ՈՒՂՂԱԿԻ ՅԱՅՏՆՈՒԹԻՒՆ…

Հա­յաս­տա­նի Գի­տու­թիւն­նե­րու ազ­գա­յին ա­կա­դե­միոյ Պատ­մու­թեան կա­ճա­ռի տնօ­րէն՝ Փրոֆ. Ա­շոտ Մել­քո­նեան, որ վեր­ջին օ­րե­րուն կը գտնուէր Պո­լիս, Ե­րե­ւան վե­րա­դար­ձին հար­ցազ­րոյց մը տուաւ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թին՝ բաժ­նե­լով իր տպա­ւո­րու­թիւն­ներն ու խո­հե­րը՝ այ­ցե­լու­թեան օ­րե­րէն։

*

-Պա­րո՛ն Մել­քո­նեան, կը յի­շեմ, ա­ռի­թով մը ը­սած էք, որ երբ ա­ռա­ջին ան­գամ Պո­լիս գա­ցած էք, շատ տար­բեր զգա­ցո­ւմ­ներ ու­նե­ցած էք: Իսկ ա՛յս ան­գամ ինչ­պէ՞ս էին զգա­ցում­նե­րը՝ Պո­լիս Ձեր այ­ցե­լու­թեան ըն­թաց­քին:

-Տասն­հինգ տա­րի անց, շատ հե­տաքր­քրա­կան են իմ մօ­տե­ցում­ներն ու ըն­կա­լում­նե­րը՝ պոլ­սա­հայ հա­մայն­քի կեան­քին վե­րա­բե­րեալ, ո­րով­հե­տեւ այդ ըն­թաց­քին շատ բան փո­խուած է ընդ­հան­րա­պէս Թուր­քիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան պատ­մու­թեան մէջ։ Նկա­տի ու­նիմ ար­տա­քին աշ­խար­հին ներ­կա­յա­նա­լի դառ­նա­լու ի­մաս­տով, ո­րով­հե­տեւ Եւ­րո­միու­թիւն մտնե­լու խնդի­րը ի­րենց հա­մար օ­րախն­դիր դար­ձած է, եւ այդ ի­մաս­տով բնա­կա­նա­բար ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը այն­պի­սի տպա­ւո­րու­թիւն կ­­՚ու­զէ ստեղ­ծել, որ Թուր­քիոյ մէջ փո­փո­խու­թիւն կայ։ Բայց ի­րա­կա­նու­թեան մէջ, ի­րա­ւամբ փոխուած է, մա­նա­ւանդ, ե­թէ խօս­քը կը վե­րա­բե­րի Պոլ­սոյ, որ Եւ­րո­պա է, եւ եւ­րո­պա­կան ազ­դե­ցու­թիւ­նը շատ զօ­րա­ւոր է, ու եր­բեք չի հա­մե­մա­տուիր ա­րե­ւե­լեան շրջան­նե­րուն հետ: Այդ տե­սան­կիւ­նէն, ին­ծի հա­մար ու­րա­խա­լի էր, որ այ­սօր նոյ­նիսկ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան բարդ ի­րա­վի­ճա­կի պայ­ման­նե­րուն մէջ հա­մայն­քի կար­գա­վի­ճա­կը բնա­կա­նա­բար, դրա­կան քայլ մը ա­ռած է՝ շնչե­լու, ա­զատ խօս­ե­լու, այդ խօս­քը ըն­կա­լե­լի դարձ­նե­լու եւ հա­մե­մա­տա­բար ա­ւե­լի քիչ են­թա­թեքս­տե­րով խօ­սե­լու տե­սան­կիւ­նէն:

Հա­մայն­քա­յին կեան­քի ո­րո­շա­կի աշ­խու­ժա­ցում նկա­տե­ցի ես: Թրքա­խօ­սու­թիւ­նը, ըստ իս, ո­րոշ չա­փով նա­հան­ջած է, եւ այն պատ­կե­րա­ցու­մը, թէ հա­մայն­քը հա­յե­րէն չի գի­տեր, ճիշդ չէ:

Յա­մե­նայն­դէպս, ո­րու հետ որ ես կը հա­ղոր­դակ­ցէի, հա­ճե­լիօ­րէն կը տես­նէի, որ մար­դը բա­ւա­կան լաւ հա­յե­րէն գի­տէ։ Ան­շուշտ, ո­րոշ պա­րա­գա­նե­րու թե­րեւս վարժ չէ, բայց ընդ­հա­նուր առ­մամբ, հա­ղոր­դակ­ցե­լու ի­մաս­տով ո­րե­ւէ խնդիր չկայ: Կա­յին հար­կաւ մար­դիկ, մա­նա­ւանդ գա­ւառ­նե­րէն ե­կող­ներ, ո­րոնք բնաւ չէին գի­տեր հա­յե­րէն. օ­րի­նակ՝ սե­բաս­տա­ցի­նե­րուն հետ օր մը ան­ցու­ցինք, եւ ա­նոնց մէջ հա­յե­րէն չգիտ­ցող­ներ կա­յին, քա­նի մը բառ թե­րեւս գի­տէին, բայց Պոլ­սոյ մի­ջա­վայ­րին մէջ ապ­րած մար­դիկ լաւ կը տի­րա­պե­տէին լե­զուին։ Իսկ նա­խորդ այ­ցե­լու­թեանս այն տպա­ւո­րու­թիւ­նը ու­նե­ցած էի, որ հա­յե­րը ոչ միայն հա­յե­րէն չէին խօ­սեր, այլ կար­ծես ա­նոնք նպա­տակ ու­նէին նաեւ մոռ­նա­լու հա­յե­րէ­նը, տեղ մը նաեւ՝ ի­րենց ար­մատ­նե­րը:

Այ­սօր, երբ կը տես­նես հիմ­նա­կան ե­րեք թեր­թե­րու հրա­պա­րա­կում­նե­րը եւ կը նկա­տես, որ կան բա­ռեր, ո­րոնք շատ ա­զա­տօ­րէն կը շրջա­նա­ռուին, ինք­զինքդ լաւ կը զգաս։ Եւ կը տես­նես, որ ճշմար­տու­թիւ­նը թրքա­կան հան­րու­թեան ներ­կա­յաց­նե­լու ի­մաս­տով լայն հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ բա­ցած է եւ այդ մէ­կը ան­պայ­մա­նօ­րէն իր դե­րը կա­տա­րած է եւ թրքա­կան հա­սա­րա­կու­թեան կող­մէ միշտ չէ, որ ա­նոնք մեր հար­ցե­րը սուին­նե­րով կը դի­մա­ւո­րեն:

-Իսկ, ձեր կար­ծի­քով, կը մնա՞յ այդ տե­ղա­շար­ժը այս վի­ճա­կին մէջ, թէ՞ ա­ւե­լի ա­ռաջ կ՚եր­թայ, կամ ալ՝ հա­կա­ռա­կը՝ ետ կը մնայ:

-Ես կը կար­ծեմ, որ այդ մէ­կը կա­խեալ է, թէ ինչ զար­գա­ցում­ներ կ՚ու­նե­նան Թուր­քիոյ այս պա­հու լրջա­գոյն եր­կու խնդիր­նե­րը՝ մէ­կը քրդա­կան հար­ցը, միւ­սը՝ կիւ­լէ­նա­կան­նե­րու խնդի­րը: Ո­րով­հե­տեւ ցա­ւա­լի է, որ եր­կու­քին ա­կունք­նե­րուն մէջ ալ կող­քի ու­ժե­րը կը փոր­ձեն հայ­կա­կան հետք գտնել, ինչ որ իմ խո­րին հա­մոզ­մամբ, ար­հես­տա­կան կեր­պով է:

-Հա­յաս­տա­նը, հայ մաս­նա­գէտ­նե­րը դեր ու­նի՞ն այդ ա­ռու­մով քայլ մը առ­նե­լու, այդ ար­հես­տա­կան մղում­նե­րը ի չիք դարձ­նե­լու:

-Ան­շուշտ, բայց դի­ւա­նա­գի­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու բա­ցա­կա­յու­թեան պայման­նե­րուն տակ շատ բան չես կրնար ը­նել, բայց հա­ւա­տա­ցէք, մեր հայ­կա­կան թեր­թե­րը այս­տեղ կա­րե­ւոր ը­նե­լիք ու­նին։ Ես հա­մո­զուած եմ, որ թուրք ըն­թեր­ցո­ղին, ո­րոշ շրջա­նակ­նե­րու մօտ մթնո­լորտ ստեղ­ծե­լու ա­ռու­մով հա­յանպաստ գործ պէտք է կա­տա­րուի, եւ ե­թէ թուր­քե­րուն մէջ կայ հա­յան­պաստ վե­րա­բեր­մունք հա­յե­րուն հան­դէպ, պէտք է ա­մէն գնով պա­հել զայն, քա­նի որ այդ վե­րա­բեր­մուն­քը դէ­պի բա­ցա­սա­կա­նը փո­խե­լու ա­ռու­մով ատր­պէյ­ճա­նա­կան ու­ժե­րը լուրջ աշ­խա­տանք կը տա­նին:

Ես միշտ յայտ­նած եմ այն կար­ծի­քը, որ պոլ­սա­հա­յու­թիւ­նը, հա­ւա­տա­րիմ ըլ­լա­լով թր­­քա­կան պե­տու­թեան, միշտ ցա­ւա­լիօ­րէն նաեւ թի­րախ դար­ձած է: Եւ չեմ բա­ցա­ռեր, որ այդ թի­րա­խա­յին պա­հը այ­սօր ալ գո­յու­թիւն ու­նի:

Հա­մայն­քը, բա­րե­բախ­տա­բար, այս դժուար ճա­նա­պար­հը անց­նե­լէ ետք՝ փոր­ձա­ռու­թիւն ձեռք ձգած է:

-Թեր­թե­րու մա­սին խօ­սե­ցաք, իսկ հա­մայն­քա­յին միւս կա­ռոյց­նե­րը ինչ­պէ՞ս տե­սաք:

-Ին­ծի հա­մար Հրանդ Տին­քի ա­նու­նը կրող հա­յաս­տան­ցի ե­րա­խա­նե­րու դպրո­ցը՝ ուղ­ղա­կի յայտ­նու­թիւն էր:

Ես, որ աշ­խա­տան­քի բե­րու­մով յա­ճախ կը հիւ­րըն­կա­լուիմ մեր հա­մայք­նե­րուն մէջ, նման բան չէի տե­սած: Սո­վոր եմ Սփիւռ­քի հայ­կա­կան դպրոց­նե­րուն մէջ ա­շա­կերտ­նե­րուն հետ խօ­սե­լու ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով: Բայց երբ հա­յաս­տան­ցի պզտիկ­ներ տե­սայ այդ դպրո­ցին մէջ, նոյն զգա­ցու­մը չէր, եւ հե­տաքրք­րա­կա­նը այն էր, որ սե­ղա­նին վրայ տե­սայ իմ հե­ղի­նա­կած եւ խմբագ­րած հա­յոց պատ­մու­թեան դա­սա­գիր­քը: Եւ ե­րա­խա­նե­րուն հա­մար ալ այդ մէ­կը ա­նակն­կալ էր, երբ ես ներ­կա­յա­ցայ եւ գիր­քին վրայ իմ ա­նունս ցոյց տուի, ի­րենք ալ ու­րա­խա­ցան, որ դա­սագր­քին հե­ղի­նա­կը Հա­յաս­տա­նէն այ­ցե­լած է ի­րենց: Այդ մէ­կը հե­տաքրք­րա­կան ե­րե­ւոյթ էր եւ պէտք է ը­սեմ, որ կեց­ցէ այդ­պի­սի ա­ռա­քե­լու­թիւն ի­րա­կա­նաց­նող դպրո­ցը, ու­սու­ցիչ­նե­րը, ո­րոնք նման նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ հան­դէս ե­կած են, նոյն­պէս՝ ծնող­նե­րը: Զար­մա­նա­լին այն է, որ այս ե­րա­խա­նե­րը ի­րենց ա­պա­գան կը կա­պեն Հա­յաս­տա­նի հետ, այ­սինքն, ի­րենք ի­րենց Պո­լիս մնա­լը ժա­մա­նա­կա­ւոր կը տես­նեն:

-Ու­րա­խու­թիւն է մէկ կող­մէն, բայց միւս կող­մէն ալ ար­տա­գաղ­թի մէկ ե­րե­սը կար­ծես ցոյց կու տայ դպրո­ցը:

-Ան­շուշտ, բայց դուք պատ­կե­րա­ցու­ցէք, որ մենք ու­նինք հա­զա­րա­ւոր ար­տա­գաղ­թած­ներ, ո­րոնց ե­րա­խա­նե­րը այդ­պի­սի դպրոց­ներ յա­ճա­խե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը չու­նին, եւ ընդ­հան­րա­պէս՝ դպրոց յաճախելու հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը չու­նին: Պոլ­սոյ մէջ հան­դի­պե­ցայ մի քա­նի մար­դոց հետ, ո­րոնք մեր հայ­կա­կան դպրոց­նե­րուն մէջ կ՚ու­սա­նին, բայց շատ չէին ա­նոնք: Միւս կող­մէն ալ, ե­կէք խոս­տո­վա­նինք, որ սփիւռ­քեան դպրոց­նե­րը հա­յաս­տա­նեան դպրոց­ներ չեն, հոն քա­նի մը ա­ռար­կայ միայն հա­յե­րէ­նով կը դա­սա­ւան­դեն, մնա­ցած ա­ռար­կա­նե­րը՝ տուեալ երկ­րի լե­զուով:

-Ար­մա­ւե­նի Մի­րօղ­լուի «Պոլ­սա­հա­յե­րը (1923-1939)» գիր­քի շնոր­հան­դէ­սին առ­թիւ էր որ հոն էիք։ Գիր­քը հոն ինչ­պէ՞ս ըն­դու­նուե­ցաւ:

-Գիր­քը շատ կա­րե­ւոր էր այն տե­սան­կիւ­նէն, որ յե­տե­ղեռ­նեան ժա­մա­նա­կա­հա­տուա­ծին հա­մար փակ, մութ է­ջեր կը բա­նար: Նա­յե­ցէք՝ այ­սօր կայ պոլ­սա­հա­յու­թիւն, դա­րաս­կիզ­բին դէպ­քեր ե­ղած են, ո­րոնց­մէ ա­ռաջ մենք ու­նե­ցած ենք ընդ­հա­նուր վե­րելք՝ մշա­կու­թա­յին, քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան եւ այլն, բայց տես, որ այդ վե­րել­քին կող­քին, 1915 թուա­կա­նէն ետք եւս ու­նե­ցած ենք վե­րելք (վե­րա­պա­հու­մով կ՚ը­սեմ): Օ­րի­նակ, մա­մու­լի աշ­խու­ժու­թեան պա­հը, ո­րո­շա­կի ա­զա­տու­թիւն­ներ նկա­տուե­ցան 1918 թուա­կա­նէն ետք, երբ համաձայնականնե­րը գրա­ւե­ցին Պո­լի­սը, գա­ղու­թը սկսաւ շնչել, գոր­ծօն կեան­քով ապ­րիլ: Ե­ղեռ­նէն յե­տոյ Պո­լի­սը գա­ւա­ռա­հա­յու­թեան հա­մար կա­մուրջ էր դէ­պի Ա­րեւ­մուտք՝ ար­տա­քին աշ­խարհ տե­ղա­փո­խուե­լու հա­մար: Գա­ւա­ռա­հա­յու­թիւ­նը, փա­խուս­տի դի­մե­լով, Պոլ­սոյ հա­մա­պա­տաս­խան հայ­կա­կան կա­ռոյց­նե­րուն շնոր­հիւ կը յայտ­նուէր ա­զա­տու­թեան մէջ, այ­սինքն, այդ ժա­մա­նա­կա­հա­տուա­ծին մա­սին չգրե­լը տրա­մա­բա­նա­կան չէր, հան­րա­պե­տա­կան Թուր­քիոյ մէջ կար հա­յու­թիւն, որ յե­տոյ ար­դէն վեր­ջին շրջա­նի Թուր­քիոյ հա­մար ներ­կա­յա­նա­լի հա­մայնք պի­տի ըլ­լար, հոն չէր ան­հե­տա­ցած այդ հա­մայն­քը: Եւ Տի­կին Ար­մա­ւե­նիի կա­տա­րած գոր­ծը այդ ի­մաս­տով շատ կա­րե­ւոր էր: Շնոր­հան­դէ­սի ժա­մա­նակ ալ բո­լո­րը միա­բե­րան կը խօ­սէին այդ աշ­խա­տու­թեան շա­րու­նա­կու­թեան անհ­րա­ժեշ­տու­թեան մա­սին, թէ Բ. Աշ­խար­հա­մար­տի տա­րի­նե­րուն հա­մայն­քը ինչ վի­ճա­կի մէջ ե­ղած է, այդ մա­սին գրե­թէ ո­չինչ կայ: Ատ­կէ ետք հա­մայն­քը ը­սեմ, որ ա­ւե­լի ծանր վի­ճա­կի մէջ էր, ո­րով­հե­տեւ Խորհր­դա­յին Միու­թեան եւ Թուր­քիոյ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ծայ­րա­յե­ղօ­րէն լա­րուած էին, յատ­կա­պէս 1941-42 թուա­կան­նե­րուն եւ մէկ մի­լիոն­նոց թրքա­կան բա­նա­կը կանգ­նած էր Խորհր­դա­յին Հա­յաս­տա­նի սահ­մա­նի եր­կայն­քին։ Պատ­կե­րա­ցու­ցէք, որ հա­մայն­քը ի՞նչ վի­ճա­կի մէջ պի­տի ըլ­լար, երբ եր­կու եր­կիր­նե­րուն մի­ջեւ կրնար ծա­գիլ պա­տե­րազմ, ո­րուն ամ­բողջ դառն փոր­ձը ա­րեւմ­տա­հա­յե­րը ճա­շա­կած էին ա­մէն մէկ ռուս-թր­­քա­կան պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ, այս ան­գամ՝ խորհր­դա-թր­­քա­կան պա­տե­րազ­մի պա­րա­գա­յին կրնա­յին վե­րապ­րիլ այդ դառ­նու­թիւ­նը:

-Կա՞ն աղ­բիւր­ներ, ո­րոնց­մէ ու­սում­նա­սի­րո­ղը կրնայ դիւ­րաւ օգ­տուիլ:

-Ան­շուշտ: Կը կար­ծեմ ա­յո, կա­րե­լի է գտնել: Հե­տաքրք­րա­կան է նաեւ այն, որ գա­ւա­ռա­հա­յու­թի՛ւ­նը ապ­րած է այդ տա­րի­նե­րուն: Մա­լա­թիոյ, Սե­բաս­տիոյ, Էրզ­րու­մի, Տիար­պա­քը­րի, Ակ­նայ, Ա­րաբ­կի­րի շրջան­նե­րուն մէջ գոր­ծող ե­կե­ղե­ցի­ներ ու­նե­ցած ենք: Այս մար­դի­կը ապ­րած են, հա­մայնքն ապ­րե­ցու­ցած են եւ քա­նա­կա­կան ա­ռու­մով կրցած են հա­մալ­րել պոլ­սա­հա­յու­թեան շար­քե­րը: Այս մա­սին պէտք է խօ­սիլ, գրել, մո­ռա­ցու­թեան չմատ­նել: Ներ­կայ գտնուե­ցայ Սե­բաս­տահայոց եւ բա­րե­կամ­նե­ր­ու հայրենակցական միու­թեան ճաշ­կե­րոյ­թին, ո­րու ըն­թաց­քին ա­ռա­ջար­կե­ցի, որ ա­նոն­ցէ շա­տեր, ո­րոնք ծնած են Սե­բաս­տիոյ մէջ եւ ա­կա­նա­տե­սը ե­ղած են կարգ մը դէպ­քե­րու, գրի առ­նեն այն բո­լո­րը. ի՛նչ տե­սած են, ին­չի՛ ա­կա­նա­տես ե­ղած են:

-Պատ­մու­թեան կա­ճա­ռը թե­րեւս մաս­նա­գէտ­ներ ղրկէ, որ­պէս­զի տեղ­ւոյն վրայ գրի առ­նուին այդ պատ­մու­թիւն­նե­րը, ինչ որ մնա­ցած է գա­ւա­ռա­հա­յու­թեան յի­շո­ղու­թիւն­նե­րէն:

-Փոր­ձենք, բայց այդ մէ­կը շատ դժուար է: Միջ­պե­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ չկան, եւ հար­ցեր կան, որ դժուար են այդ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու բա­ցա­կա­յու­թեան պա­րա­գա­յին: Ո­րոնք որ աշ­խա­տան­քի բե­րու­մով հնա­րա­ւո­րու­թիւն ու­նին հոն՝ ար­խիւ­նե­րուն մէջ աշ­խա­տե­լու, լաւ է, թող ը­նեն, բայց որ­պէս պե­տա­կան հիմ­նարկ՝ մենք չենք կրնար, քա­նի դեռ պաշ­տօ­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ չկան:

-Մօտ ա­պա­գա­յին, եր­կու եր­կիր­նե­րուն մի­ջեւ ար­դեօք կը հաս­տա­տուի՞ն պաշ­տօ­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ, ի՞նչ կը կար­ծէք:

-Շա­տե­րը գի­տեն, որ ես ե­ղած եմ այն մար­դոց­մէ մէ­կը, ո­րոնք հայ-թրքա­կան ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րուն դէմ են, քա­նի որ ա­նոնք հա­ւա­սար հար­թու­թեան մէջ չէին դներ կող­մե­րը:

Ես հա­մո­զուած եմ, որ ա­նոնք կը կար­գա­ւո­րուէին այն պա­րա­գա­յին, երբ որ թրքա­կան կող­մը քայ­լե­րու ձեռ­նար­կէր: Ատր­պէյ­ճա­նա­կան գոր­ծօ­նը, հա­ւա­տա­ցէք, այս­տեղ շատ մեծ է, եւ ա­նընդ­հատ ճնշում կը բա­նեց­նէ ա­ւագ եղ­բօր վրայ եւ հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը կար­գա­ւո­րե­լու ա­ռու­մով լուրջ ար­գելք կը հան­դի­սա­նայ: Թէեւ, ո­րոշ քայլ կա­տա­րուած է Թուր­քիոյ կող­մէն, այն ի­մաս­տով, որ Նա­խա­գահ Էր­տո­ղա­նի մա­կար­դա­կով յայ­տա­րա­րու­թիւն ե­ղած է, որ ի­րենք կը ցա­ւին 1915 թուա­կա­նի ող­բեր­գու­թեան հա­մար եւ միւս կող­մէ ան­մի­ջա­պէս ա­ւել­ցու­ցած, որ եր­կուս­տեք ող­բեր­գու­թեան մէջ ե­ղած են:

Բայց այ­սօր ես պաշ­տօ­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու հիմ­քեր չեմ տես­ներ, ի­րա­վի­ճա­կը լա­րուած է, պայ­մա­նա­ւո­րուած՝ այ­սօ­րուան Թուր­քիոյ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան ի­րո­ղու­թիւն­նե­րով:

-Իսկ ինչ­պէ՞ս կը գնա­հա­տէք եր­կու եր­կիր­նե­րու հա­սա­րա­կու­թիւն­նե­րու երկ­խօ­սու­թիւ­նը:

-Ա­ռաջ, աս­կէ եր­կու-ե­րեք տա­րի ա­ռաջ ես շատ ա­ւե­լի հա­ւա­նա­կան կը հա­մա­րէի այդ երկ­խօ­սու­թիւ­նը, քան՝ հի­մա. նո­րէն պայ­մա­նա­ւո­րուած Թուր­քիոյ մէջ տե­ղի ու­նե­ցող լա­րուած գոր­ծըն­թաց­նե­րուն հան­գա­ման­քով, այդ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը բա­ւա­րար չեն, նա­հան­ջած են:

-Ի՞նչ կը մաղ­թէք պոլ­սա­հա­յու­թեան:

-Ես պոլ­սա­հայ հա­մայն­քին կը մաղ­թեմ յա­ջո­ղու­թիւն­ներ եւ ա­մե­նէն կա­րե­ւո­րը՝ կ՚ու­զեմ ընդգ­ծել, որ նոյ­նիսկ Ե­ղեռ­նէն յե­տոյ պոլ­սա­հա­յե­րու նե­րու­ժը այն­քան մեծ էր, պոլ­սա­հա­յու­թիւնն այն­պի­սի ժա­ռան­գու­թեան կրող էր՝ Պետ­րոս Դու­րեա­նի, Մի­սաք Մե­ծա­րեն­ցի, Գրի­գոր Զօհ­րա­պի, Պա­րո­նեա­նի, Պա­լեան­նե­րու, Տա­տեան­նե­րու, Տիւ­զեան­նե­րու ժա­մա­նա­կուան Պոլ­սոյ բնազ­դը հնա­րա­ւոր չէր, որ հե­տա­գայ ժա­մա­նակ­նե­րուն հա­մար չպահ­պա­նէր պոլ­սա­հա­յու­թեան նկա­րա­գի­րը: Եւ տե­սէք, երբ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ նկա­տուե­ցաւ ո­րոշ ա­զա­տա­կա­նա­ցում, ան­մի­ջա­պէս պոլ­սա­հա­յու­թեան նե­րու­ժը ե­րե­ւե­ցաւ: Եր­բեմն կը հան­դի­պիս մար­դոց, ո­րոնք այն­քան վարժ ա­րեւմտա­հա­յե­րէ­նով կը խօ­սին, որ քեզ թուի, թէ դա­սա­կա­նու­թեան հետ գործ ու­նիս եւ 19-րդ դա­րու վեր­ջա­ւո­րու­թեան եւ 20-րդ դա­րու սկիզ­բի պոլ­սա­հայ ա­ռողջ մի­ջա­վայ­րը նո­րէն առ­կայ է: Ա­տոր հա­մար ես կը մաղ­թեմ յա­ջո­ղու­թիւն, հա­մե­րաշ­խու­թիւն՝ հա­մայն­քէն ներս եւ ա­մէնքս պէտք է հասկ­նանք մէկ բան՝ հա­մազ­գա­յին խնդիր­նե­րու պա­րա­գա­յին ա­ռա­ջի­նը պէտք է ա­ռաջ մղենք մեր հա­մազ­գա­յին շա­հը եւ բո­լորս ու­նե­նանք հա­մա­հայ­կա­կան մտա­ծո­ղու­թիւն, ո­րու ոչ միայն բաղ­կա­ցու­ցիչ մա­սե­րէն մին պի­տի ըլ­լայ պոլ­սա­հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւ­նը, այլ նաեւ՝ ին­չու չէ ե­ղա­նակ ստեղ­ծո­ղը, ո­րով­հե­տեւ, չմոռ­նանք, որ պոլ­սա­հա­յու­թիւ­նը այ­սօր մեր սփիւռ­քա­հա­յու­թեան ա­մե­նաս­տուար հա­տուած­նե­րէն մին է: Ան նաեւ ինք­նա­տիպ է այն ա­ռու­մով, որ դա­սա­կան ի­մաս­տով գա­ղութ չէ: Այդ­պէս է նաեւ՝ թիֆ­լի­զա­հա­յու­թեան պա­րա­գա­յին, այս եր­կու­քը ա­ւան­դա­կան ու­ժով չեն դրուած նոյն հար­թու­թեան վրայ, ինչ­պէս՝ միւս գաղ­թօ­ճախ­նե­րը: Ա­նոնք մայր գա­ղութ­ներ են, ո­րոնք այն­քան կա­րե­ւոր դեր կա­տա­րած են մա­նա­ւանդ մեր լե­զուի եր­կու ճիւ­ղե­րու՝ գրա­կան ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի եւ գրա­կան ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի ձե­ւա­ւոր­ման ա­ռու­մով, որ Պո­լիսն ու Թիֆ­լի­զը դա­սա­կան ի­մաս­տով գա­ղութ հա­մա­րել հնա­րա­ւոր չէ, ընդ­հա­կա­ռա­կը, դա­սա­կան ի­մաս­տով ա­նոնք յա­տուկ կար­գա­վի­ճակ ու­նե­ցող հա­մայնք­ներ են:

-Այդ­քան կը գո­վեր­գէք ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը, ձեր կար­ծի­քով, ան կը մտնէ՞ գո­նէ հա­յաս­տա­նեան ա­կա­դե­մա­կան ի­րա­կա­նու­թեան մէջ, ե­թէ ոչ՝ ա­ռօ­րեա­յի:

-Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թե­նէն ներս ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի նկատ­մամբ վե­րա­բեր­մուն­քը զիս չի բա­ւա­րա­րեր: Թէեւ վեր­ջա­պէս հա­սած ենք այն բա­նին, որ ե­թէ սփիւռ­քա­հա­յը մեզ մօտ կու գայ ա­տե­նա­խօ­սու­թիւն պաշտ­պա­նե­լու, նոյ­նիսկ ե­թէ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նով պաշտ­պա­նէ, գրէ, հրա­պա­րա­կէ, ո­րե­ւէ խնդիր չկայ: Բայց միւս կող­մէն, երբ դեռ մար­դիկ կան, այդ կար­գին եւ՝ լե­զուա­բան­ներ, ո­րոնք կը յայ­տա­րա­րեն, որ ե­թէ Սահ­մա­նադ­րու­թեան մէջ գրուած է՝ պե­տա­կան լե­զուն հա­յե­րէնն է, ա­պա նկա­տի առ­նուած է միայն ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նը, այս մէ­կը ար­դէն ան­թոյ­լատ­րե­լի է: Պէտք է հե­տե­ւեա­լը հասկ­նալ, որ ե­թէ մենք ու­նինք ան­կախ պե­տա­կա­նու­թիւն, ու­րեմն այդ պե­տու­թիւնն է, որ պի­տի հո­գայ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի խնդի­րը: Ե­թէ ԻՒ­ՆԷՍ­ՔՕ-ն ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը կը դի­տար­կէ որ­պէս աշ­խար­հի մեռ­նող լե­զու­նե­րէն մին եւ կը փոր­ձէ պաշտ­պա­նու­թեան տակ առ­նել զայն, ա­պա հա­յոց պե­տու­թիւ­նը այդ մէ­կը պէտք է իր կար­գին ը­նէ: Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն լու­րեր կը հե­ռար­ձա­կուէին, բայց ը­սին նիւ­թա­կան թէ ինչ հար­ցե­րով կե­ցու­ցած են։ Բայց այդ մէ­կը պատ­ճառ չէ կեց­նե­լու, այ­սօր ոչ միայն դուր­սի հա­մար, այլ ներ­սի հա­մար անհ­րա­ժեշտ է ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն հե­ռար­ձա­կու­մը, որ­պէս­զի օ­րի­նակ՝ թաք­սիի վա­րոր­դը, որ սփիւռ­քա­հա­յը օ­դա­կա­յա­նէն քա­ղաք կը բե­րէ մին­չեւ պան­դոկ, ծի­ծա­ղե­լի պատ­մու­թիւն­նե­րու մէջ չիյ­նայ՝ ի­րա­րու չհասկ­նա­լու ա­ռու­մով՝ չխօ­սի ռու­սա­խառն ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն, ժար­կո­նա­յին եւ բան չհաս­կա­նայ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն: Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը ա­րե­ւե­լա­հա­յուն հա­մար ծրա­գիր մը պի­տի ըլ­լայ, մեր ա­կան­ջը պի­տի վար­ժուի, ա­սի­կա մեր հա­յե­րէնն է, մէկ հա­յե­րէն ու­նինք, գրա­բա­րէն սնուած,մէկ հա­յոց լե­զու, որ ու­նի եր­կու ճիւղ: Ա­նոնք զա­նա­զան լե­զու­ներ չեն, գի­տեմ մտա­ւո­րա­կան մար­դիկ, ո­րոնք ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը նոյ­նիսկ զատ լե­զու կը կար­ծեն, ուղ­ղագ­րու­թեան հար­ցը կը խառ­նեն լե­զուին, կը կար­ծեն ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը մէկ ուղ­ղագ­րու­թիւն ու­նի, ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նը՝ այլ, մինչ այդ Ի­րա­նի մէջ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն կը խօ­սին, բայց դա­սա­կան ուղ­ղագ­րու­թեամբ կը գրեն: Այս պատ­ճա­ռով ալ հա­մա­հայ­կա­կան մտա­ծո­ղու­թիւն ձե­ւա­ւո­րե­լու տե­սան­կիւ­նէն Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան մէջ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի հան­դէպ վե­րա­բեր­մուն­քը եր­թա­լով պէտք է խո­րա­նայ: Ես ու­րախ եմ, որ Սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թիւ­նը մի­ջո­ցա­ռում­ներ կը կազ­մա­կեր­պէ, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը միշտ կը մատ­նան­շէ, եւ Սփիւռ­քի մաս­նա­գէտ­նե­րու պատ­րաստ­ման ա­ռու­մով կա­րե­ւոր քայլ էր նաեւ ա­նոր մէկ նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը՝ Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի Սփիւռ­քա­գի­տու­թեան ամ­պիո­նի հիմ­նու­մը: Այն­պէս որ, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի հան­դէպ հո­գա­ծու­թեան խնդի­րը հարկ է, որ հա­մա­հայ­կա­կան մտա­ծո­ղու­թեան բա­ղադ­րա­մաս ըլ­լայ:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ