ՀԱՅ ՀԵԹԱՆՈՍԱԿԱՆ ԿՈՒՌՔԻ ՔԱՐԵՂԷՆ ՈՏՔ ՄԸ ՅԱՅՏՆԱԲԵՐՈՒԵՑԱՒ ՍՈՒՐԲ ԹԱԴԷԻ ՎԱՆՔԻ ՇՐՋԱԿԱՅՔԻՆ ՄԷՋ

Ատրպատականի Ազգա­յին Ա­ռաջ­նոր­դա­րանէն կը տեղեկանան մեզի.-

Գի­տա­հե­տա­զօ­տա­կան իր աշ­խա­տանք­նե­րու ըն­թաց­քին, Ատր­պա­տա­կա­նի Հա­յոց Թե­մի Ա­ռաջ­նորդ՝ Տ. Գրի­գոր Եպկս. Չիֆթ­ճեա­ն յա­ջո­ղե­ցաւ, Ս. Թա­դէի վան­քի մօ­տա­կայ­քին, պա­տա­հա­բար յայտ­նա­բե­րել քա­րե­ղէն ոտք մը, որ բա­ցա­յայ­տօ­րէն դա­րե­րու կնի­քը կը կրէր իր վրայ:

Ստո­րեւ կը ներ­կա­յաց­նենք Սրբա­զան Հօր կա­տա­րած գրա­ռու­մը այս մա­սին, որ փոքր ու­սում­նա­սի­րու­թեան ձե­ւին տակ կը ներ­կա­յա­ցուի ըն­թեր­ցո­ղին:

«Վեր­ջին շրջա­նին այն­քան յա­ճա­խա­կի այ­ցե­լու­թիւն­ներ տուինք Ս. Թա­դէի մեր հո­յա­կերտ վան­քը, որ այ­լեւս ինք­նա­շար­ժը վա­րոր­դի կա­րիք չէր զգար, ուղ­ղուե­լու հա­մար այն­տեղ…: Վե­հա­վայ­րին մէջ մեր ա­ղօթ­քը մա­տու­ցե­լու եւ մնա­յուն ուխ­տա­ւո­րի հո­գիով հա­ւատ­քի մեր ծննդա­վայ­րի խո­րա­նի առ­ջեւ ծնրադ­րե­լու բա­րե­բախ­տու­թե­նէն բա­ցի, նաեւ մեր սոյն այ­ցե­լու­թիւն­նե­րուն նպա­տակն էր, մօ­տէն հե­տե­ւիլ վա­նա­հօր խու­ցի վե­րա­նո­րո­գու­թեան աշ­խա­տան­քին:

Վան­քա­պատ­կան նախ­կին «Վանք» գիւ­ղի բնա­կիչ­նե­րը, ո­րոնց­մէ քա­նի մը հա­տը ար­դէն մեր վան­քի պա­հա­պան­ներն են, մեր ինք­նա­շար­ժը ճանչ­նա­լով, շու­տով կ­ÿի­մա­նան թէ այն­տեղ կը գտնուինք: Նոյ­նիսկ կը հե­տե­ւին, թէ պի­տի գի­շե­րե՞նք այդ օր վան­քին մէջ, թէ՞ Թաւ­րիզ պի­տի վե­րա­դառ­նանք:

ՀՈ­ՎԻ­ՒԻՆ ԿԱ­ՏԱ­ՐԱԾ ԳԻՒ­ՏԸ

Այս­պի­սի այ­ցե­լու­թեան մը օր էր 14 Ապ­րիլ 2016-ը, երբ կէ­սօ­րուան մօտ հա­սանք վանք: Հա­ճե­լի ա­մա­յու­թիւն էր, մե­նաս­տա­նի վա­յել: Վա­նա­հօր խու­ցի վե­րա­նո­րո­գու­թ­­իւ­նը գրե­թէ ամ­բող­ջա­ցեր էր, յար­դա­րան­քի եւ կա­հոյ­քի զե­տեղ­ման աշ­խա­տան­քը մնա­ցեր էր միայն: Մինչ լծուած էինք սոյն գոր­ծին, պա­հա­պան­նե­րէն մէ­կը մօ­տե­ցաւ մեր դրան: Ա­նոր կ­ÿըն­կե­րա­նար գիւ­ղէն հո­վիւ մը: Ա­նոր ձեռ­քին մէջ կար քա­րի կտոր մը, զոր բե­րած էր մե­զի յանձ­նե­լու:

Ա­ռա­ջին իսկ հա­յեաց­քով տե­սանք, թէ՝ ա­տի­կա ար­ձա­նի մը ոտքն է, կի­սա­բարձր վի­զով մոյ­կի ընդ­հա­նուր տես­քով: Ոտ­քի մատ­նե­րը չկա­յին, այլ՝ կօ­շի­կի տեսք ու­նէր քա­րը, ո­ղորկ եւ քան­դա­կա­գոր­ծի ձե­ռամբ յղկուած ար­տա­քի­նով: Հա­րե­ւան գիւ­ղի հո­վի­ւին շնոր­հա­կա­լու­թիւն յայտ­նե­լէ ա­ռաջ, ու­զե­ցինք ի­մա­նալ, թէ ճիշդ ուր­կէ՞ գտած էր ան այս քա­րի կտո­րը: Ու­ղեկ­ցե­ցանք ի­րեն, մին­չեւ մայ­րու­ղիէն դէ­պի վանք մտնող ճամ­բուն սկիզ­բը, Ս. Սան­դուխտ կոյ­սի մատ­րան դի­մա­ցի կող­մը, ուր իր հօ­տը ա­րա­ծե­լու ըն­թաց­քին, հո­ղին մէջ կի­սա­թաղ ո­ղորկ քար մը նշմա­րած էր ան, եւ զայն դուրս բե­րե­լով տե­սած էր, թէ՝ կօ­շի­կի ձեւ ու­նի: Ուս­տի, մտա­ծած էր բե­րել այդ քա­րը եւ յանձ­նել մե­զի:

Քա­րը, տա­շուած­քի հետ­քե­րէն հե­տեւց­նե­լով, դա­րե­րու հնու­թեան դրոշմ կը կրէր իր վրայ: Քրիս­տո­նէա­կան դա­րաշր­ջա­նէն շատ ա­ւե­լի վաղ, հին հե­թա­նո­սա­կան կուռ­քե­րու մնա­ցորդ էր հա­ւա­նա­բար, ո­րուն ար­ձա­նը փշրուած ըլ­լա­լով, ոտ­քի ան­կա­րե­ւոր այս մա­սը ջար­դուե­լէ փրկուած էր հրաշ­քով: Իսկ ե­թէ բնու­թեան ա­ղէ­տի՝ երկ­րա­շար­ժի զոհ հա­մա­րենք սոյն կուռ­քին կոր­ծա­նու­մը, ա­պա ա­նոր ա­մենէն ա­մուր բա­ժի­նը ե­ղած պէտք է ըլ­լայ ոտ­քը, որ չէ՛ փշրուած, դի­մա­նա­լով իր վրայ թա­փուող քա­րե­րու տա­րա­փին: Հա­ւա­նա­բար անձ­րեւ­նե­րը լուա­լով հո­ղը, հետզ­հե­տէ գետ­նի ե­րես հա­նած էին մեր ազ­գա­յին պատ­մու­թեան հա­մար թան­կար­ժէք այս մաս­նի­կը:

ՀԱՅ ԹԱ­ԳԱ­ՒՈՐ­ՆԵ­ՐՈՒ Ա­ՄԱ­ՐԱ­ՆՈ­ՑԸ ԱՐ­ՏԱ­ԶԻ ՄԷՋ

Վայ­րը, ուր հո­վի­ւը յայտ­նա­բե­րած էր սոյն քա­րի բե­կո­րը, հա­մա­ձայն մեր պատմիչ­նե­րուն, ար­քա­յա­կան ա­մա­րա­նոց ե­ղած էր, ո­րու ժայ­ռա­յին պա­տուան­դա­նը մին­չեւ այ­սօր բա­ցա­յայտ կ­ÿե­րե­ւի, իսկ ա­նոր վրայ ան­ցեա­լին գտնուած կա­ռոյ­ցի փլա­տակ­նե­րը թա­փուե­լով, լեռ կազ­մեր են հա­ւա­նա­բար, դա­րե­րու ըն­թաց­քին հո­ղով ծած­կե­լով ար­քու­նա­կան հո­վո­ցի շի­նու­թեան հա­մար օգ­տա­գոր­ծուած քա­րե­րը:

Ար­քու­նի այս հո­վո­ցին մա­սին ակ­նար­կու­թիւն­նե­րու կը հան­դի­պինք մեր պատ­մու­թ­­եան անց­քե­րու ու­սում­նա­սի­րու­թեան է­ջե­րուն. «Գա­ւա­ռը ա­ռաջ Շա­ւար­շա­կան կամ Շա­ւար­շա կ­ÿը­սուէր ի­րեն Շա­ւար­շան գիւ­ղա­քա­ղա­քին ա­նու­նո­վը, ուր թա­գա­ւո­րաց ա­մա­րա­նոց կար )ընդգ­ծու­մը մերն է(. բայց ետ­քէն մեր Ար­տա­շէս երկ­րոր­դին ա­տեն Ա­լա­նաց երկ­րին Ար­տազ գա­ւա­ռէն հոս գե­րի գա­լով, այս գա­ւա­ռին առ­ջի ա­նու­նը փո­խե­ցին ու Ար­տազ դրին»¹:

Ս. ԹԱ­ԴԷՈՍ ԿՈՒ ԳԱՅ ՍԱ­ՆԱՏ­ՐՈՒ­ԿԻՆ Ա­ՄԱ­ՐԱ­ՆՈ­ՑԸ

Ար­տա­զի մէջ ար­քու­նա­կան ա­մա­րա­նո­ցի մը գո­յութ­եան մա­սին ա­ռա­քե­լա­կան դա­րէն ալ վկա­յու­թիւն ու­նինք, երբ Ս. Թա­դէոս Ա­ռա­քեալ Աբ­գար թա­գա­ւո­րին խնդրան­քով կը հաս­նի Ե­դե­սիա, ըստ ա­ւան­դու­թեան Յի­սու­սի կող­մէ ու­ղար­կուած, բո­րո­տու­թե­նէ բժշկե­լու հա­մար թա­գա­ւո­րը: Բժշկու­թիւ­նը, ըստ բա­րե­պաշտ թա­գա­ւո­րի հա­ւատ­քին կա­տա­րե­լէ ետք, ի­րեն ըն­կե­րա­ցող ա­շա­կերտ­նե­րուն հետ Ա­ռա­քեա­լը կ­ÿանց­նի Հա­յաս­տան: Հա­յոց Սա­նատ­րուկ ար­քան Աբ­գա­րի քե­ռոր­դին էր, որ թա­գա­ւո­րեց Աբ­գա­րի մա­հէն ետք, երբ ա­նոր թա­գա­ւո­րու­թիւ­նը բաժ­նուե­ցաւ: Ե­դես­իոյ մէջ ա­նոր Ա­նա­նուն որ­դին թա­գա­ւո­րեց, իսկ Հա­յաս­տա­նի մէջ, իր քե­ռոր­դին՝ Սա­նատ­րու­կը: Ուս­տի, քրիս­տո­նէութեան Մեծ Վար­դա­պե­տին՝ Յի­սու­սի ա­շա­կեր­տին ձեռ­քով իր մարմ­նին վրայ կա­տա­րուած բժշկու­թե­նէն մե­ծա­պէս ազ­դուած, Աբ­գա­րը յանձ­նա­րա­րա­կան նա­մակ կու տայ Ա­ռաք­եա­լին եւ կ­ÿու­ղար­կէ զայն Սա­նատ­րու­կին մօտ:

Ա­ռա­քեա­լը «առ­նոյր զա­շա­կերտսն եւ փու­թով հա­սա­նէր յաշ­խարհն Հա­յոց, առ թա­գա­ւորն Սա­նատ­րուկ, ի գա­ւառն Ար­տազ, ի քա­ղա­քա­գեւղն Շա­ւար­շան, յա­պա­րանս ար­քու­նի, որ էին հո­վոց գե­տինք թա­գա­ւո­րացն Հա­յոց (ընդգ­ծու­մը մերն է)»²:

Բնա­կա­նա­բար Յի­սու­սի Ա­ռա­քեալ­նե­րը ամ­րան ե­ղա­նա­կը պի­տի նա­խընտ­րէին, Պա­ղես­տի­նէն դուրս քա­րո­զու­թեան ձեռ­նար­կե­լու հա­մար: Ու­րեմն, Թա­դէոս ամ­րան ե­ղա­նա­կին ճամ­բայ ել­լե­լով Ե­դե­սիա­յէն, Հա­յոց ար­քա­յին պի­տի հան­դի­պէր ա­նոր ա­մա­րա­նո­ցին մէջ՝ Ար­տազ:

Այ­նու­հե­տեւ, պատ­մու­թեան անց­քե­րը ծա­նօթ են, թէ՝ Սա­նատ­րուկ նախ ըն­դու­նեց քրիս­տո­նէու­թիւ­նը, սա­կայն «յեր­կիւ­ղէ նա­խա­րա­րացն Հա­յոց»³, հա­ւա­տու­րաց դար­ձաւ, մին­չեւ իսկ քրիս­տո­նէու­թիւնն ըն­դու­նած իր Սան­դուխտ աղ­ջի­կը նա­հա­տա­կել տա­լով: Ի դէպ, Սա­նատ­րու­կի մա­հուան յի­շա­տա­կու­թիւ­նը կա­տա­րե­լով, Պատ­մա­հայ­րը կ՚ը­սէ, թէ՝ Պար­սից Ար­տա­շէս թա­գա­ւո­րի 12-րդ տա­րին գահ բարձ­րա­նա­լով, Սա­նատ­րու­կը ե­րե­սուն տա­րի գա­հա­կա­լե­լէ ետք «մե­ռաւ յոր­սի, նե­տի ու­րուք դի­պեալ փո­րոտ­եացն, իբր թէ վրէժս հա­տու­ցեալ ընդ չար­չա­րա­նաց սրբոյ դստերն»⁴: Ու­րեմն, պատ­մի­չը աս­տուա­ծա­յին պա­տու­հաս կը հա­մա­րէ, որ­սի ըն­թաց­քին Սա­նատ­րուկ ար­քա­յի ա­ղիք­նե­րուն դպած նե­տը, ո­րով­հե­տեւ ան իր սուրբ դստեր՝ Սան­դուխ­տին այն­քան չար­չա­րել, ու ի վեր­ջոյ նա­հա­տա­կել տուած էր:

ՍԱՆ­ԴՈՒԽ­ՏԻՆ ՆԱ­ՀԱ­ՏԱ­ԿՈՒ­ԹԻՒ­ՆԸ, ՅԻ­ՇԵԱԼ Ա­ՄԱ­ՐԱ­ՆՈ­ՑԻ ՃԱՄ­ԲՈՒՆ ՎՐԱՅ

Մեր ազ­գի անդ­րա­նիկ նա­հա­տա­կը ըլ­լա­լու պա­տի­ւը, հա­մա­ձայն մեր պատ­մութ­եան տուեալ­նե­րուն, Սուրբ Սան­դուխ­տին կը պատ­կա­նի: Պա­լա­տա­կան այս աղ­ջի­կը, որ շատ հա­ւա­նա­բար իր ըն­տա­նի­քին հետ միա­սին ա­մա­րա­նոց ե­կած էր, հօր հետ միա­սին քրիս­տո­նէու­թիւ­նը ըն­դու­նե­ց: Իսկ հօր կող­մէ նոր կրօ­նին ու­րա­ցու­մէն ետք, ան­խախտ մնաց իր հա­ւատ­քին վրայ, ո­րուն հա­մար ալ նա­հա­տա­կուե­ցաւ, 43 թուի 15 Դեկ­տեմ­բե­րին:

Պատ­մա­հայր Խո­րե­նա­ցին, ար­ձա­նագ­րե­լէ ետք Ս. Թա­դէո­սի նա­հա­տա­կութ­եան ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը, կը յի­շա­տա­կէ նաեւ Սան­դուխտ կոյ­սի նա­հա­տա­կու­թեան դրուա­­գը. «եւ մար­տի­րո­սա­նալ դստերն ար­քա­յի Սանդխ­տոյ հուպ ի ճա­նա­պարհն»⁵: Ճամ­բուն մօ­տիկ նա­հա­տա­կուե­լէ ետք, որ է ա­մա­րա­նո­ցի ճամ­բան, գի­շեր ա­տեն քրիս­տո­նեայ հա­ւա­տա­ցեալ­ներ՝ Ս. Թա­դէո­սի ա­շա­կերտ­ներ, գաղտ­նա­բար կը վերց­նեն ա­նոր մար­մի­նը եւ մօ­տա­կայ բլրան վրայ կը թա­ղեն զայն⁶:

Սուրբ Սան­դուխ­տի գե­րեզ­մա­նին վրայ կա­ռու­ցուած երկ­թեք մա­տու­ռը կը գտնուի ճիշդ այն ուղ­ղու­թեան վրայ, ինչ­պէս որ կը ներ­կա­յա­ցուի պատ­մա­գիր­նե­րուն կող­մէ, երբ ար­քու­նի ա­մա­րա­նո­ցէն դուրս բե­րուե­լէ եւ նա­հա­տա­կուե­լէ ետք, հա­ւա­տա­ւոր քրիս­­տո­նեա­ներ կը տա­նին ու կը թա­ղեն Սան­դուխ­տը: Մայ­րու­ղիէն բաժ-նըւե­լէ ետք, երբ կը թե­քուինք ու կը մտնենք Ս. Թա­դէ ա­ռաջ­նոր­դող ճամ­բան, ար­քու­նի ա­մա­րա­նո­ցի հա­ւա­նա­կան ա­ւե­րակ­նե­րը մեր աջ թե­ւի կ­ÿըլ­լան, իսկ ա­նոնց ճիշդ դի­մա­ցը՝ ճամ­բուն ձա­խին՝ Ս. Սան­դուխ­տի գե­րեզ­մա­նին վրայ կա­ռու­ցուած մա­տու­ռը:

ԿՈՒՌ­ՔԻ ՈՏ­ՔԻ ՆՈ­ՐԱ­ՅԱՅՏ ՄԱՍ­ՆԻ­ԿԸ

Հնա­գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թեան հա­մար նոր էջ մը բա­ցող սոյն մաս­նի­կը, ոտ­քի, կամ՝ լաւ եւս կի­սա­բարձր վի­զով մոյ­կի, 24 սմ. եր­կա­րու­թիւն ու­նի վա­րի մա­սէն, բթա­մա­տէն մին­չեւ գար­շա­պար: Լայն­քը 9 սմ­. է, իսկ բարձ­րու­թիւ­նը՝ 15 սմ.: Ոտ­քի դի­մա­ցի բա­ժի­նը տա­փակ տա­շուածք ու­նի: Մարդ­կա­յին ոտ­քի նմանց­նե­լու մեծ ճիգ կա­տա­րած է քան­դա­կա­գոր­ծը, գար­շա­պա­րին տա­լով ճիշդ կլո­րու­թիւ­նը, իսկ ոտ­քի նստա­մա­սին եւ դէ­պի վեր բարձ­րա­նա­լու բաժ­նին տա­լով տար­բեր հաս­տու­թիւն­ներ: Կա­րե­լի չէ՛ հաս­տա­տել, թէ այն ա՞ջ ոտ­քի քան­դակ է, թէ՞ ձախ: Կրա­յին դեղ­նա­ւուն ա­մուր քա­րով շի­նուած ե­ղած է ար­ձա­նը, ո­րու տե­սա­կին շատ կա­րե­լի է հան­դի­պիլ շրջա­կայ­­քին մէջ:

Վստա­հա­բար երբ ար­քու­նի կա­ռոյց գո­յու­թիւն ու­նէր այն­տեղ, ու­րեմն ան­պայ­ման ա­նոր մէջ կամ կող­քին պի­տի ըլ­լար նաեւ հե­թա­նո­սա­կան ատ­րու­շան եւ բա­գին, ո­րուն մէջ նաեւ հե­թա­նո­սա­կան կուռ­քեր: Շատ հա­ւա­նա­բար այս ալ մի նշխար է մեր հե­թա­նոս նա­խա­հայ­րե­րուն պաշ­տած կուռ­քե­րու ան­շունչ քա­րե­ղէն մար­մին­նե­րէն: Բնա՛ւ յա­ւակ­նու­թիւ­նը չու­նինք պնդե­լու մեր գտա­ծո­յին մա­սին, վստա­հա­բար հնա­գի­տու­թիւ­նը իր խօս­քը կ­ÿը­սէ ա­պա­գա­յին: Մեր կա­տա­րա­ծը լոկ տե­ղե­կա­տուա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն է:

Մեր հե­թա­նոս պա­պե­րու հա­ւատ­քին ու պաշ­տա­մուն­քին յի­շա­տա­կը ներ­կա­յաց­նող այս փոք­րիկ մաս­նի­կը, դա­րե­րու խոր­քէն ե­կած եւ մեր հայ­րե­րուն ան­մի­ջա­կան ներ­կա­յութ­իւ­նը զգա­լի դարձ­նող մա­սունք մըն է, որ Ատր­պա­տա­կա­նի Հա­յոց Թե­մի թան­գա­րա­նի հնա­գի­տա­կան բաժ­նի հա­րուստ հա­ւա­քա­ծո­յին մաս պի­տի կազ­մէ»:

---

1 Քաջունի Մ., Աշխարհագրութիւն Հին եւ Նոր Հայաստանեայց դպրատանց տղայոց համար, Վենետիկ, 1857, էջ 96-97:

2 Սոփերք Հայկականք, Ը, էջ 13: Գարեգին Քհնյ. Ոսկերիչեան, Ս. Թադէոս առաքեալ. Մկրտարան-ուխ­տատեղին յԵդեսիա, «Բիւզանդիոն»,1897, թիւ 334, Հոկտեմբեր 1/13:

3 Մովսէս Խորենացի, Հայոց Պատմութիւն, Գիրք Երկրորդ, տպ. Անթիլիաս 2003, Գլ. ԼԴ, էջ1905:

4 Նոյն անդ, էջ 1909:

5 Նոյն անդ, էջ 1906:

6 Սոփերք Հայկականք, նոյն անդ, էջ 82-83: