ԵՐԿՈՒ ՊԱՏՄՈՒԱԾՔ ՅԱԿՈԲ ՕՇԱԿԱՆԷՆ

Մեր ընթերցողներուն տեղեկացուցած էինք, որ Հայաստանի Ամերիկեան համալսարանի «Հայ մատենագրութեան թուանշային գրադարանը» թուայնացուցած է արեւմտահայ գրականութեան դասականներէն Յակոբ Օշականի տպագիր հիմնական ժառանգութիւնը։ Այս մէկը իրականացուած է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկի աջակցութեամբ եւ օշականեան գրականութիւնը այլեւս հասանելի է գրադարանի կայքէջին վրայ։ Ժամանակի ընթացքին շտեմարանը կը համալրուի եւ յառաջիկային կ՚աւելացուին նաեւ Յակոբ Օշականի տպագիր գործերու «Յաճախականութեան բառարան»ն ու «Համաբարբառ»ը։ Այդ շտեմարանէն կու տանք երկու պատմուածք:

ՎԱՌԵԱԿԸ

Բոլոր թաղին մէջ մինակ մենք է, որ հաւ չունինք։

Հա՞ւն ինչ է, մի ըսէք ու անցնիք։ Անիկա բակին մէջ պտըտող թռչունն է։ Ու անիկա թեւ կը բանայ երբեմն երկինքին վրայ։

Ես հոգի կու տամ պուտ-պուտ ճերմակով սա մեծ հաւուն, գլխին գունաւոր փնջիկը տեղաւորած։

Ան ունի փետուրէ ու մետաքսաւէտ զոյգ մը օղ, որոնք ճերմակ կոճակի մը պէս կը գոցեն անոր ականջները։

Ես գինովցած՝ կը հետեւիմ թութերու եղանակին, պուտ-պուտ ճերմակով պսակուած հաւուն, որուն չորս դին կը դառնայ պզտիկ ժողովուրդը իր ձագերուն։

Անոնք ալ ունին, իրենց կատարին, ոսկի կամ մետաքս փնջիկը, որ գողտր կոկոնի մը նման կը կենայ հոն եւ երբեմն պզտիկ աղջիկները փորձի կ՚ենթարկէ։

Աղուոր բան է բլուրին դեղին հողերուն վրայ՝ մե՛ծ, մեծ այգի մը ունենալ, թուզի ծառերով եւ կամ նուռի տունկերով եզերուած։

Աղուոր բան է լիճին մօտիկ պարտէզ մը ունենալ, ուր ձիթենիները ծանր ու քօղուած հարսներու նման կենան արեւին մէջ ու օրհնեն հողերուն բարութիւնը։

Աղուո՛ր, աղուո՜ր բան է սակայն մեզի պէս աղքատներուն համար գոնէ ունենալ սանկ վառեակ մը, պուտիկ-պուտիկ փետուրներով, խենթուկ վառեակ մը, որ ամառ օրերուն քիչ մը թեւ ու ձայն պտըտցնէ ամայի բակիդ մէջ։

Ի՞նչ միամիտ ու ի՞նչ քիչ են երբեմն տղոց երազները։

***

Մայր-Սողմէնը տուաւ ինծի։

Ձրի չէ, գիտցէք։ Լեցուն շալակ մը խոտ եմ տարեր անոնց հորթին։

Ի՜նչ անուշիկ հով մը կայ անոր փետուրներուն վրայ, ամենէն պզտիկ շունչին, անոնք կը բացուին փախչելու համար։

Մինակ փետուրնե՞րը։ Տեսնայիք, ի՞նչ քաղցրութիւն կայ անոր թափանցիկ աչուկներուն խորը, որոնք ադամանդէ ոսպերու պէս կը վառին գլխուն երկու կողմերէն։

Մինակ աչուկնե՞րը։ Անոր գլուխին գուգուլիկը ճերմակ է ձիւներու պէս։

Օրը քանի անգամ շրթներուս կը տանիմ անոր կտուցին ոսկին։ Օրը քանի մը անգամ ես կը թաղե՛մ բերնիս մէջ չհալող ձիւնը անոր փնջիկին։

Ի՜նչ զուարթ, ի՜նչ չար ու, մա՛նաւանդ՝ ի՜նչ բարի է իմ վառեակս։ Օր մը ամբողջ մտմտուք եկաւ ինծի անոր անուն մը գտնելու համար։

Հիմա անուն ալ ունի, փողոցի պզտիկ աղջկան մը վրայէն գողցուած, բայց իրեն պէս նոնոշիկ անուն մը։

***

Ճանճ կը բռնեմ իմ Դադուշիս։

Արեւածաղիկի հունտ կը գողնամ իմ Դադուշիս։

Դեղին ցորեն կը բերեմ իմ Դադուշիս։

Ափիս մէջէն ջուր կու տամ անոր։

Ան ծաղիկն ըսէիր պիտի հոգիիս, ինծի պակսող քուրիկը կամ պուպրիկը:

Դպրոցէն դարձիս իր դեղնորակ տոտիկներուն վրայ օրուելէն-օրուելէն, թեւերուն սանտրը կէս մը լարած՝ կը վազէ իմ դէմ։

Ես ծունկի եմ։ Ու երկարող ափիս վրայէն, պզտիկ աճպարարի մը պէս ան կը քալէ բազուկէս, կը հասնի ուսիս ու հոն կը նստի, գլխիկը երկարած նայուածքիս։

Յետոյ՝ իր կտուցիկը դըփ, դըփ կը զարնէ ականջիս, երեսիս, քիթիս ու բերնիս։

Կը տանիմ վեր, մեր հողէ սենեակը։

Մէկտեղ կը նստինք փայտէ կլոր սեղանին առջին։ 

***

Առտուն կանուխ սենեակն է նորէն։

Կը նետուի շիտակ, պատուհանին տակ քնացած իմ գլուխիս։ Ճանճերը կ՚ուտէ, կը վանէ։

Ան իր սուր կտուցովը կը դպի կոպերուս, որոնք ծալուող վարագոյներու պէս կը կծկուին ու իմ նայուածքս քաղցրութեամբ կը դիմաւորէ անոր չարաճճի ու երկարուն դէմքը։

Ի՜նչ խենթուկ է անոր ճիչը, երբ կը սեղմեմ իր պզտիկ, փետուրէ մարմինը կուրծքիս վրայ։

Դուք լսա՞ծ էք ճըդ-ճըդ այդ ձայնը։ Կարծես ամէն սեղմումիս ծղրիթ մը փախէր անառակին կոկորդէն։

***

Որքան մենծ է իմ վառեակս։

Ուժով-ուժով կը չափէ հիմա փողոցին քարերը։ Ցածուկ պատուհաններէն ան իր մարմինը չի վախնար նետել պարապին մէջ։ Անիկա ջուր խմած ատենը անանկ աղուոր դուրս կը հանէ իր կուրծքը, որ դուք կոտրտուող պզտիկ աղջիկ մը կարծէիք պիտի։

Ուշադիր կը հսկէ պատուհաններուն մէջ ծագող ձեւերը եւ լուացուածներէն իջնող խոշոր անձրեւը։

Դուք ինծի պէս կը հաշուէ՞ք հիմա անոր մայր-հաւ մը ըլլալը, հաւկիթին վրայ հաջան տիրացուի պէս պոռպռալը, երէցկինի մը պէս քառսունք մտնելը ու խումբ մը պզտիկներով, կորթ-կորթ արձակող կոկորդովը՝ բակին մէջ դառնալն ու դառնալը։

Ի՞նչ լաւ բան է երազ ունենալ։

Ի՜նչ լաւ բան է վառեակի մը հետ պագնուիլ գիտնալը։

Բայց ի՜նչ տխուր բան է համբերող չըլլալը։

Ի՜նչ տխուր բան է մա՛նաւանդ խենթի պէս սիրելը։

Խեղճ իմ վառեակ։

Կը հարցնէք, չէ՞։

Մեռաւ անիկա մարիկ չեղած, տիրացուի պէս ձայն չարձակած, երէցկինի պէս թուխսի չգացած։

Անիկա մեռաւ իմ խենթութենէս։ Լսուա՞ծ բան է, որ համբոյրով մարդ մեռցնեն։

Լսուա՞ծ բան է, որ կուրծքիդ վրայ սեղմուած վառեակը մեռնի։

Բայց ասիկա պատահած բան է ու իմ գլխուս եկածներէն կը պատմեմ ձեզի։

Գիտցէք, թէ կուրծքիս վրայ խենթի պէս սիրող բազուկներուս տակը խեղդուեցաւ իմ վառեակս։

Պզտիկ ու տխուր ճիչ մը։ Բերնէն քանի մը կաթիլ ջուր, ետքինը կարմիր։ Այսքան։

Արցունքով թաղեցի։

Տղաք, մեծ ըլլաք թէ պզտիկ, մի պագնէք խենթի պէս ու մի սեղմէք մա՛նաւանդ խենթի պէս, ձեր կուրծքին վրայ ինկող ամէն բան։

ՍԻՐԱԾՆԵՐԷՍ

Հօրքո՛ւրս։

Ես չեմ գիտեր իմ հայրս, որ ձիւնոտ առտու մը չորս հոգիի շալակն ելած՝ գնաց լերան դին ու ա՛լ չեկաւ։

Ես հազիւ կը ճանչնամ մամաս, որ ամէն տարի, Կաղանդին մօտերը կու գայ քաղաքէն ու ինծի կը բերէ կօշիկ ու կռնակիս համար տաքուկ չուխա։

Բայց ես կ՚ապրիմ հօրքուրիս հետ, գեղի մեր աւերակ բունին մէկ անկիւնը, ուր աշխատանքի դադարին՝ եղբայրներս ու մամաս կ՚երեւան պահ մը ու նորէն կը սրբուին ու կ՚երթան։

Մենք մինակ կը մնանք նորէն ու հայրենի ծխնելոյզէն մուխը՝ թէեւ ընդհատ, բայց նորէն՝ իրիկունները, մէկ-երկու անգամ կը դառնայ կապոյտին վրայ ու կ՚երկննայ հեռուները հալելու։

***

Ծեր աղջիկ մըն է ան։

Հազուադէպ է գեղերուն մէջ, որ շէնք-շնորհք, խելքը գլուխը աղջնակ մը այդպէս իր ետին նետէ տարիներու երկայն շղթան, մենաւորիկ, առանց մարդու երթալու։

Բայց ձեզի չեմ ըսած տակաւին, թէ հօրքուրս լաւ չի տեսներ։

Անոր մատներն ու ոտքերը աւելի շատ լոյս ունին, քան աչքերուն պտուղները, որոնք հալած ու գորշ մոխիրով մը ծածկուած կը մնան։

Անո՜ր տառապանքը։

Իմ պզտիկ մատներովս ես կը բռնեմ անոր կարծրացած ու թարախոտ կոպերը, կը հանեմ երեւան, ճուռպին ձիւթին մէջէն, աւրուած խաղողի հատիկի մը նման, անոր բիբը։

Մշտական մոխիրով սգաւոր այդ աչքերուն խորը, երբեմն արիւնի թել մը կ՚իյնայ, կայծակի մը գիծին պէս ու իմ պզտիկ մատներս, այդ օրերուն, բամպակը կը պտըտցնեն անոնց վրայ, դողալով ու դողալով։

Ու զսպուած արցունքով, ես կը փրցնեմ, մէկիկ-մէկիկ, թարթիչներուն պղտոր եզերքէն, մազերուն անհատնում բխումը, կարճ ու թարախոտ գլուխով մազի կտորներ, որոնք անոր արտեւանները կը փոխադրեն աչքի ճերմակին մէջ ու մեր ամենէն անուշ, ամենէն սրտառուչ մէկ գոհարը կը վերածեն խորտակուած ու քոսոտ ժժմակի։

***

Հօրքո՛ւրս։

Մինակ ինծի չէ, որ սիրելի է։

Ամբողջ թաղին մէջ անիկա հասարակաց քոյրիկն է, որ հիւանդ պզտիկներուն վերեւը կը հսկէ, անոնց ապաքինումը կը քաղցրացնէ իր համով հեքիաթներով։

Անիկա իր տեղը ունի կնունքի ու մեռելի սեղաններուն։ Հարսները կը քօղէ իր ձայնովը ու մեռելները անոր գովքերը իրենց հետը կը տանին։

Ամէն գիշեր ան կ՚առնէ զիս իր ծոցիկը։ Երկու ձեռքերովը մեղմ, կը ծեծէ կռնակիս ու իր ձայնը, անուշ երազի մը պէս՝ կու գայ փաթթելու աչքերուս լոյսը։

Ու հողէ մեր սենեակին, մեր նախնական անկողինին մէջ, ան չի բաժներ իր թեւերը ինձմէ, մինչեւ որ քունը ծանր վերմակի մը նման չգոցէ իմ հոգիս ու մինչեւ որ դուրսէն բոլոր աղմուկները չդադրին։

***

Հօրքուրս իր նմանը չունի բոլոր գեղին մէջ։

Ան, օրուան մէջ քանի մը անգամ, իր թեւերէն կախ երկու մեծ սափորներ՝ աղբիւր կը շտկի։

Անոր ետեւէն անպակաս է միշտ հիացումը դուռին առջեւ նստող կիներուն, որոնք կարկտուք կ՚ընեն կամ ոջիլ կը քթուեն։

Ու երբ կը դառնայ անոր վարանոտ հասակը՝ մեր թաղին մուտքին՝ բոլոր նստողները կը շարժին ու ափ կը նետեն անոր սափորներուն։

Ան կը սպասէ, որ բերնէ բերան պտըտի հողէ խոշոր ամանը, ու ժպտելու անկարող դէմքով մը - քանի որ նայուածքին վէրքը չգոցուող խարանի մը նման կը պրկէ անոր աչքերը -ականջ կու տայ մաղթանքներուն։

Օրհնութիւնը երբեմն այնքան անուշ է, որքան անձրեւը ու նոր եփած հացի մը տաքութիւնը։

Ան ինծի խրատ է տուած շատ անգամներ։

-Բերան մը ջուրը դէմ կու գայ մարդուն հոգուն։

Պզտիկները ամենէն քիչը կը հասկնան, երբ հոգիէն կը պատմեն անոնց։

***

Մենք երկուքով կը սկսինք ձմեռները։

Մեր թաղին մէջ, օդէն առաջ գետինը՝ կը մտնէ՝ կարճ օրերով, սեւ երկինքով ու խոշոր հովերով այն եղանակին մէջ, որուն առջեւ դուռները պատ կը հանեն ու պատուհաններն ալ տախտակ կամ այծի կաշի։

Ա՛լ սափորները շաբաթներով կը նստին լուացարանին անկիւնը ու հօրքուրիս ոտքերը, ա՛լ անկարող կը դառնան տեսնելու ցեխի մեծ առուին մէջ, որ կը պառկի տուներուն մէջտեղը լման վեց ամիս։

Գիշերները ես կը բռնեմ անոր թեւէն ու պատերուն եզրերէն կը տանիմ անիկա դրացիներուն։ Կը նստինք տաքուկ սենեակներուն մէջ՝ մինչեւ որ աքաղաղները թափ տան իրենց փետուրներուն։

Այդ ատենն է, որ անիկա կը պատմէ Այծ-աղջիկին հեքիաթը, Արեւն ու լուսնկան, Ոսկի-տոլը եւ դեռ ուրիշներ, որոնք սրբուած են մտքէս։ Ձիւնը նիհար կու գայ մեր փողոցներուն։ Բայց սառոյցին վրայ ես կը յիշեմ անոր սափոր կոտրելը։

***

Տարիներ իրար հոտուըտացած ենք մենք, մեծ ու պզտիկ ծաղիկներու նման, որոնք նոյն ճիւղէն կը կախուին։

Անիկա հիւանդ է հիմա ու անոր անկողինը փոխադրուած է օճախին առջեւ։

Ես պզտիկ՝ չեմ հասկնար անոր ցաւը։

Բայց եօթը գլուխ Աւետարան, իր ուզելովը, կարդացին վրան մեր թաղին մեծ տղաքը, որոնք դպրոց կ՚երթան։

Դուք մինակ եղա՞ծ էք, անլոյս սենեակի մը մէջ, որուն յատակին վրայ, հոս ու հոն ամաններ են շարուած, առաստաղէն մաղուող ջուրը բռնելու, մինակ՝ հօրքուրի մը հետ, որուն ճակտին վրայ քու մսած թաթիկդ կրակ կը դառնայ։

Ձեզի պատահա՞ծ է, մարած կրակի մը առջին սպասել, ցուրտին դողդղալով, որ իջնայ բոցը տաքացող հօրքուրին, մտնելու համար անոր յոգնած մարմինին մէջ ու փաթթուած պառկիլ, երբ սենեակին մէջ բոլոր ամաններուն վրայ, խոշոր աչքերու նման, չտեսնուող ծակերէ, մէկը կու լայ, կաթիլ-կաթիլ ու դուռէն, դուրսն ալ, հովը կը սպասէ, կը զարնէ, կ՚երթայ ու նորէն կու գայ։

***

Գարունը աղուոր է՝ աւելի քան բոլոր ոսկիները մեր կիներու ճիտերուն։

Անիկա պատուհաններուն կապանքը կը խորտակէ ու փողոցին մէջ լոյս ու կրակ կը փռէ։

Բոլոր կոյրերը, անո՛նք՝ որոնց թարթիչները իրարու շաղուըած են ու անո՛նք՝ որոնց աչքէն, ճերմակին տեղ պղտոր հող մը կը մնայ, կը տեսնան անոր հոգին։

Մեռնիլն անգամ համով բախտ մը է ծերերուն, երբ ծաղիկներու եղանակին կը սպասէ։

***

-Ջուրը դէմ կու գայ հոգուն։

Այսպէս է պատասխանած ինծի հօրքուրս, երբ հարցուցեր եմ իրեն։

Ծերերուն համար ահաւոր օր մը կայ։

Անոնք` որ ժամ կրնան երթալ, քիչ մը մեղմացուցած կ՚ըլլան իրենց վախը։

Բայց տունին մէջ գետինին գամուած պառաւներն ու ծերերը ամէն վայրկեան մտքով կը սպասեն այդ օրուան։

- Ինչպէ՞ս հոգի կու տան, ինչպէ՛ս։

Ասոր մօտ բան մըն է, որ ամէն օր կը պտըտի հօրքուրիս շրթներուն վրայ։ Ինչո՞ւ՝ ա՛յս տարի։

Իմաստութիւն մը կայ, որ հողէն կու գայ եւ քիչ են անիկա հասկցողները։

***

Տաքերուն հետ լաւ է հօրքուրս։

Ան նորէն իջած է փողոց ու անոր պզտիկցած սափորները նորէն բերնէ բերան կը վազեն։

Ի՜նչ քաղցրութեամբ, ի՜նչ հեշտանքով ան կը դիմաւորէ բոլոր հրաւէրները։

Ի՜նչ խաղաղութիւն է ինկած անոր երեսին վրայ։

Պզտիկները չեն ճանչնար մահը։ Բայց մեծերը տեսակ մը փորձառութիւն ունին ու շատ անգամ անոնք կը հաստատեն տարիին մեռնելիքները։

-Երնէ՜կ իրեն։ Աշխարհ չմտաւ։

Հօրքո՞ւրս։

-Ամէն մարդ վճարելու հոգի մը ունի։

Ասոնք կտորներն են բառերու, որոնք կը մնան իմ ականջիս դուռներուն, բայց անոնց իմաստը չի հասնիր իմ խելքիս։

Երբեմն պառաւները շատ գիտեն, քան բոլոր գիրքերը։

***

Գարունի երկուն։

Թութ ժողուած ու բերած՝ մեր չոր հացով սեղանին։

Լուսնկան ներս կը նայի ու հօրքուրս մատ չի նետեր լեցուն ամանին։

-Ինչո՞ւ չես ուտեր։

-Հոգիս չ՚ուզեր։

Բան մը կայ տժգոյն սենեակին մէջ, որ չ՚երեւար եւ որ ծանր է մահուան թեւին նման։

Կանուխ կը պառկինք։

Անիկա մեծ խաչով մը կը գոցէ իր բազուկները վրաս։

***

Առտուն մինակ կ՚արթննամ։

Բազուկները կը փաթթեն տակաւին իմ նիհար մարմինս ու անսովոր բան մը կայ սենեակէն ներս։

Դժուարով կը բաժնեմ ցուրտ բազուկները վրայէս։

Պզտիկ մը կ՚երգեմ։ Ձայն չկայ։

Կը դպիմ հօրքուրիս, որ չի շարժիր։

Բաց բերանը կը մնայ այնպէս կլոր, ինչպէս կ՚ըլլան մուտքերը հորերուն։

Կը կանչեմ անիկա ուժով։

Կը կանչեմ լացով։

Պատասխան չկայ։

Այն ատեն վախցած՝ կը նետուիմ դուրս։

***

-Սուրբ աղջի՛կ։

Առաջին բառը առաջին պառաւին, որ կու գայ նայելու։

Շուտ մը կը հաւաքուին միւսներն ալ։ Կը գոցեն բերանը ու կը շտկեն բազուկները։

-Երնե՜կ իրեն։ Աշխարհ չմտած՝ գնաց աշխարհէն։

Մէկը պառաւներէն կը բռնէ ձեռքէս ու կը տանի դուրս։

Բան մը կայ սենեակէն ներս, անսովոր, ահաւոր ու չտեսնուող։

***

Ո՞վ պիտի փաթթէ զիս իրկունները, ո՞վ։

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան