9 Նոյեմբեր 1879-ին, Մաղաքիա Վրդ. Օրմանեանի Գլխաւորութեամբ, Հայ Կաթողիկէներ Վերադարձան Առաքելական Մայր Եկեղեցւոյ Գիրկը

Նո­յեմ­բեր 9-ին, 136 տա­րի ա­ռաջ, հայ կա­թո­ղի­կէ­նե­րու ազ­գայ­նա­կան ուղ­ղու­թեան տէր մե­ծա­թիւ խումբ մը, պատ­մա­կան նշա­նա­կու­թեամբ կա­րե­ւոր քայլ մը նե­տե­լով՝ ո­րո­շեց վե­րա­դառ­նալ Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ մայր գիր­կը։

Նոր տո­մա­րով 9 Նո­յեմ­բեր 1879-ին, Ս. Խա­չի Գիւ­տի տօ­նա­կան Կի­րա­կին, Հայ Կա­թո­ղի­կէ Ան­տո­նեան միա­բա­նու­թեան 72 հա­ւա­տա­ւոր­ներ, Մա­ղա­քիա Օր­մա­նեան Վար­դա­պե­տի եւ հայ գրա­կա­նու­թեան պատ­մա­վէ­պի ռահ­վի­րա­նե­րէն Ծե­րեն­ցի գլխա­ւո­րու­թեամբ, հա­ւա­քա­բար եւ պաշ­տօ­նա­կան շքա­խում­բով մը ներ­կա­յա­ցան Գումգաբուի Հա­յոց Պատ­րիար­քա­րա­նը։ Ներ­սէս Պատ­րիարք Վար­ժա­պե­տեա­նին հետ նա­խա­պէս առնուած ժա­մադ­րու­թեան մը հա­մա­ձայն, հայ կա­թո­ղի­կէ­նե­րու ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան այս խում­բը Պատ­րիար­քա­րան ե­կած էր պաշ­տօ­նա­պէս ստա­նա­լու հա­մար Ներ­սէս Պատ­րիար­քին հա­ւա­նու­թիւ­նը՝ Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան Մայր Ե­կե­ղեց­ւոյ գիր­կը վե­րա­դառ­նա­լու ի­րենց հա­ւա­քա­կան ո­րո­շու­մին վե­րա­բե­րեալ։

Իր կար­գին, Պատ­րիար­քու­թիւ­նը յա­տուկ պատ­րաս­տու­թիւն տե­սած էր ու իր հո­գե­ւո­րա­կան եւ աշ­խար­հա­կան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րով ներ­կայ էր, որ­պէս­զի ար­ժա­նի ըն­դու­նե­լու­թեամբ ող­ջու­նէ ի գին մեծ դժուա­րու­թեանց յաղ­թա­հար­ման նե­տուած հայ կա­թո­ղիկ­նե­րու քայ­լը։ Դար­ձի ե­կած հայ հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րուն ա­նու­նով՝ Օր­մա­նեան Վար­դա­պետ ար­տա­սա­նեց պատ­մա­կան խօսք մը, գրա­ւոր բա­նա­ձե­ւուած եւ հա­յոց պատ­րիար­քին յանձ­նուած հա­ւա­քա­կան դի­մու­մին առ ի լրա­ցում։ Օր­մա­նեան՝ դրուա­տե­լով հան­դերձ Կա­թո­լի­կու­թեան դա­ւա­նա­բա­նա­կան ար­ժէք­նե­րը եւ Կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղեց­ւոյ մեծ ու հան­դի­սա­շուք Տուն մը ըլ­լա­լու հան­գա­ման­քը, կա­րե­ւո­րու­թեամբ անդ­րա­դար­ձաւ եւ շեշ­տեց հա­յոց ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցա­կան Տան հա­րա­զու­թեան ու ջեր­մու­թեան ի­րենց ծա­րա­ւը՝ տուն­դար­ձի ար­տօ­նու­թիւն խնդրե­լով։ Իսկ Վար­ժա­պե­տեան Պատ­րիարք ան­պա­ճոյճ բա­ռե­րով յայ­տա­րա­րեց, որ «Ձեր Տունն է» Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցին։

Այս­պէ­սով վա­րա­գոյ­րը ի­ջաւ ու պաշ­տօ­նա­պէս փա­կեց շուրջ կէսդա­րեայ ազ­գա­յին¬յա­րա­նուա­նա­կան բուռն վէ­ճե­րու եւ բա­խում­նե­րու ժա­մա­նա­կաշրջան մը։ Հայ Կա­թո­ղի­կէ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ սկսած եւ ա­րա­գօ­րէն ողջ հա­յու­թեան կեան­քը փո­թոր­կած «Հա­սու­նեան» եւ «Հա­կա­հա­սու­նեան» հա­կա­մար­տու­թիւ­նը, որ յա­րա­նուա­նա­կան կողմ­նո­րո­շում­նե­րու եւ վէ­ճե­րու ընդ­հա­նուր պաս­տա­ռին վրայ, ա­մէն բա­նէ ա­ռաջ եւ վեր, էա­պէ՛ս օ­տա­րա­սէր ու ազ­գայ­նա­կան ներ­հակ ուղ­ղու­թեանց մի­ջեւ բա­խում էր, իր պաշ­տօ­նա­կան ա­ւար­տին յան­գե­ցաւ։

Նշա­նա­կա­լից ա­ւարտ՝ ոչ այն­քան դար­ձի ե­կած հայ կա­թո­ղի­կէ­նե­րու քա­նա­կով կամ ներ­կա­յա­ցու­ցած ազ­գա­յին¬հո­գե­ւո­րա­կան եւ աշ­խար­հա­կան¬մտա­ւո­րա­կան ո­րա­կով, որ­քան Օր­մա­նեա­նի եւ Ծե­րեն­ցի գլխա­ւո­րու­թեամբ նե­տուած մեծ Քայ­լին ու Վար­ժա­պե­տեան Պատ­րիար­քի ըն­դա­ռա­ջու­մի Կե­ցուած­քին հե­տե­ւող ազ­գա­յին ներ­քին հա­մե­րաշ­խու­թեան մթնո­լոր­տին աս­տի­ճա­նա­կան ամ­րապնդ­ման ի­մաս­տով։

Ա­ւե­լի՛ն. հայ կա­թո­ղի­կէ­նե­րը գլխա­ւո­րած Օր­մա­նեան Վար­դա­պե­տի Տուն դար­ձով՝ Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցին իր ծո­ցին մէջ լիար­ժէք ինք­նադր­սե­ւոր­ման ու ար­գա­սա­ւոր­ման լայն աս­պա­րէզ բա­ցաւ հայ ժո­ղո­վուր­դի հո­գեմ­տա­ւոր հարս­տու­թեան մեծ ե­րախ­տա­ւոր­նե­րէն մէ­կուն առ­ջեւ։ Մա­ղա­քիա Վրդ. Օր­մա­նեան ոչ միայն հա­սաւ Պոլ­սոյ Հա­յոց Պատ­րիար­քու­թեան գա­հա­կա­լի պաշ­տօ­նին, այ­լեւ իր կո­թո­ղա­կան աշ­խա­տա­սի­րու­թիւն­նե­րով ան­զու­գա­կան ներդ­րում մը ու­նե­ցաւ ի­րե­րա­յա­ջորդ հայ սե­րունդ­նե­րու ազ­գա­յին յի­շո­ղու­թեան հարստաց­ման մէջ՝ հա­յոց ար­ժա­նա­ւո­րու­թեան եւ հպար­տու­թեան պա­հե­րը իր բազ­մահըմուտ գրի­չով ան­մա­հաց­նե­լով։

Նոյ­նինքն 9 Նո­յեմ­բեր 1879-ի Հայ կա­թո­ղի­կէ­նե­րու Տուն դար­ձին վե­րա­բե­րեալ ան­պայ­ման հարկ է ընդգ­ծել, որ պատ­մա­կան այդ քայ­լով մեծ յաղ­թա­նակ մը տա­րաւ Մխի­թա­րեան­նե­րու ազ­գա­յին աւան­դէն ներշն­չուած եւ Հայ կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղե­ցին օ­տա­րա­մո­լու­թեան դէմ պաշտ­պա­նե­լու պայ­քա­րին լծուած ազ­գայ­նա­կան ուղ­ղու­թիւ­նը հայ կա­թո­ղի­կէ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ։

Ծանր պար­տու­թիւն կրեց հայ կա­թո­լի­կու­թեան մէջ յա­ռա­ջա­ցած եւ Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղեց­ւոյ դէմ դա­ւա­նա­կան ան­հաշտ պայ­քար բա­ցած Ան­տոն Հա­սուն Վար­դա­պե­տի օ­տա­րա­մոլ ուղ­ղու­թիւ­նը։

Լի­բա­նա­նի հայ կա­թո­ղի­կէ Զմմա­ռեան միա­բա­նու­թեան վրայ իր տի­րա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը հաս­տա­տած եւ, քա­ղա­քա­կան թէ դա­ւա­նա­բա­նա­կան տար­բեր կար­գի միջ­նոր­դու­թիւն­նե­րով Հռո­մի Պա­պա­կան իշ­խա­նու­թեան զօ­րակ­ցու­թիւ­նը ա­պա­հո­ված կա­թո­լիկ վար­դա­պետ էր Ան­տոն Հա­սուն (ա­սո­րի ծա­գու­մով հայ դար­ձած ըն­տա­նի­քը մը շա­ռա­ւի­ղը)։ Հա­յոց Զմմա­ռի Կա­թո­լիկ Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան տի­րա­նա­լու եր­կա­րա­տեւ պայ­քար մը ե­ղաւ ա­նոր կեան­քը։ Պայ­քար մը՝ ո­րուն յա­ջող ա­ւար­տին հաս­նե­լու հա­մար «Հա­սու­նեան» հռչա­կուած կա­թո­լի­կեան շար­ժու­մը Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցին վար­կազր­կե­լու ա­մէն քայ­լի դի­մեց, որ­պէս­զի ա­պա­հո­վէ Հռո­մի հո­վա­նա­ւո­րու­թիւ­նը ի նպաստ Ան­տոն Հա­սու­նի Պատ­րիարք¬Կա­թո­ղի­կոս ընտ­րու­թեան։

Հայ կա­թո­ղի­կէ Ան­տո­նեան միա­բա­նու­թիւ­նը 1840-ա­կան­նե­րէն իսկ անդ­րա­դար­ձաւ «Հա­սու­նեան» շար­ժու­մի ազ­գավ­նաս բնոյ­թին եւ եր­կա­րա­տեւ պայ­քար մղեց այդ վտան­գին դէմ՝ նոյ­նինքն հայ կա­թո­լի­կու­թիւ­նը իր ազ­գա­յին նկա­րագ­րով պայ­ծա­ռաց­նե­լու ա­ռա­ջադ­րան­քով նաեւ։

Ընդ­հան­րա­պէս Հռո­մի Պա­պա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը եր­կար ժա­մա­նակ իր հո­վա­նա­ւո­րու­թեան տակ ա­ռաւ «Հա­սու­նեան»նե­րը, բայց ժա­մա­նա­կը գոր­ծեց ի նպաստ «Հա­կա­հա­սու­նեան» շար­ժու­մի ազ­գա­յին ա­ռա­ջադ­րանք­նե­րուն ժո­ղովր­դա­կա­նաց­ման։ Հայ ժո­ղո­վուր­դի կա­թո­ղի­կէ հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րը ի­րենց ա­ջակ­ցու­թիւ­նը բե­րին ազ­գայ­նա­կան դի­մագծի եւ ուղ­ղու­թեան տէր հո­գե­ւո­րա­կան ա­ռաջ­նորդ­նե­րուն։

Թէեւ ի վեր­ջոյ, Հռո­մի Պա­պա­կան ճնշու­մին տակ, Ան­տոն Հա­սուն հա­սաւ իր նպա­տա­կին եւ պատ­րիարք¬կա­թո­ղի­կոս ընտ­րուե­ցաւ, այ­սու­հան­դերձ՝ Օր­մա­նեա­նի գլխա­ւո­րու­թեամբ ազ­գայ­նա­կան թե­ւի ղե­կա­վա­րու­թեան Տուն դար­ձով, հայ կա­թո­ղի­կէ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ տի­րա­կան դար­ձաւ ազ­գա­յին մեր ա­ւանդ­նե­րուն տէր կանգ­նե­լու եւ, ըստ այնմ, Հայ Կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղե­ցին ազ­գա­յին հու­նով զար­գաց­նե­լու ուղ­ղու­թիւ­նը։ Նոյ­նինքն Հա­սուն հար­կադ­րուե­ցաւ տե­ղի տալ սե­փա­կան հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րէն ե­կող այդ ճնշու­մին տակ եւ Հայ Կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղե­ցին թե­ւա­կո­խեց ազ­գա­յին յա­րա­նուա­նու­թիւն դառ­նա­լու հայ ե­կե­ղե­ցա­կան ծա­ռա­յու­թեան հա­րա­զատ հու­նը։

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ