Հոգեւոր Հայաստան

Հայ մեծանուն գրող Վահան Տէրեան բացի քերթուածներէ, նաեւ յօդուածներու եւ խոհերու հեղինակ է: Անոր «Հոգեւոր Հայաստան» յօդուածը համահունչ է այս օրերուն, քանի հայութիւնը կը դիմագրաւէ նախորդ դարասկիզբի մարտահրաւէրները, որոնց ականատես եղած է Տէրեան՝ մեծ գրագէտը եւ չէ կրցած անտարբեր մնալ հայութեան ցաւերուն հանդէպ:

ՀՈԳԵՒՈՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

ՎԱՀԱՆ ՏԷՐԵԱՆ

Հայաստանի վիճակն այսօր զբաղեցնում է ոչ միայն հայերին, այլեւ օտարներին: Հայկական հարցը նորից վիճաբանութիւնների առարկայ է դարձել, նորից ամբողջապէս կլանել է հայ հասարակութեան բոլոր խաւերի լարուած ուշադրութիւնը, միեւնոյն ժամանակ քննութեան առարկայ է դարձել օտար, մանաւանդ՝ ռուս մամուլի մէջ: Ամէն մի հայ ներկայ տագնապալի ու աղէտաւոր ժամին բնականաբար ջանում է թափանցել մշուշոտ ու անյայտ ապագայի խորքը՝ իր հիւանդագին տարակուսանքների լուծումը որոնելով: Այո՛, հիւանդագին են այդ մտորումները, պէտք է խոստովանել, չնայած ընդհանուր ոգեւորութեանը: Հայութեան համար չափազանց կարեւոր, կեանքի եւ մահու խնդրի բնաւորութիւն ստացած այդ տարաբախտ հարցն իրերի ներկայ դասաւորութեամբ դրուած է հրապարակի վրայ իր ամբողջ ծանրութեամբ՝ անթիւ յոյսերի, ցնորքների, մտահոգութիւնների, գուշակութիւնների եւ դատողութիւնների ժխոր ստեղծելով:

Բաւական է թռուցիկ մի ակնարկ նետել մեր ազգի մերձակայ պատմութեան վրայ, որպէսզի համոզուես, թէ որքա՜ն կարեւոր ու վճռական դեր է յատկացրել մեր մտաւորականութիւնն այդ չարաբախտ խնդրին: Բաւական է թերթել մեր գրականութեան լաւագոյն ներկայացուցիչների երկերը՝ համոզուելու համար, թէ ի՛նչ նշանակութիւն է ստացել այդ հարցը մեր կեանքում, որպիսի անմոռանալի ոգեւորութիւնների, զոհաբերումների, որպիսի ծանր հիասթափումների ու լքումի աղբիւր է եղել մեր ոչ միայն մտաւորականութեան, այլ նաեւ ժողովրդի ամենալայն խաւերի համար: Արդէն թուում է, որ եթէ անգամ այդ Հայաստան կոչուած դժբախտ երկրում ոչ մի հայ չմնայ, մենք դարձեալ պիտի այրուենք նոյն իղձերով, նոյն ցաւագին, մեզ համար մի տեսակ կրօնական գունաւորում ստացած այդ խնդրով:

Այդ հարցի այս կամ այն լուծման ծանր տարակուսանքներով եւ ոսկէ երազներով սերունդներ են կրթուել, այդ հարցի շուրջը պտտուող գրականութեամբ սնուել են սերունդներ: Հայութեան համար մի ցաւոտ ցնորք է դարձել այդ «Հայաստանը», մի աւետեաց երկիր, դիւթական մի անուն:

Բնական է դրա համար, որ մենք անկարող ենք այդ խնդրի մասին սառնասիրտ խօսել, հանգիստ մտածել: Աւելին կ՚ասեմ, մեզ մի տեսակ սրբապղծութիւն է թուում, երբ մարդիկ մեր ազգի՝ տարիներով ու տասնեակ տարիներով փայփայած գաղափարին մօտենում են սառը մտքով, անտարբեր գիտնականի ոճով: Մենք ուզում ենք ճչալ, որովհետեւ երբ ցաւ ես զգում, խոհեմ լինել չես ուզում. մենք ուզում ենք աղաղակել, որովհետեւ երբ սիրելին տանջուում է, խոհեմութեան խորհուրդներն անզօր են, իսկ այդ աղաղակի ապարդիւն լինելու մասին չեն մտածում: Օտարներն անգամ վարակուել են յաճախ եւ վարակուում են մեր օրերում մեր այդ հիւանդագին զգացումներով եւ սառը դատողի եւ տրամաբանօրէն մտածողի փոխարէն՝ դառնում են մասնակից այդ տարերային բաղձանքներին:

Թուում է, թէ ո՛չ դիւանագիտական խուճուճ յարաբերութիւնները, ո՛չ տնտեսական-հասարակական անսասան օրէնքները, ո՛չ բնական անկարելիութիւնը չեն կարող դէմ կանգնել այդ միահոգի, միահամուռ ու բորբոքուն տենչանքին, այդ տարերային հեղեղի բնոյթ կրող, ճակատագրական դրոշմով կնքուած ընթացքին:

Այդ հոսանքի լոզունգը բացարձակ ու վճռական է, նրա դրօշակի վրա գրուած է՝ «դէպի Հայաստան»:

Ինչպէս էլ լինի, ինչ գնով էլ լինի, ինչ հետեւանք էլ ունենայ՝ միեւնոյն է՝ «դէպի Հայաստան»:«Հայաստանը պէտք է ազատուի». անդրդուելի մի պնդում է սա, որի հանդէպ ոչ մի ուժ չի կարող կանգնել, որին ոչ մի արգելք չի կարող կասեցնել:

Եւ հասկանալի է դա:

Չէ՞ որ ամէն մի հայ մտաւորականի, ոչ միայն մտաւորականի, այլեւ ամէն մի հայ մարդու համար այդ հարցը սրբազան մի աւանդ է դարձել, նուիրական մի տուայտանք, ամէն մի հայ մարդու առջեւ ծառացել է իր եղերական, արիւնաներկ պատկերով:

Մի՞թէ կարող ենք սառնասիրտ լինել մենք, երբ այժմ դրուած է այդ հարցը, երբ կանգնած ենք նրա այս կամ այն լուծման հանդէպ:

Մի՞թէ իրաւունք ունենք մենք տարակուսելու կամ տատանուելու. պէտք է հաւատալ, պէտք է յուսալ լիասիրտ, պէտք է տենչալ սրտի բոլոր զօրութեամբ եւ մեր բոլոր կարողութեամբ ձգտել, որ այժմ վերջնական կերպով լուծուի այդ արիւնլուիկ հարցը:

Սակայն դրանով չի վերջանում մեր անելիքը. դա միայն նախադուռն է մեր ապագայ հայրենաշէն, ազգակառոյց գործի…

Այդ Հոգեւոր Հայաստանի կառուցումը ծանր ու տեւական աշխատութիւն է պահանջում, անթիւ կեանքերի տոկուն հաւատ եւ գիտակցութիւն, անարիւն, բայց ազնիւ, գուցէ աւելի դժուար, աւելի ահաւոր զոհաբերում, քան՝ արիւնի զոհաբերումը:

Մի Րաֆֆի, մի Արծրունի, մի Նալպանտեան, մի Դուրեան նոյնպէս ասպետներ են, գուցէ աւելի մեծ հերոսներ են, քան նրանք, որ կռուի դաշտում են զոհաբերում իրենց կեանքը:

Մի՞թէ անվերջ չարչարանքի եւ գերագոյն մի բաղձանքի, անվերջ զրկանքների եւ վսեմ մի հաւատի պայծառ պատկերը չէ մեր Հոգեւոր Հայրենիքի ասպետ-զաւակների կեանքը:

Եւ եթէ այսօր մէկը ոչինչի տեղ է դնում նրանց՝ այդ ոգու ասպետներին ու միեւնոյն ժամանակ ծունր է չոքում այսօրուայ արիւնոտ կռուի հերոսների առջեւ, ես չեմ հաւատում նրան, ես զզուում եմ նրա այդ հրաբորբոք հայրենասիրութիւնից:

Եթէ յիրաւի այսօր պարզուած է հայութեան սիրտը դէպի ապագան, եթէ յիրաւի հաւատում է նա իր ապագային, ապա իր հայեացքը ոչ միայն դէպի Վան կամ Էրզրում պիտի ուղղի, այլ իր ներսը, իր հոգու խորքը՝ տեսնելու համար, թէ կա՞յ արդեօք իր մէջ այն ամէնը, որ կենդանութիւն է ներշնչում մեր նիւթական հայրենիքին:

Իսկ եթէ կայ, ապա նա չի նստի ծոյլ եւ անհաւատ, այլ կամքի մի գերագոյն թափով կձեռնարկի այդ Հոգեւոր Հայրենիքի վերակառուցման:

Մեր երկիրը աւերակների երկիր է, աւերուած մի Հայրենիք, որ մենք այսօր կամենում ենք կենդանացնել, որին կամենում ենք նոր կեանքի կոչել...

... Չպէտք է ծոյլերի հոգեբանութեամբ յոյսներս դնենք լոկ արտաքին հրաշքների վրայ. չպէտք է մեզ կերակրենք այն հաւատով, որ մի արտաքին փոփոխութիւն, մի դիւթական ձեռք մեզ ազգ կդարձնի: Չպէտք է կամենանք մեր յոյսը եւ ապագան նիւթական Հայաստան գաղափարի վրայ հիմնել, այլ պիտի տենչանք ու աշխատենք Հոգեւոր Հայաստանի համար:

Հակառակ դէպքում մենք կը նմանուենք մեր տգէտ հայ պուրժուային, որ առատ ձեռքով նուիրում է իր ոսկին դպրոցական շէնքեր կառուցելու, առանց երբեւիցէ մտածելու՝ թէ ինչպիսի՞, ի՞նչ դպրոց է լինելու այդ շէնքի մէջ, թէ վերջապէս դպրո՞ց է լինելու դա… Ով լոկ շէնքերի մասին է մտածում, նա «չգիտի ինչ է անում»:

Նայեցէք՝ մեր Հայրենիքում դուք կը գտնէք շատ ու շատ շքեղ ու հոյակապ դպրոցական շէնքեր (որոնց ճակատին անշուշտ ոսկետառ փորագրուած է պանծալի բարերարի անունը). սակայն կը գտնէ՞ք արդեօք մի դպրոց, որ օրինակելի լինէր, կանգնած լինէր իր բարձրութեան վրայ…

Չկամենանք շքեղ շէնքերի հայրենիք դարձնել մեր Հայրենիքը, հոգու եւ մտքի՛ հպարտութեամբ ճոխացնենք նրան:

«Շէնքերի հայրենասիրութիւնը» ...դա՛ է ահա մեր լիբերալ-ազգասէր-պուրժուա-ինտելիգենցիայի հայրենասիրութիւնը:

Ահա այդ արտաքին սահմաններով առանձնացած խաւարի մէջ դեգերող, բայց օտարների աչքին թոզ փչելու համար պատեհ դէպքերի համար արտաքին շքեղ ու հոյակապ շէնքերով ճոխ Հայաստանն է նրանց բաղձանքի առարկան:

Դա հայ համազգեստը հագին հայ ոստիկանի մի հայրենիք է:

Չկամենա՛նք այդպիսի մի հայրենիք:

Յիշենք, որ այդ կենդանական ազգասիրութեան արդիւնքն է մեր այսօրուայ հոգեկան-մտաւոր սնանկութիւնը, մեր կուլտուրական թշուառութիւնը:

Որովհետեւ որպիսի՞ Հայաստան կարող է ստեղծել կենդանական ազգասէր պուրժուա ինտելիգենտը, որը հայութեան ամենավսեմ գանձը՝ լեզուն արհամարհում է, եթէ ոչ մի հայ ոստիկանի հայրենիք…

Այդպիսի հայրենիք ես չե՛մ ուզում:

Որովհետեւ, մի՞թէ դիակ է իմ կամեցածը:

Իսկ մեր այսօրուայ արիւնալի հանդէսի ապազգայնացած թամատաների հայրենիքը, նրանց բաղձանքը մի դիակ է անհոգի:

Ու՞ր էր նրանց հռետորական ճարտարութիւնը, նրանց կրակէ ոգեւորութիւնը, նրանց հեռատես եւ խորաթափանց միտքը, նրանց բորբոքուն սէրը, երբ մեռնում էր, երբ այժմ էլ մեր աչքի առջեւ մեռնում է այն, ինչ Հայաստանի հոգին ու սիրտն է, նրա ամէնից թանկագին ու վսեմ գանձը, նրա կենդանութեան եւ ապագայի լաւագոյն առհաւատչեան: Ու՞ր էին նրանք եւ ու՞ր են, երբ մեռնում է արհամարհուած ու ընկած, բայց ազնիւ ու լուսեղէն հոգի՛ն Հայաստանի, երբ մեռնում է Հոգեւոր Հայաստանը...

...Մեր Հոգեւոր Հայրենիքը նոյնպէս աւերուած մի երկիր է, եւ այդ աւեր ու անաւարտ շէնքերը կանգնեցնելու համար որպիսի՜ ջերմ սէր, որպիսի՜ անձնուիրութիւն, որպիսի՜ բուռն ոգեւորութիւն է հարկաւոր:

Քննեցէք ձեր սիրտը եւ նայեցէք, թէ կա՞յ արդեօք այնտեղ հաւատ, որով պիտի կենդանանայ մեր այդ Հոգեւոր Հայաստանը. եթէ չկայ, ապա զուր են ձեր ջանքերը նիւթական Հայաստանի համար… Նա չի կենդանանայ: Նա հոգո՛վ միայն կարող է կենդանի լինել: Դատարկ խօսքեր են մեր փոքր ազգ լինելու մասին հնչող ճառերը. ո՛չ բելգիացիք են մեծ ազգ, ո՛չ նորվեգացիք, մինչդեռ որպիսի դիւթական անուններ են դրանք, որքա՜ն սիրելի ոչ միայն իրենց՝ այդ երկրների զաւակների, այլեւ մեզ եւ ուրիշների համար…

Այսօրուայ ահաւոր անցքերը, ինչպէս շատ իրաւացի նկատել էր մի յայտնի ռուս գրող, ոչ միայն աշխարհագրական սահմանագծերը պիտի փոխեն, ազգերի փոխադարձ յարաբերությունների մի նոր դասաւորում ստեղծեն, այլեւ գաղափարական աշխարհում պիտի մի նոր յեղաշրջում, մի վճռական փոփոխութիւն առաջացնեն:

Եւ յիրաւի: Այսօր մեր առջեւ կատարուող հսկայական անցքերը պիտի անհետ չանցնեն մեր հոգու համար, նրանք իրենց յեղաշրջող ազդեցութիւնը պիտի ունենան:

Ես գուշակ լինելու ոչ մի յաւակնութիւն չունեմ: Սակայն ես կ՚ուզէի որոշ հետեւողականութիւն գտնել իրերի ընթացքում եւ որոշ տուեալներից անել բոլոր եզրակացութիւնները, որ հնարաւոր է անել:

Մեր մեռած կեանքն այսօր կարծէք թէ կենդանութեան նշաններ է ցոյց տալիս: Թող լինեն այդ նշանները տարօրինակ եւ երբեմն այլանդակ, բայց այդ տարօրինակութիւններն ու այլանդակութիւնները ես կ՚ուզէի վերագրել անցեալին, կ՚ուզէի ենթադրել, որ անցեալի ստուերն է, որ դեռ ընկած է բացուող ապագայի վրայ:

Եթէ, իրաւ, այդպէս է, ապա իր աչքերը Հայաստանի դաշտերին ու սարերին յառած հայութիւնը պիտի ներշնչուի մի նոր ու առաւել բարձր տենչանքով, մի պարզ ու խորին գիտակցութեամբ, մի անսասան բաղձանքով կենդանութիւն ներշնչելու մեր կիսամեռ Հոգեւոր Հայրենիքին, մեր աւերուող ու անդարձ անհետացող Հոգեւոր Հայաստանին: Չէ՞ որ նիւթական կորուստները միշտ կարելի է վերադարձնել, իսկ հոգեւոր կորուստն անդառնալի է:

Չպէտք է մատնանիշ անել արտաքին արգելքներն ու խոչընդոտները՝ դրանք միշտ կան, եւ դրանց դէմ, այո՛, պէտք է կռուել:

Բայց նախ պէտք է ներքին կամք, ներքին հաւատ, անխախտ գիտակցութիւն. առանց այդ՝ աւելորդ է եւ արտաքին արգելքների դէմ կռուելը, աւելորդ է այդ պատնէշները ջնջելը, քանի որ, երբ ընկնեն այդ պատնէշները, յանկարծ պիտի տեսնէք դուք, որ զուր էին ձեր ջանքերը, ձեր զոհաբերումները, ձեր կռիւը՝ այդ բոլորը դուք արել էք մի անկենդան դիակի համար:

Ահա այդպիսի մի ներքին հաւատ, մի խոր գիտակցութիւն է հարկաւոր հայ մտաւորականութեանը:

Հարկաւոր է, եթէ նա իրաւ սիրում է մեր ժողովուրդը, մեր երկիրը:

Իսկ երբ դա լինի, ես հաւատում եմ, կլինի եւ Հոգեւոր Հայաստանը, կենդանի կլինի մեր Հայրենիքը, ուրեմն կենդանի կլինի եւ այն Հայաստանը, որի համար մեր ժողովուրդը թափում է այսօր իր արիւնը:

(Համառօտուած)

Պատրաստեց՝ ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ