«ԴԺՈՒԱՐՈՒԹԻՒՆ՝ ՎԵՐՆԱԳԻՐ ՄԸ ԳՏՆԵԼՈՒ ՄԷՋ»…

Թէեւ հե­լլէ­նա­կան ա­ռաս­պե­լա­բա­նու­թեան մէջ գե­ղեց­կու­թեան դի­ցու­հին՝ Աֆ­րո­տի­թէն կը ծնի ծո­վու փրփու­րէն, սա­կայն ա­ւե­լի կա­նուխ շրջա­նին հին յոյ­նե­րը կը հա­ւա­տա­յին, թէ ան՝ «գե­ղեց­կու­թիւ­նը» կը յա­ռա­ջա­նայ թա­րա­խէն: Այ­սինքն՝ ցա­ւէն, ցա­ւի յո­ռե­գոյն տե­սա­կէն:

Ա­սա­տուր ա­ւե­լի կը խո­րա­նայ հար­ցին մէջ: Ան հա­մա­մարդ­կա­յին խժդժու­թիւն­նե­րէն ծնած մոր­մոքն ու «բզկտուած» յի­շո­ղու­թիւ­նը որ­դեգ­րե­լէ ետք, կը յանձ­նուի են­թա­գի­տա­կի­ցի «թե­լադ­րանք­նե­րուն» ու կը փոր­ձէ թա­փան­ցել մարդ­կա­յին նե­րաշ­խար­հին մին­չեւ յա­տակ­նե­րը, ուր ան­հա­տի տագ­նապ­ներն ու ե­ռե­ւե­փում­նե­րը զինք կ՚ա­ռաջ­նորդեն դէ­պի քաո­սա­յին ո­լորտ­ներ, ուր­կէ սկիզբ կ՚առ­նեն իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը ու կը բա­ցուին մեր ժա­մա­նակ­նե­րու վրայ՝ իբ­րեւ տան­ջան­քի մէջ ջրդե­ղուած գե­ղեց­կու­թիւն:

Ա­յո՛, Ա­սա­տու­րի մօտ գե­ղե­ցի­կը կը ծնի քաո­սէն, ա­ւե­լի ճիշ­դը՝ ա­ւե­րուած ու քաո­սի վե­րա­ծուած քա­ղա­քակր­թու­թեան հետ­քե­րէն, ո­րոնց լքուած մնա­ցուկ­նե­րը ո՛չ միայն ու­շադ­րու­թեան ու գուր­գու­րան­քի կ՚ար­ժա­նա­նան Ա­սա­տու­րի կող­մէ, այ­լեւ ա­մե­նայն եր­կիւ­ղա­ծու­թեամբ ան կը հա­ւա­քէ զա­նոնք ու բծախնդ­րու­թեամբ եւ ներ­դաշ­նա­կա­նօ­րէն կը վե­րա­դա­սա­ւո­րէ կամ խնամ­քով կը կու­տա­կէ իբ­րեւ սրբա­զան յուշ կամ մա­սունք:

Այս մէ­կը վե­րա­դարձ մը չէ դէ­պի աշ­խար­հի եւ կամ առ­հա­սա­րակ տիե­զեր­քի քաո­սա­յին վի­ճակ, այլ խո­րա­սու­զում մը՝ մարդ էա­կին նե­րաշ­խար­հին մէջ, ուր ա­պա­գա­յին հան­դէպ ա­նո­րո­շու­թիւնն ու անվս­տա­հու­թիւ­նը թափ կ՚առ­նեն, հո­գե­կան ա­ւե­րում­նե­րը կը բազ­մա­պատ­կուին ու կը վե­րա­ծուին քաո­սի: Մարդ­կա­յին նե­րաշ­խար­հի քաո­սը պե­ղե­լու, զայն կար­գա­ւո­րե­լու եւ ան­կէ մարդ­կա­յին ան­ձեռնմ­խե­լի, անհ­պե­լի ար­ժէք­նե­րը դուրս բե­րե­լու եւ դրսե­ւո­րե­լու ճիգն է Ա­սա­տու­րի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կեան­քը: Ան իր ա­րուես­տով կը փոր­ձէ փրկել բա­նա­կան էա­կի՝ գլխա­գիր ՄԱՐ­ԴՈՒ ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւնն ու ԵՍ-ը՝ զայն գե­ղա­րուես­տա­կա­նօ­րէն ար­ժե­ւո­րե­լու հա­մար: Ի վե­րուստ ստեղ­ծա­գոր­ծե­լու տեն­չով «ա­նի­ծուած» այս ա­րուես­տա­գէ­տը սկզբնա­կան շրջա­նին երբ դի­ման­կար­ներ կը գծէր, կը փոր­ձէր թա­փան­ցել տար­բեր ան­հա­տա­կա­նու­թեան տէր բնորդ­նե­րու էու­թեան մէջ… դրսե­ւո­րե­լու հա­մար ա­նոնց ան­ձեռնմ­խե­լի մարդ­կա­յին ար­ժա­նիք­նե­րը: Ըն­թաց­քին ան բա­ցա­յայ­տեց քաո­սա­յին վի­ճա­կը կեան­քին, որ լա­ւա­պէս դրսե­ւո­րուած կը թուի ըլ­լալ ա­նոր 1967-ին ի­րա­գոր­ծուած «Խառ­նաշ­փո­թու­թիւն» (Vages) գծան­կա­րին մէջ: Հոս, ան­զուսպ փո­թո­րի­կի մը իբ­րեւ հե­տե­ւանք, կատ­ղած ա­լիք­նե­րու քմայ­քին յանձ­նուած է փիւ­նի­կեան նա­ւակ մը (որ ա­ւե­լի խա­ղա­լի­քի տպա­ւո­րու­թիւն կը ձգէ)՝ քա­ղա­քակր­թու­թեան հետ­քը, գու­ցէ ին­քը՝ գլխա­գիր ՄԱՐ­ԴԸ, ո­րուն ճա­կա­տա­գի­րը վտան-գըւած է ու ա­նո­րոշ: Նոյ­նաբ­նոյթ շարք մը ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րէ ետք, 1969-ին Ա­սա­տուր կը սկսի պատ­կե­րել իր «Poupée»նե­րու կեր­պար­նե­րը, ո­րոնք թէ՛ բո­վան­դա­կու­թեան եւ թէ ո­ճա­յին ա­ռու­մով ան­կիւ­նա­դար­ձա­յին նշա­նա­կու­թիւն կ՚ու­նե­նան իր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կեան­քին մէջ: «Դիա­հեր­ձուած պուպ­րիկ»նե-­րու մար­մին­նե­րէն ու գլու­խէն դուրս կը ժայթ­քին քա­ղա­քա-կըր­թու­թեան մնա­ցուկ­նե­րը, լքուած ու ան­տե­սուած ա­ռար­կա­ներ, ինչ­պէս՝ գիր­քեր, գնդակ­ներ, տու­փեր, օ­ղակ­ներ, ե­ռան­կիւն­ներ, ինչ­պէս նաեւ՝ դի­մակ­ներ: Այս վեր­ջին­նե­րը կարճ ժա­մա­նա­կի մէջ կը վե­րա­ծուին ա­ռան­ձին ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րու, ո­րոնց ու­սե­րուն եւ գլուխ­նե­րուն վրայ այս ան­գամ խնամ­քով շա­րուած կ՚ե­րե­ւին քա­ղա­քակր­թու­թեան այլ հետ­քեր, ինչ­պէս՝ ժա­մա­ցոյց­ներ, նե­տասը-լաք­ներ, փո­ղեր, գի­րեր, թուան­շան­ներ, դրօ­շակ­ներ, խրճիթ­ներ, բուր­գեր եւ այլն: Ե­թէ տա­ռա­պած պուպ­րիկ­նե­րու պա­րա­գա­յին (ո­րոնք խրտուի­լակ­նե­րու տպա­ւո­րու­թիւն կը ձգեն մեր վրայ), ներ­սէն դէ­պի դուրս «կ՚ար­տաք­սեն») քա­ղա­քակըր-թու­թեան մնա­ցուկ­նե­րը, ա­պա դի­մակ­նե­րը այն գոր­ծօն­ներն են, ո­րոնք ա­ռիթ կու տան ա­րուես­տա­գէ­տին խո­րա­նա­լու մար­դու հո­գե­կան նե­րաշ­խար­հին մէջ, ուր ան ձեռք կը բե­րէ «այն կա­րո­ղու­թիւն­նե­րը», ո­րոնք «աչ­քին կը թոյ­լատ­րեն մտիկ ը­նել, իսկ ա­կան­ջին՝ տես­նել ու լռու­թեան ձայ­նե­րը բռնել», ինչ­պէս կը խոս­տո­վա­նի ան զրոյ­ցի մը ըն­թաց­քին:

Ե­թէ պուպ­րիկ­նե­րու պա­րա­գա­յին Ա­սա­տուր ա­նոնց մար­մին­նե­րը կը դիա­հեր­ձէր, ա­պա դի­մակ­նե­րու պա­րա­գա­յին կը սկսի մար­դու հո­գե­կան նե­րաշ­խար­հի ան­թե­ղուած ծալ­քե­րը բա­նալ եւ «լռու­թեան ձայ­նե­րը բռնել»: Ա­կա­մայ ստեղ­ծուած այս պա­րա­պու­թիւ­նը կը լե­ցուի տե­սիլք­նե­րով: Հո՛ս ի յայտ կու գայ, որ Ա­սա­տուր կը ստեղ­ծա­գոր­ծէ են­թա­գի­տա­կի­ցի մղու­մին տակ եւ բնա­կա­նա­բար նաեւ՝ դժուա­րու­թիւն կ՚ու­նե­նայ մեկ­նա­բա­նե­լու եւ նոյ­նիսկ խո­րագ­րե­լու իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը, ո­րոնց­մէ շա­տեր ա­նուն չու­նին, ու­րիշ­նե­րու ա­նուն­նե­րը կրնան պայ­մա­նա­կան ըլ­լալ, իսկ ա­նոնց­մէ մէկն ալ ուղ­ղա­կիօ­րէն խո­րագ­րած է «Դժուա­րու­թիւն՝ խո­րա­գիր մը գտնե­լու մէջ»: Ա­նոր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րուն վեր­լուծ­ման բա­նա­լին այս «դժուա­րու­թիւն­նե­րուն» մէջ է: Ինչ­պէս որ ան ստեղ­ծա­գոր­ծե­լու ըն­թաց­քին կը յանձ-նըւի իր ներ­քին տա­րեր­քին, այն­պէս ալ իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րու ըն­կա­լու­մը ու մեկ­նա­բա­նու­մը կը վստա­հի ակն­դի­րի են­թա­գի­տա­կից աշ­խար­հի ըմբռ­նո­ղու­թեան ու կա­րո­ղա­կա­նու­թեան:

Հո­գե­վեր­լու­ծու­թեան են­թա­կայ դի­մակ­նե­րու շար­քէն ետք Ա­սա­տու­րի ա­րուես­տը մէկ կող­մէ կը սկսի գու­նա­ւո­րուիլ եւ միւս կող­մէ՝ ա­նոր տե­սա­դաշ­տը կ՚ընդ­լայ­նի ու կը տա­րա­ծուի դէ­պի քա­ղա­քա­յին տե­սա­րան­ներ ու բնան­կար­ներ՝ հաս­նե­լու հա­մար մին­չեւ անջր­պետ, ուր մի­ջո­ցին մէջ կը սկսին ճախ­րել ու ծփալ ձե­ւա­զեղ­ծուած մարդ­կա­յին մար­մին­ներ, ո­րոնք յա­ճախ լա­րա­խա­ղաց­նե­րու տպա­ւո­րու­թիւն կը ստեղ­ծեն:

Խորհր­դա­յին կա­ցու­թա­ձե­ւի պայ­ման­նե­րու տակ Փա­րա­ճա­նով, յան­ձինս ժո­ղո­վուր­դին, ոչ­խար­նե­րու հօտ մը կը մտցնէր ե­կե­ղե­ցի: Իսկ Ա­սա­տուր մար­դուն կը պատ­կե­րէ մի­ջո­ցին մէջ խրտուի­լակ­նե­րու նման, ո­րոնք սա­կայն հան­դէս կու գան իբ­րեւ հո­գե­կան ա­ւեր­նե­րէն «փրկուած» բա­նա­կան էակ­ներ՝ շրջա­պա­տուած սրբա­զան յի­շա­տակ­նե­րով:

Հոս ա­կա­մայ ի յայտ կու գայ յանձ­նա­ռու ստեղ­ծա­գոր­ծո­ղը, որ խա­րա­նե­լէ ետք մարդ­կա­յին խիղ­ճը մար­դը կը դնէ մարդ­կայ­նու­թեան պա­տաս­խա­նա­տուու­թեան տակ:

Ա­սա­տու­րի կեր­պար­նե­րը ի­րենց մի­ջա­վայ­րով են­թա­կայ չեն տա­րա­ծու­թեան եւ ժա­մա­նա­կի մա­շու­մին: Ա­նոնք կը վե­րա­բե­րին բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րուն (եր­բեմն տիե­զեր­քի մէջ), բո­լոր տե­սա­կի մի­ջա­վայ­րե­րու մէջ, սա­կայն կը բա­ցուին ու կը տա­րա­ծուին մեր ժա­մա­նա­կին վրայ:

Ա­սա­տու­րի հա­մար կեն­սա­կա­նը գի­ծի ար­տա­յայտ­չա­կա­նու­թիւնն է, ուր գոյ­նի բա­ցա­կա­յու­թիւ­նը զգա­լի չի դառ­նար: Ան կը պատ­կա­նի փա­րի­զեան դպրո­ցին, սա­կայն որ­քան որ ա­ռաւ ու ներշն­չուե­ցաւ ան­կէ, գու­ցէ եւ ա­ւե­լի տուաւ ա­նոր, ո­րով­հե­տեւ ա­նոր ներշնչ­ման աղ­բիւր­նե­րը կը հաս­նին մին­չեւ Ծայ­րա­գոյն Ա­րե­ւելք, մին­չեւ ճա­բո­նա­կան բնան­կար­ներն ու պուտ­տա­յա­կան սրբան­կար­նե­րը:

Ա­րե­ւել­քի ծնունդ այս ա­րուես­տա­գէ­տը թէեւ տեղ մը եւ չա­փով մը ներշն­չուած կը թուի ըլ­լալ նաեւ Պրա­քի եւ Փի­քա­սո­յի խո­րա­նար­դա­պաշ­տու­թե­նէն, սա­կայն ան խո­րա­նար­դա­պաշտ մը չե­ղաւ:

Ե­թէ իր տե­սիլք­նե­րը գե­րի­րա­պաշ­տա­կան հա­կում­ներ կը դրսե­ւո­րեն, Խուան Մի­րո­յի կամ Փոլ Քլէի նման, ա­պա ան հե­ռու մնաց դա­սա­կան գե­րի­րա­պաշ­տու­թե­նէ:

Ե­թէ ա­նոր կեր­պերն ու գի­ծե­րը ո­րոշ չա­փով կ՚առըն-չըւին Քան­տին­սե­քիի եւ Մոնտ­րիա­նի հետ, ա­պա չմնաց նաեւ ա­նոնց վե­րա­պաշ­տա­կան սահ­ման­նե­րէն ներս:

Այս բո­լո­րէն վեր, Ա­սա­տուր գե­րի­րա­պաշտ ո­լորտ­նե­րու վրայ ան­հե­թե­թի զգա­ցո­ղու­թեան տէր ստեղ­ծա­գոր­ծող մըն է, ու­նի ինք­նա­տիպ լե­զուամ­տա­ծո­ղու­թիւն ու ինք­նու­րոյն ոճ, որ կա­րե­լի է ա­նուա­նել ա­սա­տու­րա­կան: Ա­նոր ար­տա­յայտ­չա­ձե­ւե­րը շփո­թե­լի չեն ու­րիշ­նե­րու հետ, եւ այդ պատ­ճա­ռով ան փա­րի­զեան դպրո­ցի ու­րոյն ե­րակ­նե­րէն մէ­կը կը հա­մա­րուի:

Ա­հա­ւա­սիկ թէ ին­չո՛ւ կը գնա­հա­տուի մի­ջազ­գայ­նօ­րէն, ու գոր­ծե­րը ժա­մա­նա­կա­կից բազ­մա­թիւ թան­գա­րան­նե­րու մէջ կը նե­րա­ռուին ու կը շա­րու­նա­կեն հե­տաքրք­րել հա­մաշ­խար­հա­յին չա­փա­նի­շով բազ­մա­թիւ ա­րուես­տա­բան­ներ ու ա­րուես­տի կեդ­րոն­ներ:

ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ