ԿՈՄԻՏԱՍԵԱՆ ԱՄՍՈՒԱՆ ՇԱՀԵԿԱՆ ՁԵՌՆԱՐԿՆԵՐԸ ԿԸ ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒԻՆ

ԿՈ­ՄԻ­ՏԱ­ՍԸ՝ ԾԱ­ՆՕԹ ԵՒ ԾԱ­ՆՕԹ

Սեպ­տեմ­բե­րը Մեծն Կո­մի­տա­սի ծննդեան ա­միսն է, իսկ Հոկ­տեմ­բե­րը՝ մա­հուան: Հա­յաս­տա­նի եւ հա­յաշ­խար­հի մէջ կը շա­րու­նա­կուին ա­նոր նուի­րուած ձեռ­նարկ­նե­րը: Անց­նող օ­րե­րուն, կո­մի­տա­սեան գի­տա­ժո­ղո­վի եւ ա­նոր ծննդեան օր-ւան յա­ջոր­դած այլ մի­ջո­ցա­ռում­նե­րու կար­գին դար­ձեալ յի­շա­տա­կ-ւե­ցաւ կո­մի­տա­սեան նա­մա­կա­նին, իբ­րեւ՝ հայ գրա­կա­նու­թեան եւ մե­ծե­րու նա­մա­կագ­րու­թեան բա­ցա­ռիկ գլուխ­գոր­ծոց­ներ:

Կո­մի­տա­սի նա­մակ­նե­րը կը կազ­մեն իր ժա­ռան­գու­թեան կա­րե­ւոր մէկ մա­սը։ Ա­նոնք մեծ ե­րա­ժիշ­տի կեան­քին ու բազ­մա­ծա­ւալ գոր­ծու­նէու­թեան, խո­հե­րուն, ժա­մա­նա­կին, մշա­կու­թա­յին-հա­սա­րա­կա­կան կեան­քին խօ­սուն վկա­ներն են։ Կո­մի­տաս նա­մա­կագ­րա­կան կա­պի մէջ ե­ղած է հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան եւ հո­գե­ւո­րա­կա­նու­թեան կարգ մը ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րուն հետ, կի­սած է իր մտո­րում­նե­րը՝ մերթ ներ­կա­յա­նա­լով որ­պէս յո­ռե­տես եւ ա­նա­չառ քննա­դատ, մերթ՝ լա­ւա­տես։ Նա­մակ­նե­րը հնա­րա­ւո­րու­թիւն կ­­՚ըն­ձեռ­են մօ­տէն հա­ղոր­դա­կից ըլ­լա­լու եւ ա­ւե­լի լաւ ճանչ­նա­լու հան­ճա­րեղ ա­րուես­տա­գէ­տը՝ բա­ցա­ռիկ գրաւ­չու­թեամբ, հա­մես­տու­թեամբ, խո­րա­թա­փանց մտքով եւ ինք­նա­տիպ սրամ­տու­թեամբ օժ­տուած Կո­մի­տա­սը։
­Կո­մի­տա­սի հա­րիւ­րա­ւոր նա­մակ­նե­րէն կը ներ­կա­յաց­նենք միայն մի քա­նին՝ ո­րո­շա­կի կրճա­տում­նե­րով։

Մար­գա­րիտ Բա­բաեա­նին

8 դեկ­տեմ­բեր, 1906, Փա­րիզ

Սի­րե­լի՛ օ­րիորդ Մար­գա­րիտ,

Ձեր նա­մակն ինձ շատ մխի­թա­րեց, բայց եւ այն­պէս, մար­դիկ հա­ւա­տում են ա­ւե­լի վատ լու­րե­րին, քան լա­ւե­րին. եւ ա­նուա­նար­կուա­ծը եր­կար ջանք պէտք է գործ դնէ, որ կա­րո­ղա­նայ ան­պի­տան­նե­րի միտքն էլ մաք­րէ: Բայց կա­սէք, ի՞նչ փոյթ, թող չարն իր չա­րու­թեան մէջ խեղ­դուի: Ի­րաւ է, ես էլ եմ կըրկ-նում ժո­ղովր­դի հետ այն վեհ միտ­քը, թէ՝ «գէշ մար­դու օր ա­րե­ւը սեւ հո­ղի տա­կով ա­րէք». Միեւ­նոյն ժա­մա­նակ աջ ու ձախ եմ նա­յում, տես­նում, որ մար­դիկ ա­ռա­ւել վա­տա­հո­գի են, քան բա­րե­հո­գի. չկան, ե­թէ կան, չեն ե­րե­ւում այն­պի­սի­նե­րը, ո­րոնք չա­րե­րի վե­րայ ար­հա­մար­հանք տա­ծեն. ընդ­հա­կա­ռա­կը, մարդ­կա­յին թոյլ եւ շատ տկար կող­մե­րից մէկն էլ այն է, որ լսա­ծին հա­ւա­տալ են ու­զում ա­ռանց ճշմար­տու­թեան կշիռ ու­նե­նա­լու, ա­յո՛, շատ հեշտ է դա­տե­լը՝ մա­նա­ւանդ ու­րի­շին, բայց դա­տուել ո՞վ է ցան­կա­նում. մար­դաս­պա­նը նոյ­նիսկ դա­տից խու­սա­փում է, ո՜ւր մնաց ան­մեղն ու ան­պար­տը: Ես էլ, թէեւ ներսս բո­լո­րո­վին մա­քուր ու ջինջ է, ինչ­պէս պայ­ծառ ու յստակ վտակ, բայց չար մար­դիկ քար են ձգում ու պղտո­րում:

Ան­շուշտ, կանց­նէ պղտո­րու­մը, է­լի վճիտ կլի­նի, բայց եւ այն­պէս պղտո­րե­լուց յե­տոյ: Գէթ մի այն­պի­սի չար բան ա­րած լի­նէի, որ ան­պա­տուա­բեր լի­նէր իմ կոչ­ման, սիրտս չէր ցա­ւի, կա­սէի՝ «հնձիր ցա­նածդ»: Բայց չա­րի բե­րա­նը չոփ է լցրած: Է­լի մո­ռա­ցել եմ բո­լոր բա­նե­րը, իմ ազ­նիւ, հա­ւա­տա­րիմ նուա­գա­րանս, որ հա­սա­րակ սնդուկ է, մե­տա­ղի թե­լով, նա՛ ան­գամ ինձ հաս­կա­նում է, եւ ես իմ սիր­տը բաց եմ ա­նում նո­րա ա­ռաջ, նա ինձ կա­րեկ­ցում է, որ­պէս ինքս կցան­կա­նա­յի, նա ինձ հաս­կա­նում է, որ­պէս ես ինքս ինձ, նա ինձ մխի­թա­րում է՝ իմ սրտից բխած հեծկլ­տանք­նե­րի ար­ձա­գանգն ինձ անդ­րա­դարձ­նե­լով, եւ ես է­լի մխի­թա­րում եմ ինձ եւ ա­սում, որ կայ բնու­թեան մէջ մի ազ­նիւ բան՝ գե­ղա­րուեստ, ո­րին ա­մէն­քը մատ­չե­լի չեն, եւ հէնց այն­տեղ եմ գտնում իմ ան­դոր­րու­թիւ­նը եւ հանգս­տու­թիւ­նը եւ զգում եմ, որ մի վայր­կեան հե­ռու եմ սլա­ցել աշ­խար­հի ա­նօ­րէ­նու­թիւն­նե­րից: Ցաւն ան­ցաւ, սպին մնաց:

Աս­տուած ի­րանց բա­րին տայ:

Վա­ղը կգամ եւ տետ­րակ­ներն էլ հետս կբե­րեմ:

Շատ ու շատ բա­րեւ բո­լո­րիդ:

Ձեր անձ­նուէր

Կո­մի­տաս

Յ.Գ. Ներսս կկար­դաք ներ­սի թղթե­րի մէջ, իսկ դուրսս՝ դըր­սի:

Կար ու չը­կար,
Մի մո­ծակ կար:
Բզզաց,
Դզզաց
Ե­կաւ,
Նըս­տաւ
Ճակ­տին վե­րան,
Բա­ցաւ բե­րան,
Հա­նեց իր փուշ,
Ու ե­կաւ կուչ,
Ձայ­նը կըտ­րեց,
Ին­ծի խա­բեց
Կը­ծեց, ծա­կեց,
Թոյ­նը թա­փեց,
Նը­շան դը­րաւ
Ե­լաւ, թը­ռաւ:
«Մո­ծա՛կ ան­կոչ,
Եր­կա­րա­պոչ,
Դու բան չու­նե՞ս,
Դու քուն չու­նե՞ս,
Իմ ճա­կա­տիս
Դու ի՞նչ ու­նես»:    
«Այդ պարտ­քըս է,
Բայց ինձ լը­սէ:
Սա­զով,
Նա­զով,
Ձայն եմ տա­լիս,
Այն­պէս գա­լիս:
Զգու­շա­ցիր
Դու մը­լա­կից,
Որ կը­ծում է
Կա­շու տա­կից»:

Մար­գա­րիտ Բա­բաեա­նին

1907, Պեր­լին

Ձեր նա­մակն ինձ շատ ու­րա­խաց­րեց: Շու­շիկն իր «Րան­գին ու հէ­քիա­րին» կստա­նայ այս­տե­ղից, իսկ «Շո­րո­րը»՝ այն­տե­ղից...

Երկ­րորդ եւ ա­ւե­լի կա­րե­ւորն է այս: Հայ ե­ղա­նակ­նե­րը, ինչ­պէս նո­ցա ո­գին պա­հան­ջում է, ներ­դաշ­նա­կե­լը որ­քան պարզ է, նոյն­քան ա­ւե­լի դժուար է, յե­տոյ, դեռ մենք՝ հա­յերս, պէտք է մեզ հա­մար ոճ ստեղ­ծենք ու ա­պա թէ հա­մար­ձակ ա­ռաջ գնանք: Ես դեռ ցարդ ստա­ցել եմ ու­րիշ­նե­րից եւ այժմ նոր եմ սկսում (ըստ իմ հաս­կա­ցո­ղու­թեան եւ ճա­շա­կի, նա­խա­պատ­րաս­տու­թեան ու պա­շա­րի) հայ ե­ղա­նակ­նե­րին հա­մա­ձայն ո­ճով դաշ­նա­կել: Ժա­մա­նակ է լի­նում, որ ես ընկըղ-մած եմ կա­տա­րե­լա­պէս միայն հայ ե­րաժշ­տու­թեան մէջ եւ ա­հա այն ժա­մա­նակ ես գրում եմ, ստեղ­ծում եմ այն­պի­սի բան, ինչ­պի­սին յար­մար է մեր ե­րաժշ­տու­թեան ո­գուն. բայց լի­նում է եւ ժա­մա­նակ, որ, ա­ռանց իմ կամ­քի, ընկ­նում եմ մի այն­պի­սի ե­րե­ւա­կա­յու­թեան շավ­ղի վե­րայ, որ կամ հայ­կա­կան չէ, կամ նո­րա կող­քիցն է անց­նում: Բայց եւ այն­պէս, ես պի­տի հաս­նեմ նպա­տա­կիս, նոյ­նիսկ, ե­թէ ամ­բողջ կեանքս իսկ վրայ դնեմ: Դո­րա հա­մար շատ թանկ են իմ սրտա­կից բա­րե­կամ­նե­րիս իւ­րա­քան­չիւր, նոյ­նիսկ չնչին հա­մա­րած կամ բծա-խըն­դիր նկա­տո­ղու­թիւնն Սի­րե­լի Մար­գա­րիտ, Ես կա­տա­րեալ չեմ, ինչ­պէս բո­լոր մար­դիկ, բայց կա­տա­րե­լու­թեան ձգտող, նոյ­նիսկ այն դէպ­քում, երբ ես մեր­ժում եմ մէ­կի կար­ծի­քը, թէեւ մեր­ժում եմ առ­ժա­մա­նակ, բայց այդ ինձ մտա­ծել է տա­լիս, թէ ին­չո՞ւ այս կամ այն կտո­րը դուր չէ ե­կել մէ­կին կամ միւ­սին, եւ ես աշ­խա­տում եմ հար­ցը լու­ծել: Էլ տեղ չկայ: Շատ ու շատ սի­րա­լիր բա­րեւ­ներ քեզ, Շու­շի­կին, Լու­սի­կին ու նո­րա մօրն ու հօ­րը, մայ­րի­կին ու թոռ­նի­կին, Ար­մե­նու­հուն ու բժշկին: Ողջ լի­նէք բո­լորդ էլ:

Շատ կու­զէի ի­մա­նալ, թէ յատ­կա­պէս ո՞ր կտոր­նե­րը, ըստ Լու­սի­կի, ան­յա­ջող ու թոյլ կամ օ­տար են:

Ես կեր­թամ հոկ­տեմ­բե­րի 1ին այս­տե­ղից:

Ձեր Կո­մի­տաս

Յով­հան­նէս Թու­մա­նեա­նին

8 հու­նիս, 1908, Ս­. Էջ­միա­ծին

Սի­րե­լի՛ Յով­հան­նէս,

Էջ­միա­ծին չե­կար, մո­ծա­կից վա­խե­ցար. էդ պի­ծի մո­ծակն ի՞նչ է, որ մարդս նո­րա­նէն վա­խե­նայ, ես քեզ այն­պի­սի տեղ տա­յի, որ մո­ծակ չէ, մո­ծա­կի աղ­բէրն իր ճտե­րով չէր կա­րող մուտք գոր­ծել:

Բան չու­նեմ ա­սե­լու: Ու­զում ես Դի­լի­ջան, բա­րի՛. դաշ­նա­մու­րի հոգ մի՛ ա­նիր. իմ գա­լու կամ քո գա­լուդ նպա­տակն է լի­նե­լու միայն ե­ւէթ բա­ռե­րը՝ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը լրաց­նել դե­րա­կա­տար­նե­րով եւ եր­գե­րով, մի խօս­քով՝ կազ­մել լիբ­րէթ­թօն: Իսկ միւս բա­նե­րը՝ ե­րաժշ­տա­կա­նը, կկազ­մեմ ես միայն Էջ­միած­նում, ուր իմ սե­նեա­կում հար­կա­ւոր յար­մա­րու­թիւն­ներն էլ կան ինձ հա­մար:

Ման­րա­մասն ծրա­գիր­ներս կպատ­մեմ, երբ տես­նուենք, շատ դժուար է ե­րաժշ­տու­թեան մա­սին գրով խօ­սել-բա­ցատ­րուե­լը:

Առ այժմ ես էլ եմ զբա­ղուած. մին­չեւ ամ­սիս վեր­ջը շտապ գոր­ծեր ու­նեմ հասց­նե­լու եւ­րո­պա­կան թեր­թե­րի հա­մար, յե­տոյ մա­սամբ ա­զատ եմ: Ես ո­րո­շել եմ այս ա­մառն անց­նել Էջ­միած­նում, բայց մի 10 օ­րով կգամ Դի­լի­ջան, մին­չեւ «Ա­նու­շը» լրաց­նենք:

Իշ­խա­նու­հի Թու­մա­նեա­նին յատ­կա­պէս բա­րեւ­ներս յի­շիր:

Քեզ, տիկ­նոջ, ճտիկ­նե­րիդ էլ մի բոլ գնաց­քով սի­րա­լիր ող­ջոյն­ներս:

Համ­բոյր­նե­րով՝

քո Կո­մի­տաս

Մա­թե­ւոս Իզ­միր­լեա­նին

12 Յու­նուար, 1910, Ս­. Էջ­միա­ծին

Ձերդ Վե­հա­փա­ռու­թեան բա­նա­ւոր բարձր հրա­մա­նի հա­մա­ձայն ներ­կա­յաց­նում եմ հե­տե­ւեալ­ներն ի բա­րե­հա­յե­ցո­ղու­թեան.

Ա. Վեր­ջին 20-30 տա­րի­նե­րը պատ­կե­րաց­նում են մեր հո­գե­ւոր ե­րաժշ­տու­թեան աս­տի­ճա­նա­կան ան­կու­մը՝ ընդ­հա­նուր հայ ե­կե­ղե­ցի­նե­րում: Ընկ­նում են եւ ան­յայ­տա­նում իս­կա­կան հայ հո­գե­ւոր ե­րա-ժըշ­տու­թեան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը՝ շա­րա­կան­նե­րը եւ տե­ղի տա­լիս պա­տա­րա­գի եր­գե­ցո­ղու­թեանց:

Պա­տա­րա­գի եր­գերն գրե­թէ ան-խը­տիր օ­տա­րա­մուտ եւ ան­ճա­շակ ե­ղա­նակ­ներ են. Տաճ­կաս­տա­նում՝ տա­ճիկ-ա­րաբ-յոյն, Պարս­կաս­տա­նում՝ պար­սիկ-ա­րաբ, Ռու­սաս­տա­նում՝ եւ­րո­պա­կան՝ մաս­նա­ւո­րա­պէս ռու­սա­կան, մայր երկ­րում՝ այս բո­լո­րի գու­մա­րը, իսկ գաղ­թա­վայ­րե­րում, բա­ցի Հին Ջու­ղա­յէն, ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի այ­լան­դա­կու­թիւն, այ­սինքն ա­մէն տե­սակ անշ­նորհք ե­րա­ժըշ­տու­թիւն եւ ոչ մի ընդ­հա­նուր աղ­բիւր կամ ոճ եր­գե­րու։

Ազ­գա­յին ճա­շակն օ­տա­րա­ցած եւ խոր­թա­ցած, ա­ւե­լին կա­սենք, ծաղ­րի ա­ռար­կայ դար­ձած՝ յան­ձին տգէտ եւ անձ­նա­պաս­տան դպրա­պետ­նե­րի, ո­րոնք չգի­տեն ի­րան­ցը, չեն էլ ու­զում ո­րո­նել, սո­վո­րել եւ ար­հա­մար­հե­լով ա­մէն ինչ՝ բե­րում են իբր գե­ղե­ցիկ, ըն­տիր, բայց ի­րօք կոր­ծա­նա­րար ե­րաժշ­տու­թիւն: Ուս­տի եւ զար­մա­նա­լի չէ այն ա­մա­յու­թիւ­նը, որ տի­րում է հո­գե­ւոր ե­րաժշ­տու­թեան մէջ...

Բուն ազ­գա­յին ե­ղա­նակ­նե­րը՝ հո­գե­շունչ, պարզ ու վսեմ շա­րա­կա­նի ե­րաժշ­տու­թիւ­նը, որ մեր նախ­նեաց նա­խան­ձե­լի հո­գու պատ­կեր­ներն ու հա­յե­լի­ներն են, ո­րոնք մշտամըր-մունջ էին, այժմ դա­տա­պար­տուել են ար­հա­մար­հան­քի, կորս­տի եւ նա­խա­տին­քի, ա­ւե­լին կա­սեմ՝ տա­նում են մեր սիրտն ու հո­գին դէ­պի խեղ­դող, օ­տա­րա­կան ճա­նա­պարհ­նե­րը: Ե­թէ վեր­ջին նշոյլն էլ, որ մնա­ցել է, մենք փչենք ու հանգց­նենք, այն ժա­մա­նակ մեր աչ­քով կտես­նենք մեր սրտի թա­ղու­մը, ա­պա ու­րեմն եւ մեր կեան­քի գո­յու­թեան վա­ռա­րա­նի հանգ­չե­լը:

Շա­րա­կա­նի եր­գե­ցո­ղու­թեան անկ­ման շատ նպաս­տել են եր­կար ու ձիգ, ան­միտ ձգձգում­նե­րը (ան­յա­րիր նա­խա­տօ­նակ­նե­րը (?), հանգս­տեան շա­րը, քա­ղուա­ծոյ շա­րը, ան­տե­ղի ճո­խա­ցում­նե­րը), ո­րոնք փո­խա­նակ ո­գե­ւո­րու­թիւն ա­ռաջ բե­րե­լու, խեղ­դել են մա­քուրն ու պար­զը. հա­սա­րա­կու­թիւնն այ­լեւս ձանձ­րա­ցել է եր­կա­րա­բա­նու­թիւն­նե­րից, ո­րոնք միայն եւ միայն վեր­ջին տա­րի­նե­րի ան­ճա­շակ նո­րա­մու­ծու­թիւն­ներն են:

Մեղ­րը քաղցր բան է, բայց շատ ու­տել չէ կա­րե­լի: Իւ­րա­քան­չիւր մարդ, որ­քան էլ ջեր­մե­ռանդ, որ­քան էլ բա­րի քրիս­տո­նեայ լի­նի, չէ կա­րող մար­սել միան­գա­մից այդ­քան խառ­նաշ­փոթ կե­րա­կուր: Ե­թէ ե­րաժշ­տու­թիւ­նը, ո­րի դերն է կրթել եւ ազ­նը-ւաց­նել հո­գե­ւոր ե­րաժշ­տա­կան զգաց­մունք՝ փչե­լով հա­ւա­տա­ցեա­լի հո­գու եւ սրտի վե­րայ, անն­պա­տա­կա­յար­մար մա­տա­կա­րա­րու­թեամբ բաշ­խուի, ան­շուշտ ան­գամ կպատ­րաս­տէ եւ կխոր­տա­կէ սրտի քնքոյշ լա­րե­րը եւ ա­պա կկտրէ, կան­ջա­տէ սիրտն ու հո­գին, ո­րոնք ան­բա­ժան գոր­ծօն եղ­բայր­ներ են ե­րաժշ­տու­թեան մի­ջո­ցով մեր կեան­քի մէջ:

Քա­նի ուշ չէ, պէտք է ձեռք զար­նել վէր­քը բու­ժե­լու, ինչ­քան էլ որ թանկ նստէ մեր վե­րայ, թէ չէ վերջ­նա­կան կո­րուստն ա­ներկ­բայ է...

Ձերդ Վե­հա­փա­ռու­թիւ­նը կա­րող է ա­մէն մի­ջոց գտնել այս հիմ­նա­կան ցա­ւը բու­ժե­լու:

Ակ­նա­ծու­թեամբ մա­տու­ցա­նե­լով այս երկ­տող հիմ­նա­կան դի­տո­ղու­թիւն­ներս՝ ի համ­բոյր մեր­ձե­նամ Ձերդ Վա­հա­փա­ռու­թեան օ­ծեալ Ա­ջոյն

խ.ծ.Կո­մի­տաս [...]

Գա­րե­գին Խա­չատ­րեա­նին

15 Մարտ, 1910, Ս­. Էջ­միա­ծին

Պա­տուա­կան Խմբագ­րա­գէտ,

Բա­րի ե­ղէք եւ երկ­տո­ղիս մի ան­կիւն շնոր­հէք «Տա­ճար» կի­սամ­սեայ հան­դի­սում:

Ան­ցեալ ԺԹ դա­րու երկ­րորդ կէ­սին, մաս­նա­ւո­րա­պէս Կ. Պոլ­սոյ հայ մա­մու­լը հրա­տա­րա­կում էր հայ ե­կե­ղե­ցա­կան ե­րաժշ­տու­թեան մա­սին մի շարք ու­սում­նա­սի­րա­կան, քննա­դա­տա­կան եւ մա­նա­ւանդ վի­ճա­բա­նա­կան յօ­դուած­ներ: Ներ­կայ 1910, 31 Յու­նուար, թիւ 6 «Տա­ճա­րի» մի­ջո­ցաւ բա­րեկ­րօն Տ­. Աբ­րա­համ քա­հա­նայ Է­պէեան ա­ռա­ջար­կում է, որ ես հրա­պա­րակ հա­նեմ իմ տե­սու­թիւն­նե­րը՝ շա­րա­կա­նի խա­զե­րի մա­սին:

Ի­րաւ է, ես գտել եմ հայ խա­զե­րի բա­նա­լին եւ նոյ­նիսկ կար­դում եմ պարզ գրուածք­նե­րը, բայց դեռ վեր­ջա­կէ­տին չեմ հա­սել. զի իւ­րա­քան­չիւր խա­զի խորհր­դա­ւոր ի­մաս­տին թա­փան­ցե­լու հա­մար, նոյ­նիսկ տաս­նեակ ձե­ռա­գիր­ներ պրպտե­լով, եր­բեմն ա­միս­ներ են սա­հում, իսկ ձեռ­քիս տակն ե­ղած խա­զե­րը, այն էլ ա­նուն ու­նե­ցող­նե­րը, 198 հատ են առ այժմ. մի կողմ թող­նենք դեռ ա­նա­նուն խա­զե­րը, ո­րոնք խիստ շատ են:

Այս­պի­սի զուտ մաս­նա­գի­տա­կան խնդիր­նե­րի մա­սին անհ­նա­րին է գրել մեր պար­բե­րա­կան մա­մու­լի է­ջե­րում այս պատ­ճառ­նե­րով. նախ՝ որ պար­բե­րա­կան մա­մու­լի է­ջե­րը շատ սուղ են, երկ­րորդ՝ զուտ գի­տա­կան, տա­րի­ներ շա­րու­նա­կուող ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րով հա­սա­րա­կու­թիւնն զբա­ղեց­նելն անն­պա­տակ է, եր­րորդ՝ խո­շոր ու մե­ծա­քա­նակ ծախս է պա­հան­ջում եւ չոր­րորդ՝ ու­սում­նա­սի­րու­թեանս վեր­ջա­կէտ չեմ դրել...

Թող հայ հա­սա­րա­կու­թիւ­նը նե­րող, մա­նա­ւանդ համ­բե­րող լի­նի, մին­չեւ որ հնա­րա­ւոր չա­փով, կա­տա­րե­լա­պէս վեր­ջաց­նեմ իմ տասն եւ վեց ա­մեա­կից ա­ւե­լի տե­ւող տա­ժա­նա­գին ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներս: Յոյս ու­նեմ, թէ մօ­տիկ ա­պա­գա­յում, ա­ռան­ձին հա­տոր­նե­րով, հա­սա­րա­կու­թեան սե­փա­կա­նու­թիւն պի­տի դառ­նայ:

Ա­ղօ­թա­կից՝

Կո­մի­տաս Վար­դա­պետ

Սպի­րի­դոն Մե­լի­քեա­նին

9 Յու­նիս, 1913, Կ. Պո­լիս

Սի­րե­լի՛ Սպի­րի­դոն ջան,

Այս շա­բաթ օր ճա­նա­պարհ եմ ել­նե­լու դէ­պի Կով­կաս եւ Թիֆ­լիս: Պա­թու­մէն կգրեմ կամ կհե­ռագ­րեմ քեզ գա­լու օրս, ու մի լաւ կուշտ ու կուռ կխօ­սենք ի­րար հետ:

Շատ ու­րախ եմ, որ վեր­ջա­պէս ա­մուս­նա­ցել ես եւ մին­չեւ իսկ ժա­ռանգդ պատ­րաս­տել ար­քա­յա­կան գա­հիդ հա­մար, ես էլ ա­սում եմ, թէ էս ի՞նչ Soprano է, որ լսում եմ հե­ռա­ւոր ամ­պե­րի մէ­ջէն եւ Թիֆ­լի­սի հո­րի­զո­նէն, դու մի ա­սա մեր Թստե­բանն է ե­ղել՝ հափ­շո՜ւն է ե­ղել: Մի գամ, տես քեզ որ­քա՜ն եմ ծե­ծե­լու՝ խոր­տու­խա­շիլ եմ ա­նե­լու, որ մէկ էլ չհի­ւան­դա­նաս. ժա­մա­նակ ես գտել, հը՞: Լրագ­րե­րի մէջ կար­դա­ցել էի հիմ­նած ե­րե­ժըշ­տա­կան միու­թեանդ մա­սին եւ իս­կոյն գու­շա­կե­ցի, որ դուն ես շար­ժել քա­ղա­քիդ ե­րաժշ­տա­կան ճա­հիճ­նե­րը, եւ ա­ւե­լի ու­րա­խա­ցայ, որ ա­պա­գան ա­պա­հո­վե­լու հա­մար հրա­ժա­րուել ես նա­խա­գա­հու­թե­նէն, զի գոր­տե­րը պի­տի գրգռէին քու դէմ, ապ­րիս, պա­չիկս, Թստե­բան ջան:

Բա­նիւ բե­րա­նոյ կխօ­սենք ի­րար հետ, սպա­սում եմ նա­խա­րա­րի թոյլ­տուու­թեան Պե­տեր­բուր­գէն, ա­ռանց ո­րի կա­րող չեն հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը Կով­կաս անց­նել, ար­գելք չեն յա­րու­ցա­նի, զի դես­պա­նի հետ աղ­բէր ենք ե­ղել:

Շատ ու շատ բա­րեւ­ներս եւ օրհ­նու­թիւն­ներս Սա­թի­կիդ (ո՛չ Ա­րա­զեա­նի), որ քեզ հա­մար լաւ ու անձ­նուէր ըն­կեր է հան­դի­սա­ցել, եւ քեզ ու պզտի­կիդ՝ ջերմ համ­բոյր­նե­րով. գա­լու եմ եւ նոր պսա­կե­լու եմ, էն թա­ւուր չէ, չե՛մ ըն­դու­նում:

Քոյդ Կո­մի­տաս

Ար­շակ Չո­պա­նեա­նին

23 Դեկ­տեմ­բեր, 1908, Ս­. Էջ­միա­ծին

Սի­րե­լի՛ Չո­պանս,

Ինչ­պէս ե­րե­ւում է՝ տաք տեղ ես գտել. հը՜, գոր­ծերն ու քոյ­րերն ի՞նչ են ա­նում, դու ին­քը զինքդ ին­քեանց զին­քեանց հան­դի­սա­ցու­ցի՞ր...

Մենք բո­լորս էլ լաւ ենք եւ քեզ սի­րա­լիր բա­րեւ­ներ ենք ու­ղար­կում ա­ռա­ջի­կայ տօ­նե­րի եւ Նոր Տա­րուան առ­թիւ:

Այ թէ այն­պէս ա­նէիր, որ մնա­յիր մին­չեւ զա­տիկ, ու գա­յի քեզ մի պինդ պսա­կէի...

Մի­նաս Բեր­բե­րեանն ա­սում էր, որ քո խա­թեր հա­մար չորս ան­գամ, հա­կա­ռակ ու­սու­ցիչ­նե­րի տրտունջ­նե­րին, քննել են Կա­րա­խա­նեան Հայր Ներ­սէս Վար­դա­պե­տի ազ­գա­կա­նին եւ չորս ան­գամն էլ գտել են բո­լո­րո­վին ան­պատ­րաստ մի քա­նի ա­ռար­կա­նե­րից, այն­պէս որ այդ յա­ռա­ջա­դի­մու­թեամբ անհ­նա­րին է ներ­կայ տա­րին ըն­դու­նե­լը:

Ուղտն ե­կաւ ուն­քե­րը փրստած այս­պէս՝

գի­տե՞մ...

Շատ բա­րեւ հար­ցա­նող­նե­րին եւ քեզ էլ մի ջերմ պագ ին­քը զին­քիցս:

Քոյդ Կո­մի­տաս

Յ.Գ. Յար­գե­լի Կա­րա­գեան­նե­րին յար­գա­նացս հա­ւաս­տի­քը:

Ար­շակ Չո­պա­նեա­նին

17 օ­գոս­տոս, Պեր­լին

Սի­րե­լի՛ բա­րե­կամ,

Ու­ղար­կում եմ այ­սօր նա­մա­կիս հետ միա­ժա­մա­նակ «Հայ գեղ­ջուկ ե­րաժշ­տու­թեան» ու­սում­նա­սի­րու­թեան ա­ռա­ջին տետ­րը. սկսե­ցէք կա­մաց-կա­մաց թարգ­մա­նել, ես էլ կհասց­նեմ միւս­նե­րը, տետ­րակ-տետ­րակ: Ու­ղար­կե­ցէք թարգ­մա­նած ժա­ղովր­դա­կան եր­գե­րից հե­տե­ւեալ­նե­րի ֆրան­սե­րէ­նը, որ տպել պէտք է տամ բազ­մա­ձայն եւ միա­ձայն՝ դաշ­նա­կի նուա­գով, այս­տեղ. գեր­մա­նե­րէն էլ թարգ­մա­նել տուի մի հմուտ բա­նաս­տեղ­ծի. ու­սուց­չա­պետս խոր­հուրդ է տա­լիս հա­յե­րէն, ֆրան­սե­րէն եւ գեր­մա­նե­րէն լե­զու­նե­րով տպել տալ, որ օ­տար­նե­րին մեր ե­ղա­նակ­նե­րը շուտ ըմբռ­նել տա­լու գոր­ծը դիւ­րաց­րած լի­նենք...

Աշ­խա­տու­թեան վեր­նա­գի­րը դիտ­մամբ «Հայ գեղ­ջուկ ե­րաժըշ-տու­թիւն» դրի, ո­րով­հե­տեւ քա­ղա­քա­ցիք ոչ մի ժո­ղովր­դա­կան երգ չեն ստեղ­ծել. իսկ ժո­ղովր­դա­կան բա­ռը շատ ընդ­հա­նուր է եւ ընգըր-կում է բո­լո­րին, այ­նինչ այս եր­գե­րը յատ­կա­պէս գեղ­ջու­կի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­ներն են, իսկ աշ­խա­տու­թեան մեջ ժո­ղովր­դա­կան բա­ռը գոր­ծա­ծել եմ, ո­րով­հե­տեւ գրա­գէտ­ներն ու կրթուած դա­սա­կար­գը սո­վո­րել է այդ ա­նու­նը տալ, մա­նա­ւանդ, երբ եր­գի հետն է միա­ցած գիւ­ղա­կան ժո­ղո­վուր­դին: Աշ­խա­տու­թիւնս էլ նուի­րե­ցի պ. Ա. Ման­թա­շեա­նին, ո­րով­հե­րեւ նո­րան եմ պար­տա­կան ար­դի ուս­ման պա­շա­րովս՝ եւ­րո­պա­կան մտքով...

Մաղ­թե­լով Ձեզ քա­ջող­ջու­թիւն, մնամ Ձեզ շատ սի­րա­լիր բա­րե­ւե­լով՝

Կո­մի­տաս Վար­դա­պետ

Մա­րի­նա Ստամ­պոլ­ցեա­նին

28/15 հոկ­տեմ­բեր, 1912, Կ. Պո­լիս

Շնոր­հա­լի ա­շա­կեր­տու­հի Մա­րի­նա Ստամ­պոլ­ցեա­նին.

Ող­ջոյն Ձեր նոր կեան­քին:
Ան­վե­հեր յա­ռաջ հա­մես­տօ­րէն՝ իբր շու­շան հով­տաց, ազ­նուօ­րէն՝ իբր վարդ բու­րաս­տան­նե­րու եւ փայ­լակն՝ իբր զտուած ոս­կի:
Ող­ջոյն Ձեր նոր կեան­քին:
Ձեր յոյ­սե­րը բե­ղուն՝ որ­պէս գա­րուն,
Ձեր ջան­քե­րը վառ՝ որ­պէս ա­մառ,
Ձեր գոր­ծե­րը զե­ղուն՝ որ­պէս ա­շուն,
Ա­պա հան­գիստ լեր՝ որ­պէս ձմեռ,
Որ նոր գար­նան դուռ կբա­նայ:
Ող­ջոյն Ձեր նոր կեան­քին:

Կո­մի­տաս

Տի­րայր Վար­դա­պե­տին

21 Օ­գոս­տոս, 1911,

St. Malo, Villa Franc-Val

Զմբլ Թո­րոս բի­ծա,

Շատ ես իք ե­ղել հա՛. Փա­րի­զից գնա­ցել, ըն­կել ես Քիշ­նե­ւի շնատ­նե­րի մէջ. օխ­հա՜յ, շատ լաւ է ե­ղել. կե­րա՞ր... ես, ինչ­պէս տես­նում ես, Համ­բար­ձու­մի մօտ եմ հիւր, վա­ղը կեր­թամ Փա­րիզ, Պեր­լին, Վիեն­նա եւ ա­պա Կ. Պո­լիս:

Շատ բա­րեւ­ներ քեզ՝ քա­չա­լու­թեանդ:

Քոյդ Կո­մի­տաս

 ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ