Սուրիական Օրագրութիւն

Ա­զատ օ­րը, ա­զատ սէ­րը, ա­մէն բա­րիք
իր ձեռ­քին,
Տան­ջում, տանջ­ւում, ո­րո­նում է ու
դժբախտ է նա կրկին.
Է՜յ ան­խելք մարդ, ե՜րբ տի թող­նես
ապ­րողն ապ­րի սրտա­լի,
Երբ տի ապ­րես ու վա­յե­լես էս
աշ­խարհ­քը շէն ու լի:
Յ. ԹՈՒ­ՄԱ­ՆԵԱՆ

Չա՛­րը, յա­ւեր­ժա­կան ու անժխ­տե­լի, այս օ­րե­րուն, որ­պէս հետզ­հե­տէ ա­ռա­ւել ա­հագ­նա­ցող վտանգ՝ կա­խուած է ար­դէն ո՛չ միայն աշ­խար­հէն մեր­ժուած Սու­րիոյ, այլ  նաեւ նոյ­-նինքն զայն ծնող-սնու­ցա­նող­նե­րու գլխուն:

Չա՛­րը. ան մեր մէջ է ու մեր շուր­ջը՝ մարդ էա­կին գո­յու­թեան սկիզ­բէն, ու ինչ­պէս կը ցուց­նեն այ­սօ­րուան զար­գա­ցում­նե­րը, ան պի­տի ա­ռաջ­նոր­դէ զմեզ մին­չեւ մեր կոր­ծա­նու­մը: Կա­յէ­նը մեր մէջ է: Ու չեն պակ­սիր զայն մար­դոց մէջ ար­թուն պա­հե­լու ու­սում­նա­սի­րուած ու ծրագ­րուած կեր­պե­րը: Որ­քան ալ որ խոր­հիմ բա­րի Ա­բէ­լը սպան­նող ա­նոր եղ­բօր գո­յու­թեան անհ­րա­ժեշ­տու­թեան առն­չու­թեամբ, պա­տաս­խան չու­նիմ: Մինչ­դեռ ան սկիզբ էր…

Հա­կա­ռակ բո­լոր կրօն­նե­րու յոր­դոր­նե­րուն, հա­կա­ռակ բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րու բա­նաս­տեղծ­նե­րու ե­րա­զանք­նե­րուն, նաեւ՝ հա­կա­ռակ Աս­տուա­ծա­յին ա­րար­չա­գոր­ծու­թեան գե­ղեց­կու­թեան, որ կո­չուած է կրթե­լու ու նրբաց­նե­լու մեր հո­գի­նե­րը, մենք կը ծնինք, կը սնու­ցա­նենք, կ՚ուռ­ճաց­նենք չա­րը, ու մարդ­կու­թիւ­նը ան­վերջ կը տուայ­տի հետզհե­տէ ա­ւե­լի մերկ ու լկտի կեր­պով ինք­զինք պար­տադ­րող չա­րին գար­շա­պա­րին տակ:

Ե­թէ նա­խորդ դա­րե­րուն, գէթ ե­րե­ւու­թա­պէս, գո­յու­թիւն ու­նէր բա­րե­գութ վար­մունք, նուի­րուա­ծու­թիւն, ար­դա­րու­թիւն ու նման գա­ղա­փար­նե­րու հան­դէպ ազ­նուա­կան-աս­պե­տա­կան կե­ցուածք, այ­սօր աշ­խար­հին տի­րող­նե­րը մէկ­դի նե­տած են մար­դը Մարդ ը­նող բո­լոր գա­ղա­փար­ներն ու սկզբունք­նե­րը, մկա­նի ցու­ցադ­րու­թիւն կ՚ը­նեն, բռունցք կը ճօ­ճեն, բա­ցա­յայ­տօ­րէն կը կեղ­ծեն ու գի­տակ­ցա­բար կը պղծեն, ինչ որ մարդ­կու­թիւ­նը դա­րե­րով սրբա­գոր­ծած է:

Ոս­կիէ հոր­թին պաշ­տա­մուն­քը տա­կաւ կը ծա­ւա­լի երկ­րա­գուն­դին վրայ՝ ջա­նա­լով խամ­րեց­նել ա­մէն մէկ ազ­նիւ ձգտում ու ե­րազ: Իշ­խան Համ­լէթին ա­ղա­ղա­կը, թէ ինչ­պէ՞ս կա­րե­լի է ե՛ւ ժպտիլ, ե՛ւ սրի­կայ ըլ­լալ, այ­սօր կրնայ թուիլ ման­կա­կան մօ­տե­ցում, ար­հա­մար­հան­քի ար­ժա­նի խա­կու­թիւն:

Ինչ­պէս  Պա­րոյր Սե­ւակ հաս­տա­տած է՝ մար­դը կը նոյ­նա­նայ ա­թո­ռին, ա­նոր բարձ­րու­թեան հա­մե­մատ ալ կ՚ա­ճի կեղ­ծի­քը, կ՚ա­րիւ­նո­տին ձեռ­քե­րը ու ան­սահ­ման կը դառ­նայ ա­խոր­ժա­կը:

Չա­րը ան­վերջ մարդ­կու­թեան Միտ­քը սահ­մա­նա­փա­կող կա­պանք­ներ կը հիւ­սէ: «Հաց ու կրկէս» մա­տու­ցե­լով մարդ­կու­թեան մէկ մա­սին, ա­պա­կողմ­նո­րո­շող քա­րոզ­չու­թեան մե­քե­նա­յին մէջ կ՚առ­նէ զայն եւ այ­լեւս դիւ­րին է դա­հի­ճը իբ­րեւ զոհ ու զո­հը իբ­րեւ ա­րիւ­նար­բու դա­հիճ ներ­կա­յաց­նե­լը: Թող որ ո­ղոր­մե­լի զո­հին օգ­նու­թեան ա­ղա­ղակ­նե­րը խեղ­դուին գի­շա­տիչ­նե­րու խրախ­ճան­քի աղ­մու­կին մէջ:

Սու­րիա­կան պա­տե­րազ­մը կամ մարդ-մե­քե­նա­նե­րու կող­մէ հրա­պա­րակ նե­տուած «Ա­րա­բա­կան գա­րուն» ա­նուա­նեալ ա­ղէ­տը քա­րոզ­չա­կան մեծ ար­շա­ւով սկսաւ եւ ա­րա­գօ­րէն կոր­ծա­նեց Լի­պիան ու Ի­րա­քը: Այ­լեւս մարդ­կու­թեան մե­ծա­գոյն վտան­գը ու թշնա­մին Սու­րիան նկա­տուե­ցաւ, որ  խա­ղաղ կ՚ապ­րէր, կ՚աշ­խա­տէր, կը ստեղ­ծէր, կը զար­գա­նար: Բայց կե­ցի՜ր,… հա­մաշ­խար­հա­յին ոս­տի­կան-մաք­սա­ւո­րին տուր­քը պէտք է վճա­րես: Ու Սու­րիան վճա­րեց հինգ տա­րի­նե­րէ ի վեր՝ շէն քա­ղաք­ներ ու գիւ­ղեր հա­մա­տա­րած ա­ւե­րակ­ներ ե­ղան: Տնտե­սու­թիւ­նը կա­թուա­ծա­հար ե­ղաւ: Բեր­րի դաշ­տեր խո­պան դար­ձան: Մի­լիո­նա­ւոր տնանկ մար­դիկ գաղ­թա­կա­նի ցուպ ա­ռին, եւ ա­մա­յի տա­րածք­նե­րու վրայ ագ­ռաւ­ներ միայն կը թե­ւա­ծեն: Մարդ­կա­յին ա­րիւ­նը ծո­վա­ցաւ ու ներծ­ծեց հո­ղը: Մա­նուկ­ներ մեծ­ցան՝ ա­ռանց ման­կու­թիւն ապ­րե­լու: Ըն­տա­նիք­ներ ցաք ու ցրիւ ե­ղան, ու այ­սօր այս երկ­րին մէջ ան­կա­րե­լի է գտնել ըն­տա­նիք մը, որ չու­նի զոհ կամ տա­րա­գիր: Ա­ճող սե­րուն­դին հա­ւատ­քը մար­դու եւ մարդ-­կա­յի­նի մա­սին խա­թա­րուե­ցաւ ու դեռ ին­չե՜ր…

Մինչ­դեռ ա­մե­րի­կեան վեր­նա­խա­ւի մար­դիկ այն­պի­սի հա­մո­զուա­ծու­թեամբ կը շա­րու­նա­կեն պաշտ­պա­նել ի­րենց ի­րա­ւա­ցիու­թիւ­նը, որ ապ­շե­լիք է լկտիու­թեան իր չա­փե­րով:

… Բայց, Եր­կինք վկայ,
Չեմ ե­ղել եր­բեք ես այդ­քան ստոր,
Որ կա­րե­նա­յի այս դա­ժան բան­տում
Լի­նել բախ­տա­ւոր:
Յ. ԹՈՒ­ՄԱ­ՆԵԱՆ

* * *

Եւ­րո­պան ա­հա­զան­գա­յին վի­ճա­կի մէջ է: Ա­մէ­նուր՝ հա­կաա­հա­բեկ­չա­կան ցոյ­ցեր, ար­տա­կարգ վի­ճա­կի մի­ջո­ցա­ռում­ներ, քա­ղա­քա­յին ոս­տի­կա­նու­թեան շար­քե­րը խտաց­նող բա­նա­կա­յին միա­ւոր­ներ, քա­ղա­քա­յին կեան­քի սա­ռե­ցում: Ա՛հ: Տագ­նա՛պ:

Եւ­րո­պան արթն­ցա՞ւ… յան­կարծ, խոր քու­նէ սթա­փո­ղի պէս զգաց, թէ չա­րի­քը այ­լեւս այն­քան ա­հագ­նա­ցեր է, որ կը սպառ­նայ հիմ­նո­վին կոր­ծա­նել մարդ­կու­թեան ստեղ­ծած այս քա­ղա­քակր­թու­թիւ­նը, ետ մղել աշ­խար­հը դէ­պի նախ­նա­դար ու երկ­րա­գուն­դի մա­կար­դա­կով տի­րա­պե­տու­թիւն դառ­նալ:

Բայց այդ հասկ­նա­լու հա­մար պէտք էր, որ չա­րը Եւ­րո­պա­յի սիր­տի՞ն հա­րուա­ծէր: Մար­գա­րէ՞ պէտք էր ըլ­լալ կան­խա­տե­սե­լու հա­մար, թէ՝ «Ու­րի­շին հա­մար փոս փո­րո­ղը ինք կ՚իյ­նայ ա­նոր մէջ», թէ չա­րի­քը, պու­մե­րան­կի պէս, կը վե­րա­դառ­նայ զինք ար­ձա­կո­ղին: Դրա­մի պաշ­տա­մուն­քով ու անդ­րով­կիա­նո­սեան «քե­ռիին» կամ­քին հլու՝ «հին աշ­խար­հի» կար­ճա­տես ղե­կա­վար­նե­րը ի­րենց ծո­ցին մէջ տաք­ցու­ցին օ­ձը, որ հի­մա պո­չին վրայ տնկուած՝ զի­րենք կը խած­նէ:

Ֆրան­սան դեռ ե­րէկ, «քե­ռիին» հրա­մա­նով, օ­դա­նա­ւա­յին կրա­կի տակ ա­ռաւ Լի­պիան, ուր մին­չեւ օրս քաո­սը կը շա­րու­նա­կուի: Ինչ­պի­սի՜ գա­զա­նա­յին ձե­ւով դա­տաս­տան տե­սան Լի­պիոյ նա­խա­գա­հին հետ ձեռ­նա­սուն­նե­րը ա­նոնց, ո­րոնք ա­նա­սուն­նե­րը մոր­թե­լու ա­ւե­լի «մարդ­կա­յին» մի­ջոց­ներ յօ­րի­նած են: Իսկ ան մարդ էր… Մինչ­դեռ նման պա­տի­ժի ա­ռա­ւել ար­ժա­նի ու­րիշ­ներ դիր­քի ու պա­տի­ւի մէջ են դեռ… Այ­սօր նոյն Ֆրան­սան, ռու­սե­րուն հետ, մի՛ զար­մա­նաք… Սու­րիոյ ա­հա­բե­կիչ­նե­րը կը զար­նէ. ինչ­պի­սի՜ ա­րագ շրջա­դարձ, ինչ­պի­սի՜  գու­նա­փո­խու­թիւն…

Ֆրան­սան սու­գի մէջ է, ու ա­նոր  սու­գը կը կի­սէ ամ­բողջ աշ­խար­հը: Ո­չինչ կայ զար­մա­նա­լու՝ Փա­րի­զը ե­րա­զե­լի քա­ղաք է իւ­րա­քան­չիւ­րի հա­մար, եւ հոն ան­մեղ մար­դիկ զոհ գա­ցին դա­ժան ա­հա­բեկ­չու­թեան: Բո­լոր հե­ռուս­տա­կա­յան­նե­րը կը ցու­ցադ­րեն, կը վեր­լու­ծեն պա­տա­հար­նե­րը: Եւ­րո­պան սոս­կու­մի մէջ է. գաղ­թա­կա­նու­թեան ա­հագ­նա­ցող ծա­ւալ­նե­րու հար­ցե­րը չմար­սած՝ ա­հա­բեկ­չու­թեան ու ա­րիւ­նա­հե­ղու­թեան խոս­տու­մին վտան­գը կա­խուած է ա­մէ­նուր:

Մենք ալ, որ դեռ կ՛ապ­րինք դժո­խա­յին կրակ­նե­րու մէջ եւ ա­մէն օր մա­հուան վտան­գը կա­խուած կը զգանք մեր գլուխ­նե­րուն վրայ, կը ցա­ւինք ան­մեղ մար­դոց պա­տա­հած ա­ղէ­տին հա­մար, սա­կայն… մտո­վին կ՛երկ­րոր­դենք Սու­րիոյ նա­խա­գա­հին խօս­քը, թէ մեր երկ­րին մէջ, ար­դէն հինգ տա­րի, ա­մէ՛ն օր ու բազ­մա­թի՛ւ տե­ղեր կ՛ըլ­լան նման ե­ղեռ­նա­գոր­ծու­թիւն­ներ: Ա­կա­մայ, մեզ­մէ շա­տե­րու հո­գի­նե­րուն մէջ խոր վի­րա­ւո­րանք կը ծնի ու ի­րա­ւա­ցի հար­ցում՝ իսկ հոս ա­մէն օր մոր­թուող­նե­րը, բռնա­բա­րուող­նե­րը, փլա­տա­կի տակ մնա­ցող­նե­րը, ող­ջա­կէզ ե­ղող­նե­րը ու այ­լա­զան տա­ռա­պանք­նե­րու են­թար­կուող­նե­րը մար­դիկ չէի՞ն, չե՞ն… Ին­չո՞ւ աշ­խար­հը այս­քան ա­տեն լուռ մնաց Սու­րիոյ մէջ կա­տա­րուո­ղին հան­դէպ:

Ար­դէն հինգ տա­րի գե­ղե­ցիկ Սու­րիան գե­հե­նի վե­րա­ծուած է «քա­ղա­քա­կիրթ» աշ­խար­հի կամ­քով… Վաթ­սուն-ութ­սուն պե­տու­թիւն­ներ, ա­մե­րի­կեան սեւ ե­րա­զին իբ­րեւ ստրուկ­ներ ու պո­չեր, տար­բեր ձե­ւե­րով նպաս­տե­ցին, օ­ժան­դա­կե­ցին, Սու­րիա ա­ռա­քե­ցին ա­մե­նա­սոս­կա­լի ոճ­րա­գործ­ներ: Ու այդ եր­կիր­նե­րու ժո­ղո­վուրդ­նե­րը լռե­ցին… Մար­դա­սէր ու յա­ռա­ջա­դէմ (ու քրիս­տո­նէա­կա՜ն ար­ժէք­նե­րու կրող) Եւ­րո­պա­յի ժո­ղո­վուրդ­նե­րը, ի­րենց կեն­ցա­ղա­յին նուա­զա­գոյն ան­յար­մա­րու­թիւն­նե­րուն հա­մար, կամ՝ իբ­րեւ մար­դու ա­զա­տու­թեան պաշտ­պա­նու­թիւն,  ցոյ­ցե­րու կ՛ել­լեն: Երբ լրագ­րող­ներ կը խօ­սեց­նեն եւ­րո­պա­ցի­ներ, ա­նոնց­մէ ո­մանք՝ «Այս յար­ձա­կո՜ւմ է մեր ա­զա­տու­թեան դէմ…», «Եւ­րո­պան Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի նմա­նե­ցաւ…» ու նման ար­տա­յայ­տու­թիւն­ներ կ՛ու­նե­նան: Ու­րեմն այլ տեղ կա­րե­լի է մա­նուկ­ներ մոր­թել, բայց մե՜ր քո­վը… Ու­րեմն՝ «Ինձ­մէ յե­տոյ (ի­մա՝ հե­ռու) ջրհե­ղե՞ղ»: Մինչ­դեռ մենք ծա­րա­ւի էինք, որ շան մը կամ կա­տուի մը հա­մար քուն ու հան­գիստ կորսնց­նող այդ մար­դիկ հզօր ցոյ­ցե­րով ազ­դէին ի­րենց պե­տու­թիւն­նե­րուն ան­մարդ­կա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թեան վրայ՝ ի նպաստ Սու­րիոյ եւ Ի­րա­քի խա­չուող ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն, հաշ­մուած ման­կու­թիւն ապ­րող մա­նուկ­նե­րուն:

Աշ­խար­հը կ՛ըն­դու­նի, որ Սու­րիոյ մէջ հա­րիւր հա­զա­րա­ւոր­ներ սպան­նուին, սա­կայն, ա­հա, կը սգայ Ֆրան­սա­յի մէջ ե­ղած ա­ղէ­տը: Ա­մէ­նուր ծա­ղիկ­ներ, զո­հուած­նե­րու հո­գի­նե­րուն հա­մար վա­ռող մո­մեր: Մենք եւս կը ցա­ւինք, սա­կայն հա­ւա­տա­ցէք, աշ­խար­հի ո՛ր մա­սի բնա­կիչ ալ որ էք, սու­րիա­ցիին այս վի­ճա­կին մէջ ա­կա­մայ նոյ­նը պի­տի խոր­հէիք՝ «Բայց մենք հոս մարդ չե՞նք…»: Շէն ու ծաղ­կուն եր­կիր մը այ­սօր ա­ւե­րակ­նե­րու ան­սահ­ման դաշտ է, հի­մա՞ արթն­ցաք, մար­դի՛կ: Պայ­մա՞ն էր, որ ի­րենց ա­րիւ­նը հո­սէր, որ­պէս­զի Եւ­րո­պա­յի վայ ղե­կա­վար­նե­րը անդ­րա­դառ­նա­յին, թէ ոճ­րա­գործ­նե­րու թի­րա­խը միայն Սու­րիան, Լի­պիան կամ Ի­րա­քը չեն, որ՝ մար­դա­կեր­նե­րուն հա­մար չկայ տար­բե­րու­թիւն ո՛չ ազ­գու­թեան, ո՛չ կրօ­նի, ո՛չ դա­սա­կար­գի ու ո՛չ, ո՛չ… քա­նի որ ա­նոնք «մար­դա­սի­րա­բար» ռո­պո­թա­ցուած էակ­ներ են՝ դրա­մի պաշ­տա­մուն­քով ու ա­րեան հա­մով միայն գո­հա­ցող: Հի­մա՞ արթն­ցաւ Ֆրան­սուա Հոլ­լան­տը, որ յայ­տա­րա­րեց, թէ Պաշ­շար Ա­սա­տը չէ ի­րենց թշնա­մին, այլ՝ ա­հա­բե­կիչ­նե­րը: Դեռ ե­րէկ այլ երգ կ՛եր­գէր… Դար­ձեալ՝ նուրբ ան­ցում, գու­նա­փո­խու­թիւն: Սա կար­ճա­տե­սու­թեան բու­ժո՞ւմ է, թէ՞ նոր կեղ­ծիք՝ դար­ձեալ շա­հի ակն­կա­լի­քով: Ռու­սիոյ ա­ջակ­ցե­լով՝ ա­նոր առ­նե­լիք շա­հէն մաս մը փրցնե­լու յոյ­սե՞ր ու­նին, թէ՞ սե­փա­կան մոր­թը փրկե­լու ճիգ է միայն:

Ա­մե­րի­կա­յի հա­մար չխօ­սինք, հոն նաեւ «պատ­ւոյ» հարց է. ինչ­պէ՞ս կ՛ըլ­լայ, որ «հնդիկ- քաու­պոյ» կռիւ-կռի­ւին մէջ հնդի­կը յաղ­թէ: Ար­մա­տա­պէս կ՛ոչն­չաց­նենք  կար­միր հնդիկ­նե­րը ու հար­ցը կը լու­ծուի: Աշ­խար­հը մէկ տէր ու աս­տուած պի­տի ու­նե­նայ ու այդ Ա­մե­րի­կան միայն կրնայ ըլ­լալ: Ռու­սիան նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը խլէ ու հա­մաշ­խար­հա­յին ոս­տի­կա­նի իր դե­րին ար­գե՞լք հան­դի­սա­նայ: Մինչ­դեռ ի­րենք, օ­դա­նա­ւե­րով ռմբա­կո­ծե­լու փո­խա­րէն, ա­հա­բե­կիչ­նե­րուն հետ մուկ ու կա­տու կը խա­ղա­յին, Ռու­սիան ծրագ­րուած ու ճշգրիտ ռազ­մա­վա­րու­թեամբ չա­րի­քը ար­մա­տա­խիլ ը­նե­լու լծուած է: Ալ ո՛ւր մնաց «որ մենք հե­րոս» Ա­մե­րի­կա­յի «ա­մե­նա…- ա­մե­նա… »-ն:

Իսկ մենք մէկ կող­մէն Ռու­սիոյ հետ յոյ­սեր կա­պե­լով՝ մեր փրկու­թիւ­նը կը յու­սանք, միւս կող­մէ ալ եր­կիւ­ղով կը սպա­սենք մու­թին մէջ ծրագ­րուող  ա­մե­րի­կեան հե­տա­գայ քայ­լե­րը:

Օ՜, աշ­խարհ, բիւ­րե­ղա­պա­կեայ սքան­չե­լի գնդակ՝  չար մա­նուկ­նե­րու ա­փե­րուն մէ­ջ…

ԼԱԼԱ ՄԻՍԿԱՐԵԱՆ-ՄԻՆԱՍԵԱՆ