիր գի­տա­կան, գե­ղա­րուես­տա­կան, այլ բնոյ­թի հա­րուստ գրա­կա­նու­թիւն, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի գի­տա­կան թեր­մի­նա­բա­նու­թիւ­նը բնա­կա­նոն զար­գա­ցում չ՚ու­նե­նար, բա­ցի այդ՝ յա­ճախ կը ստեղ­ծուին ար­հես­տա­կան, ո­րե­ւէ կի­րա­ռա­կան ար­ժէք չու­նե­ցող բա­ռա­յին միա­ւոր­ներ ու թեր­մին­ներ, միւս կող­մէ՝ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի բա­ռա­րան­նե­րուն մէջ ան­գամ առ­կայ բազ­մա­թիւ թեր­մին­նե­րը կը մնան ան­գոր­ծա­ծե­լի՝ նաեւ հա­մա­պա­տաս­խան մի­ջա­վայ­րի բա­ցա­կա­յու­թեան պատ­ճա­ռով: Այդ ա­մէ­նը էա­կա­նօ­րէն բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թիւն կ՚ու­նե­նան լե­զուա­կան հա­մա­կար­գի հե­տա­գայ զար­գաց­ման վրայ։

Ար­տա­քին ան­բա­րեն­պաստ պայ­ման­նե­րը ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին պատ­ճառ դար­ձած են ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի ուղ­ղագ­րա­կան, բա­ռա­պա­շա­րա­յին, քե­րա­կա­նա­կան ու ո­ճա­կան բազ­մա­թիւ զու­գա­ձե­ւու­թիւն­նե­րու ու ա­ղա­ւա­ղում­նե­րու, ո­րոնք ի­րենց հեր­թին կը խո­չըն­դո­տեն լե­զուի ու­սու­ցու­մը, կի­րար­կումն ու տա­րա­ծու­մը: Մեծ քա­նա­կու­թեամբ բա­ռեր տար­բեր հա­մայնք­նե­րու մէջ ու­նին գրու­թեան, կազ­մու­թեան, քե­րա­կա­նա­կան յատ­կա­նիշ­նե­րու բազ­մա­ձե­ւու­թիւն­ներ: Լե­զուա­կան միաս­նա­կա­նու­թեան հաս­նե­լու կամ ե­ղած բազ­մա­զա­նու­թիւն­նե­րը ըստ հնա­րա­ւո­րին նուա­զեց­նե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ է հե­տե­ւո­ղա­կան աշ­խա­տանք, նպա­տա­կադ­րում ու կամք՝ ոչ միայն գտնե­լու, գի­տա­կա­նօ­րէն հիմ­նա­ւո­րե­լու եւ ա­ռա­ջար­կե­լու միաս­նա­կան ու ընդ­հա­նուր ձե­ւեր, այլ նաեւ զա­նոնք ըն­դու­նե­լի դարձ­նե­լու Սփիւռ­քի բո­լոր հա­մայնք­նե­րուն ու խա­ւե­րուն: Այս ի­մաս­տով խիստ կա­րե­ւոր կրնայ ըլ­լալ հա­յաս­տա­նեան գի­տակր­թա­կան հան­րու­թեան ու սփիւռ­քեան հա­մա­պա­տաս­խան կա­ռոյց­նե­րու, մաս­նա­ւո­րա­պէս՝ Ա­րամ Ա. Կա­թո­ղի­կո­սի հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ գոր­ծող Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի պաշտ­պա­նու­թեան խոր­հուր­դի ազ­գա­շահ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը:

Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի պահ­պա­նու­մը հա­յե­րէ­նի պահ­պա­նումն է, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը մեր հո­գեւոր հայ­րե­նի­քի ան­բա­ժա­նե­լի, բայց վտան­գուած մէկ մասն է, եւ ինչ­պէս ան­թոյ­լատ­րե­լի է նա­հան­ջը երկ­րի սահ­ման­նե­րէն, այդ­պէս ալ ան­թոյ­լատ­րե­լի է նա­հան­ջը լե­զուա­կան սահ­ման­նե­րէն: Հա­յե­րէ­նը սրբօ­րէն պահ­պա­նող մի­լիո­նա­ւոր սփիւռ­քա­հա­յե­րը, Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ կա­ռոյց­նե­րը, սփիւռ­քեան բազ­մա­թիւ միու­թիւն­նե­րը, կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը, պար­բե­րա­կան­ներն ու հան­դէս­նե­րը, կայ­քէ­ջե­րը, ռա­տիօ­հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թիւն­նե­րը, գի­տակր­թա­կան օ­ճախ­նե­րը մեր հո­գե­ւոր հայ­րե­նի­քի սահ­մա­նա­պահ­ներն են, ո­րոնց խիստ անհ­րա­ժեշտ է ի­րա­կան հայ­րե­նի­քի ա­ջակ­ցու­թիւ­նը: Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի գո­յու­թիւնն ու գոր­ծա­ռու­թիւ­նը անհ­րա­ժեշտ է նաեւ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի բնա­կա­նոն զար­գաց­ման հա­մար: Շատ կա­րե­ւոր խնդիր է նաեւ ընդ­հա­նուր հա­յե­րէ­նի միաս­նա­կա­նու­թեան պահ­պա­նու­մը, գրա­կան եր­կու ճիւ­ղե­րու ըստ հնա­րա­ւո­րին մեր­ձե­ցու­մը, փոխ­ներ­թա­փան­ցումն ու փոխ­հարս­տա­ցու­մը: Յատ­կա­պէս բա­ռա­պա­շա­րի եւ թեր­մի­նա­բա­նու­թեան ա­ռու­մով առ­կայ են փոխլ­րաց­ման բա­զում օ­րի­նակ­ներ եւ լայն հե­ռան­կար­ներ: Այս ա­մէ­նը կ՚են­թադ­րեն զար­գաց­ման միաս­նա­կան հե­ռան­կա­րի եւ փոխ­հա­մա­ձայ­նե­ցուած կա­նո­նարկ­ման ու փոխ­հարս­տաց­ման ու­ղի­նե­րու մշա­կում եւ ա­նոնց գոր­ծադ­րու­մը այն գի­տակ­ցու­մով, որ իր տար­բե­րա­կա­յին բո­լոր դրսե­ւո­րում­նե­րով հան­դերձ հա­յե­րէ­նը մէկ միաս­նա­կան լե­զու է, ո­րու բո­լոր ի­րո­ղու­թիւն­ներն ու միա­ւոր­նե­րը շաղ­կա­պուած են ի­րա­րու՝ ան­կախ տար­բե­րա­կա­յին վե­րա­բե­րու­թե­նէն:

ՎԻԿ­ՏՈՐ ԿԱՏ­ՈՒԱԼԵԱՆ

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ