ԱՂ ՈՒ ՀԱՑ. ԱՂԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՒԱՆԴՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒ ԵՒ ՀԱՒԱՏԱԼԻՔՆԵՐՈՒ ՄԷՋ

Այսօր բժշկութիւնը, սննդագիտութիւնը աղը կը դասեն վնասակար մթերքներու կարգը եւ խորհուրդներ կու տան՝ զայն ամենահնարաւոր կերպով զանցառելու: Մինչդեռ, մարդկութիւնը հինէն ի վեր միշտ ալ աղ գործածած է եւ նոյնիսկ առանց աղի չէ պատկերացուցած իր կեանքը, կենցաղը:

Աղը դարեր շարունակ կարեւոր նշանակութիւն ունեցած է ո՛չ միայն իբրեւ կենսամթերք, այլ նաեւ՝ անփոխարինելի եղած է անոր խորհուրդը:

Հայկական աւանդոյթներու, նաեւ՝ հաւատալիքներու մէջ աղի նշանակութիւնը ուսումնասիրած է Հայաստանի Պատմութեան թանգարանի աւագ գիտաշխատող, պատմական գիտութիւններու թեկնածու Աստղիկ Իսրայէլեան: Աղի խորհուրդի մասին վաստակաշատ գիտնականի վերջին յօդուածը հրապարակուած է Հայաստանի Պատմութեան թանգարանի պարբերականին մէջ, որ, ի դէպ, մօտաւորապէս քառասուն տարի լոյս չտեսնելէ յետոյ, վերահրատարակուելու սկսած է: Աստղիկ Իսրայէլեան այս նիւթի վերաբերեալ նոյնիսկ գիրք գրած է: Գիրքը խորագրուած է «Աղ ու հաց». խորագիրը պատահական չէ, քանի որ մարդոց պատկերացումներուն մէջ աղը յաճախ եւ ակամայ զուգորդուած է հացին հետ:

Մասնագէտը կը նշէ, որ աղուհաց ուտելիք նշանակած է նաեւ, իսկ աղուհացի օրերը Մեծ պահքի օրերու իմաստը ունին: Ան կը յիշեցնէ, որ աղ ու հացը փոխաբերական իմաստով երախտիքն է. «Ես անոր աղուհացը կերած եմ, անոր երախտիքը չեմ կրնար մոռնալ», կամ «Միասին աղուհաց ուտել», կը նշանակէ «դառնալ աննենգ բարեկամ»:

Այսօր ալ աղ ու հացով օտարները, պատուաւոր հիւրերը դիմաւորելը սովորութիւն մըն է, մանաւանդ՝ հանդիսաւոր միջոցառումներու ժամանակ: Հայերէն զատ ուրիշ ժողովուրդներ նոյնպէս ունին այդ աւանդոյթը: Հայոց մէջ այդ սովորութեան մասին յիշատակած է նաեւ հայագէտ, ազգագրագէտ Հայր Վարդան Հացունին: Մանաւանդ օտարները հիւրասիրելէ առաջ, նախ աղ ու հաց կու տային՝ բարեկամութիւն հաստատելու համար:

Ուսումնասիրելով աղի նկատմամբ յատուկ վերաբերմունքին արմատները, պատմաբան, ազգագրագէտ Աստղիկ Իսրայէլեան կը հաստատէ, որ աղը բարիք կը բերէ:

Պատահական չէ նաեւ այն սովորութիւնը, որ կը կիրառուի որոշ վայրերու մէջ, այն է՝ աղը մշտապէս պէտք է սեղանին դրուած ըլլայ: Եւ այդ մէկը ընդունուած է՝ անկախ ուտելու ժամէն, որպէսզի տան մէջ միշտ բարին իշխէ:

Հայոց մէջ ընդունուած արարողութիւն է մատաղը՝ կենդանիի զոհաբերութիւնը, եւ այդ զոհաբերութենէն առաջ կարգ կայ, որ նախ աղը կ՚օրհնեն, ապա՝ կը կերցնեն կենդանիին, յետոյ՝ կը մորթեն: Ըստ մասնագէտի՝ մատաղը կ՚առընչուի պայմանի, ուխտի գաղափարին հետ եւ աղի դերը այստեղ անժխտելի է: Հայ Առաքելական Եկեղեցին մասնաւոր աղօթք ունի աղի օրհնութեան համար:

«Աղ կնքեալ կամ աղ ուխտ»ի հնագոյն դարձուածքը ունեցած է հաստատուն անդրժելի ուխտի իմաստ, աղով, որ կը կնքէին մատանիով:

Մասնագէտը կը հաստատէ, որ հին ժամանակ աղով նաեւ կ՚երդուէին՝ ձեռքը աղին վրայ դնելով:

Մինչեւ հիմա որոշ մարդիկ աղին կը վերաբերին իբրեւ սրբութիւն, ինչպէս Իսրայէլեանի ուսումնասիրութեան մէջ կը տեսնենք՝ այդպիսի վերաբերմունքով ալ նոր աղացած աղին վրայ դանակով խաչ կը գծեն, որպէսզի զայն չպղծուի: Այդ սովորութենէն ժողովրդական հաւատալիքներուն մէջ պահպանուած է մէկը, որ եթէ աղը թափուի, մեղք է եւ պատիժ կայ: Եւ շատեր, մինչեւ այժմ ալ պատահաբար եթէ աղը թափեն խաչ կը գծեն անոր վրայ, որպէսզի անախորժութիւն չպատահի:

Աստղիկ Իսրայէլեան իր ուսումնասիրութեան մէջ աղը կը նոյնացնէ համի հասկացողութեան հետ՝ ուղղակի եւ փոխաբերական իմաստներով:

Հայերէնը հարուստ է աղին վերաբերող դարձուածներով: Երբ կ՚ըսեն՝ «Ըսածին մէջ աղ չկայ», այդ մէկը կը նշանակէ, որ անհետաքրքիր, ձանձրալի խօսք մը ունի: Նոյն իմաստը կայ նաեւ մարդկային յարաբերութիւններուն մէջ, ինչպէս Աստղիկ Իսրայէլեան կը գրէ, երբ կ՚ըսեն «Իմ հացին մէջ աղ չկայ», կը նշանակէ, որ անշնորհակալ են՝ լաւութիւնը չեն գնահատեր: Իսկ երբ կը փափաքին մէկու մը բարութիւնը ցոյց տալ, կ՚ըսեն. «Օրհնուած աղ կերած է»:

Հայ ազգագրագէտներու ուսումնասիրութիւններու ընթացքին հնաբնակներ յայտնած են, թէ պարտքով աղ վերցնել եւ չվերադարձնել ընդունուած չէ, որովհետեւ այն տունին համը, ուրկէ կը վերցուի աղը, կրնայ կորսուիլ:

Աստղիկ Իսրայէլեան կը նշէ, որ հայոց հաւատալիքներուն մէջ աղը կը կապուի բեղմնաւորութեան, արգասաւորութեան, սիրոյ գաղափարներուն հետ: Ըստ հայկական աւանդութեան, պսակադրութեան ժամանակ, հարսնցուի գլխուն աղ կը լեցնէին, «որպէսզի աղի պէս համով ըլլար»:

Մասնագէտի բացատրութեամբ, «համով ըլլալը» նաեւ պտղաբերութեան, բազմացման եւ դրական կարգ մը այլ իմաստներ ունի. ինչպէս, օրինակ՝ սրամտութեան, առողջութեան, զանազան շնորհքներու եւ սիրոյ: Նոյն պսակի արարողութեան ժամանակ, երբ հարս ու փեսայ տուն մտած են, հարսը ներս տարած են, ուր ան աղ կը ցանէր կերակուրներուն, որպէսզի ամուսինին ընտանիքին հետ սիրով ապրի:

Զուգահեռներ գծելով հայ եւ սլաւոնական հաւատալիքներու միջեւ, Աստղիկ Իսրայէլեան կը յայտնէ, որ սլաւոնական հաւատալիքներու մէջ աղը խորհրդանշած է պտղաբերութիւնը, նպաստած է կիներու եւ կենդանիներու յղանալուն, ուստի նորապսակները կը լիզէին աղը, նաեւ կենդանիներուն առջեւ աղեքար դրած են: Ռուսական սովորութիւններու մէջ աղը որպէս առհասարակ սիրոյ խորհրդանիշ հետեւեալ ձեւով կը գործածուէր՝ երբ թագաւորը հիւրերուն հաց կը նուիրէր, կ՚արտայայտէր իր գթա-սիրտութիւնը, իսկ երբ աղ կը նուիրէր, ցոյց կու տար իր սէրը:

Ուրիշ ազգերու մէջ նոյնպէս աղը որոշակի նշանակութիւն ունեցած է, մանաւանդ՝ սիրային հմայութիւններու ժամանակ:

Հայ պատմաբանի ուսումնասիրմամբ, գերմանացիներուն մէջ հարսնցուն պտղունց մը աղ կը ցանէր փեսացուի ափին մէջ, քանի որ կը հաւատային, թէ աղը սեռական ուժն ու արգասաւորութիւնը կ՚աւելցնէր, միեւնոյն ժամանակ չարէն պաշտպանող ու մաքրագործող դեր կը վերագրէին:

Իբրեւ աղի միջոցով բեղմնաւորութիւն ակնկալելու վառ օրինակ, ան կը նշէ երեխայ աղերսող, անզաւակ կիներու կողմէ աղ զոհաբերելը Ամուդարիա հնագոյն գետի ջուրերուն: Ամուդարեան կը նոյնացուէր արգասաբերութեան, ջուրի եւ պտղաբերութեան աստուածուհի Արտվիսուրա Անահիտայի հետ: Իսրայէլեան կը նկատէ, որ հակառակ որ զրադաշտական կրօնքը վաղուց փոխարինուած է իսլամով, սակայն այս հին սովորութիւնը կենդանի մնացած է որոշ ազգերու քով:

Գալով կրկին հայերու հաւատալիքներուն, Աստղիկ Իսրայէլեան իբրեւ կնոջ եւ աղի գերբնական կապի վկայութիւն կը նկարագրէ աւանդական կաւէ աղամանները՝ ոճաւորուած պարզ, կանացի կերպարանքով եւ հնամենի տեսքով: Ասոնք դրուելով տունին մէջ՝ երբեմն սուրբի տպաւորութիւն կը ձգեն: Ըստ մէկ այլ հայ ազգագրագէտի՝ Վարդ Պտոյեանի, այդ տեսակ աղամանները, ինչպէս նաեւ գորգահիւս ու կարպետահիւս աղամանները, Անահիտ աստուածուհիի մարմնաւորումներն են:

Ուսումնասիրութենէն պարզ կը դառնայ, որ նոյնիսկ երեխայի ծնունդի ժամանակ աղին էական դեր յատկացուած եղած է:

Նախ, երեխան չծնած՝ աղով կը գուշակէին անոր սեռը: Այդ գուշակութիւնը կը կատարուէր այսպէս. յղի կնոջ գլխուն գաղտնի կերպով աղ կը ցանէին եւ եթէ ականջը քերէր, աղջիկ պիտի ունենար, իսկ եթէ քիթը քերէր՝ տղայ:

Եղած է նաեւ այսպիսի սովորութիւն մը Վայոց ձորի շրջանը. աման մը ալիւրի վրայ կտոր մը աղ կը դնէին, երեք անգամ կը պտտէին ծննդկանի գլխուն շուրջը, յետոյ զայն կը տանէին եւ կը նուիրէին որեւէ աղքատի: Երեխայի քառասուն օրը տակաւին չլրացած, ծննդկանին այցելողը նախ պէտք է ձեռքը մտցնէր աղով լեցուած սափորին մէջ, յետոյ նոր միայն տունէն ներս մտնէր, որպէսզի չար ոգին չի մօտենար նորածինին:

Աղը մաքրագործող է, ատոր վկայութիւններէն է Հին կտակարանի Եղիսէ մարգարէի հրաշագործութիւնը Երիքովի մէջ: Հոն ջուրերը վատ էին, իսկ հողը՝ անբերրի: Եղիսէն գնաց ջուրերուն ակունքը եւ հոն աղ դնելով՝ հրաշքով մաքրեց ջուրերը:

Հայաստանի մէջ ընդունուած էր նորածինները աղով մաքրագործելը: Երեխան լոգցնելէ յետոյ ջուրէն հանելու ժամանակ, հայր ու մայր ունեցող բախտաւոր անձ մը երեխայի վրայ աղ կը ցանէր, ապա աղը կը լեցնէր տատմօր բուռը, որ ցանելով երեխայի բոլոր մասերուն, նոյնիսկ՝ բերանի մէջ, կ՚ըսէր. «Աստուա՛ծ, դուն պահէ այս երեխան, չարէն թափես, դեւէն ազատես, ամէն փորձանքէ դուն պահես, պահպանես»:

Աղի միջոցով չար աչքէն պաշտպանուելու հաւատալիք ունէին նաեւ Շամախիի մէջ: Որպէսզի գեղեցիկ երեխային աչքով չտային, անոր ծնողքը ընտանիքի բոլոր անդամներու հագուստներէն մէկական փոքր պատառիկ կը կտրէին, բուռ մը աղին հետ անոր գլխուն շուրջը կը պտտցնէին, յետոյ կը թափէին կրակին մէջ: Կամ ալ սկուտեղի վրայ բամպակէն խաչ կը պատրաստէին, վրան սոխի կեղեւներ կը շարէին եւ աղ կը ցանէին: Ատիկա կը պահէին պառկած երեխայի վրայ, խաչը բոլոր կողմերէն կ՚այրէին եւ կ՚ըսէին. «Չար աչք, չար փուշ»: Այրելէ յետոյ ափսէն կը դնէին երեխայի մահճակալին տակ:

Հայ հնագոյն ազգագրութեան մէջ կը տեսնենք նաեւ, որ որոշ շրջաններու մէջ երեխան լոգցուցած են աղաջուրով՝ ողջ ընթացքին աղօթելով եւ օրհնելով զայն:

Չար աչքի ենթարկուած երեխան փրկելու համար աղի մէջ ասեղ կը խրէին, կու տային աղօթողին եւ կը հաւատային, որ ասեղը «չար աչքը կը ծակէ»:

Հրաչեայ Աճառեան այս երեւոյթի մասին կ՚ըսէ, թէ այն կախարդը, որ աղով աղօթելով, հմայութեամբ կը բժշկէ չար աչքը, կը կոչուի աղոլորող: Աղով այդպիսի հմայութիւն ընողներ կային մանաւանդ Մալաթիոյ, Խարբերդի մէջ:

Նիւթեր կան նաեւ այն մասին, որ Պոլսոյ մէջ հիւանդը բուժելու համար չորեքշաբթի գիշեր գաւաթ մը աղ կը դնէին սեղանին մէջտեղը: Երբ սեղանէն վեր կը կենային, աղը տունին մէջ շաղ կու տային ամէն տեղ եւ գաւաթը շրջած, հիւանդի սենեակի դրան առջեւ կը դնէին, լուռ կը հեռանային:

Նոր Պայազիտի մէջ աչքերու շլացումն ու տկարութիւնը բուժելու համար հիւանդի գլխուն աղ կը ցանէին առանց անոր գիտութեան: Լոռիի մէջ ձեռքի վրայի միսէ ելունդները՝ գորտնուկները վերացնելու համար ձեռքին աղ բռնած աղօթք կը շշնջային: Յատուկ աղօթք էր, որ նաեւ կը գրէին հաւկիթի վրայ եւ կը թաղէին հինգ կամ եօթը ճանապարհներու հատման տեղը եւ գորտնուկը կը վերանար:

Որպէս չարքերէն պաշտպանող միջոց աղը կիրառուած է զանազան եղանակներով: Օրինակ, եթէ մէկը թթխմորը պարտքով վերցնէր, վերադարձնողը վրան աղ կը լեցնէր, յետոյ կու տար: Իսկ եթէ պէտք չէ թթխմորը վերադարձնէ, ապահովութեան համար ամանը տիրոջը վերադարձնելու ժամանակ մէջը աղ կը լեցնէ, ինչպէս ընդունուած է մատաղի ամանը վերադարձնելու պարագային: Չար ուժերու ելումուտը այսպէս բացառած են աղի շնորհիւ: Մասնագէտը ուսումնասիրած է նիւթեր, որոնց մէջ ի յայտ կու գան, թէ հայերը աղի միջոցով հալածած են նաեւ աւազակները՝ աղօթք ընելով աղ նետած են յարձակողներուն կողմը:

Աղը ընծայաբերած են անցաւորներու հոգիներուն, որ անոնց օրհնելով, իրենք ալ օրհնութիւն ստանային: Երբ հարսանեաց արարողութեան հացը թխելիու ընթացքին կու գար խմորին մէջ աղը լեցնելու ժամանակը, բոլորը կը շրջապատէին տաշտը, ամենածեր կինը աղը բուռ-բուռ լեցնելով տաշտին մէջ, կ՚ըսէր. «Ասիկա այս ինչ մեռելի հոգիին», «Ասիկա՝ այն ինչ...», «Ասով ալ բոլոր մեռելներու օրհնութիւնը ըլլայ այս տունիս վրայ»:

Տաւուշի շրջանին մէջ եթէ հանգուցեալը կը յայտնուէր որեւէ մէկու երազին մէջ եւ ուտելիք կը խնդրէր, հացին վրայ աղ կը ցանէին, երդիքէն դուրս կը նետէին, ըսելով՝ «Վերցուր քու փայդ, գնա՛»: Ժողովրդական պատկերացում կար, որ երդիքէն ներսուդուրս կ՚ընէին ոգիները, ուստի աղով հացը հոնտեղէն կը նետէին:

Հին ժամանակ հայերը աղի մոգական ուժով կը կարգաւորէին նաեւ եղանակը. անձրեւը դադրեցնելու համար խաչերկաթի կամ հացի վրայ աղ կը լեցնէին, կը դնէին դուրսը, իսկ կարկուտի ժամանակ աղ կը նետէին դէպի վեր, որպէսզի կարկուտը անձրեւի փոխուի: Ազգագրագէտը կը մեկնաբանէ, որ ամենայն հաւանականութեամբ, ասոր հիմքին մէջ զոհաբերութիւնն է, որու շնորհիւ եղանակը պէտք է կարգաւորուի: Աղը զօրաւոր միջոց նկատուած է նաեւ կորսուած կենդանին գտնելու համար: Երբ կենդանին կը կորսուէր, տէրը կը դիմէր կախարդին, որ գիշատիչը կը կախարդէր, աղօթքէն յետոյ դանակի պատեանի մէջ աղ կը լեցնէր, իսկ դանակը կը դնէր քարին տակ, որ այնտեղ այնքան կը մնար, մինչեւ կորսուած կենդանին կը գտնուէր:

Եզրակացնելով՝ մասնագէտը կը նկատէ, որ աղին վերագրուող բարեբեր գործառոյթները բազմազան են՝ զայն բարի կամեցողութեան, հիւրասիրութեան, ուխտի, նուիրաբերութեան տարրերէն է, մաքրագործող է, բուժող, չարէն պաշտպանող, բարիք շնորհող, սէր ու բեղմնաւորութիւն տուող, կորածը գտնող:

Ուշագրաւ են նաեւ անոր վերագրուող փոխաբերական իմաստները, որոնք միշտ դրական են, շատ անգամ՝ վեհ, ինչպէս օրինակ՝ «Զգաստութիւնն իմաստութեան աղն է»:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան