«Կա­թիլ Մը Մեղր»

13 թուան­շա­նը  չա­րա­գու­շակ կը հա­մա­րուի շա­տե­րուն կող­մէ:

Հրեա­նե­րուն քով շատ ա­ւե­լի շեշ­տուած է այդ նա­խա­պա­շա­րու­մը, մա­նա­ւանդ  երբ ամ­սուան 13-րդ օ­րը Ուր­բաթ օ­րուան մը հան­դի­պի:

Այդ օր շատ զգոյշ  կ՚ըլ­լան: Շա­տեր օ­դա­նա­ւով չեն ճամ­բոր­դեր, ա­ւե­լի նա­խա­պա­շա­րեալ­նե­րը նոյ­նիսկ տու­նէն դուրս չեն ել­լեր:

Ա­մե­րի­կա­յի մէջ կարգ մը բարձր շէն­քե­րու մէջ 13-րդ յար­կե­րու չենք հան­դի­պիր: 12-րդ յար­կին կը յա­ջոր­դէ 14-րդը: Կը խու­սա­փին 13-րդ յար­կի վրայ բնա­կե­լէ կամ գրա­սե­նեակ­ներ ու­նե­նա­լէ:

Բազ­մա­թիւ շար­ժա­պատ­կեր­ներ պատ­րաս­տուած են այս նա­խա­պա­շա­րեալ թի­ւը իբ­րեւ նիւթ ու­նե­նա­լով, ինչ­պէս՝ Friday the 13th.

Այս­քա­նը՝ փոքր փա­կա­գիծ մը:

* * *

Ապ­րիլ 13-ը  Ուր­բաթ օ­րուան չհան­դի­պե­ցաւ 1975-ին:

Լի­բա­նա­նի  Ապ­րիլ ամ­սուան, գար­նան գե­ղե­ցիկ Կի­րա­կի օր մըն էր, երբ փա­ղան­գա­ւոր քա­նի մը զի­նեալ­նե­րու եւ պա­ղես­տին­ցի ֆե­տա­յի­նե­րու մի­ջեւ «փոքր մի­ջա­դէպ» մը վե­րա­ծուե­ցաւ «կա­թիլ մը մեղր»ի, որ եր­կա­րե­ցաւ ա­ւե­լի քան 15 եր­կար տա­րի­ներ` պատ­ճառ դառ­նա­լով բազ­մա­հա­զար ան­մեղ­նե­րու մա­հուան, գե­ղե­ցիկ Լի­բա­նա­նի ա­ւե­րա­կոյ­տի մը վե­րա­ծուե­լուն եւ տաս­նեակ հա­զա­րա­ւոր լի­բա­նան­ցի­նե­րու գաղ­թի ճամ­բան բռնե­լուն:

Հա­րուա­ծը ակն­կա­լուա­ծէն շատ ա­ւե­լի ուժ­գին էր:

Տար­բեր լե­զու­նե­րով բազ­մա­թիւ հա­տոր­ներ հրա­տա­րա­կուած են Լի­բա­նա­նի եղ­բայ­րաս­պան պա­տե­րազ­մի մա­սին: Ան­հա­շիւ են հայ մա­մու­լի մէջ լոյս տե­սած յօ­դուած­նե­րը:

Նպա­տակս  պա­տե­րազ­մի մա­սին վա­ւե­րագ­րա­կան գրու­թիւն մը ներ­կա­յաց­նել  չէ: Այդ մա­սին մին­չեւ օրս «Ազ­դակ»ի սիւ­նակ­նե­րէն տա­կա­ւին կը կար­դանք ման­րա­մասն տե­ղե­կու­թիւն­նե­րով լե­ցուն, ար­հես­տա­վարժ գրու­թիւն­ներ:

Ա­ւե­լի քան 36 տա­րի­ներ ա­ռաջ, ա­կա­մայ լքե­լով ծննդա­վայրս, հաս­տա­տուե­ցայ Լոս Ան­ճե­լըս, սա­կայն մին­չեւ օրս, ա­մէն տա­րի, նոյն թուա­կա­նին, Ապ­րիլ ամ­սուան 13-ին ա­մե­նայն ման­րա­մաս­նու­թեամբ կը յի­շեմ այդ չա­րա­գու­շակ թուա­կա­նը եւ եր­կար ժա­մեր կը վե­րապ­րիմ  այդ մղձա­ւան­ջա­յին օ­րե­րը:

* * *

12 Ապ­րիլ 1975: Օ­րը՝ Կի­րա­կի:

Յետ­մի­ջօ­րէին հե­ռուէն  հրա­ցա­նաձ­գու­թեան ձայ­ներ սկսան հաս­նիլ մեր ա­կանջ­նե­րուն:

Լի­բա­նա­նի հա­մար զար­մա­նա­լի չէր այդ մէ­կը: Ո­րե­ւէ ու­րախ կամ տխուր ա­ռի­թով, բնա­կան ե­րե­ւոյթ էր կրա­կոց­նե­րու «հա­մերգ» մը լսե­լը:

Կի­րա­կի օ­րուան  յա­ջոր­դեց Եր­կու­շաբ­թին:

Ա­ռա­ւօտ էր: Բնա­կան օ­րուան մը սկիզ­բը կը թուէր ըլ­լալ, երբ փո­ղոց­նե­րը խճո­ղուե­ցան մար­դոց­մով ու ինք­նա­շարժ­նե­րով:

Ես ալ, իմ կար­գիս, առ­տու կա­նուխ ե­լայ տու­նէն եւ ուղ­ղուե­ցայ մեր թա­ղին ծայ­րը բնա­կող բա­րե­կա­միս` Սար­գիս Պետ­րո­սեա­նին (այժմ` մա­հա­ցած` Ֆրան­սա) տու­նը, մեր ա­մէ­նօ­րեայ սո­վո­րու­թեան հա­մա­ձայն, միա­սին եր­թա­լու Պուր­ճի հրա­պա­րա­կին հա­րա­ւը գտնուող մեր աշ­խա­տա­վայ­րը` հայ­կա­կան «Լէոկ­րա­վիւր» հաս­տա­տու­թիւ­նը:

Այդ օր բա­ցա­ռա­բար բա­ւա­կան եր­կար սպա­սել տուաւ: Քա­նի մը ան­գամ ինք­նա­շար­ժիս ճչա­կին` դի­մե­ցի, յի­շեց­նե­լու, թէ ար­դէն ուշ ենք:

Վեր­ջա­պէս ե­լաւ ինք­նա­շարժս եւ հա­զիւ նստած, նախ­քան «Բա­րի լոյս»ը.

-Լու­րե­րը մտիկ կ՚ը­նէի: Փա­ղան­գա­ւոր­ներն ու պա­ղես­տին­ցի­նե­րը ի­րար ին­կեր են:

Այժմ յստակ էր նա­խորդ օ­րուան կրա­կոց­նե­րուն պատ­ճա­ռը:

Կրա­կոց­նե­րու ձայ­նե­րը փո­խա­նակ դադ­րե­լու՝ շատ ա­ւե­լի սաստ­կա­ցած էին:

Ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն ա­մէն մարդ ծա­նօթ է ար­դէն: Կա­րի­քը չեմ զգար կրկնե­լու, պար­զա­պէս սի­րե­լի ըն­թեր­ցող­նե­րուն կ՚ու­զեմ բաժ­նե­կից դարձ­նել պա­տե­րազ­մի դա­ժան օ­րե­րէն քա­նի մը տխուր յի­շա­տակ­նե­րու, գիտ­նա­լով հան­դերձ, թէ իւ­րա­քան­չիւր ըն­թեր­ցող նոյ­նան­ման յի­շա­տակ­ներ ու­նի իր յի­շո­ղու­թեան մէջ:

Նոյն­քան տխուր օ­րեր ան­ցու­ցած են ի­րա­քա­հա­յերն ու Քե­սա­պի հա­յե­րը, եւ դժբախ­տա­բար տա­կա­ւին մղձա­ւան­ջա­յին օ­րեր կ՚ապ­րին հա­լէ­պա­հա­յե­րը:

Լի­բա­նա­նի քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մի 15 եր­կար տա­րի­նե­րուն 6 տա­րին միայն մաս­նա­կից դար­ձայ այդ դա­ժան օ­րե­րուն, եւ այդ տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին քա­նի մը ան­գամ գոր­ծով կարճ ճամ­բոր­դու­թիւն­ներ կա­տա­րե­ցի տար­բեր եր­կիր­ներ եւ վե­րա­դար­ձայ այն յոյ­սով, որ Լի­բա­նան վե­րագ­տած է իր բնա­կա­նոն վի­ճա­կը, սա­կայն ա­մէն ան­գամ ալ յու­սա­խաբ ե­ղայ:

Պա­տե­րազ­մի վեր­ջին 7 տա­րի­նե­րը, հա­կա­ռակ Լի­բա­նա­նէն վերջ­նա­կա­նա­պէս գաղ­թած ըլ­լա­լուս, ա­նուղ­ղա­կիօ­րէն ապ­րե­ցայ այդ տխուր օ­րե­րը, հե­ռա­ւոր Ա­մե­րի­կա­յէն հե­ռա­տե­սի­լի լու­րե­րու մի­ջո­ցով, ո­րոնք շատ յա­ճախ այն­քան ալ ճշգրիտ լու­րեր չէին: Չկար հա­մա­ցան­ցի դրու­թիւն, որ­պէս­զի կա­րո­ղա­նա­յի կա­պուիլ Լի­բա­նան գտնուող հայ­կա­կան օ­րա­թեր­թե­րու՝ ստա­նա­լու իս­կա­կան եւ ճշգրիտ լու­րե­րը:

Կը կար­դա­յի  Լոս Ան­ճե­լը­սի մէջ լոյս տե­սած հայ­կա­կան մա­մու­լէն, կամ նոր ժա­մա­նած բա­րե­կամ­նե­րէ կը ստա­նա­յի ման­րա­մասն լու­րեր, ո­րոնք այն­քան ալ յու­սադ­րիչ չէին:

Ռում­բե­րէն հե­ռու ըլ­լա­լով հան­դերձ, ու­րախ չէի: Ծննդա­վայրս կրակ­նե­րու մէջ էր: Վտան­գուած էր մեր հիա­նա­լի գա­ղու­թը: Մտա­հոգ էի ու անտ­րա­մա­դիր:

* * *

Որ­քան որ կը յի­շեմ, այդ օր  գոր­ծէն կա­նուխ վե­րա­դար­ձանք տուն:

Յա­ջոր­դող օ­րե­րուն Այն Ռը­մէ­նիի դէպ­քը տա­րա­ծուե­ցաւ Պէյ­րու­թի տար­բեր շրջան­նե­րու մէջ, իսկ աե­լի ուշ՝ ամ­բողջ Լի­բա­նա­նի տա­րած­քին: Փա­ղան­գա­ւոր-պա­ղես­տին­ցի «վէ­ճի» մը սահ­ման­նե­րը ան­ցած էր, եւ դար­ձած՝ միջ­հա­մայն­քա­յին պա­տե­րազմ:

Եր­կար տա­րի­ներ եղ­բայ­րա­բար միա­սին ապ­րած  քրիս­տո­նեան եւ իս­լա­մը դար­ձած էին ո­խե­րիմ թշնա­մի­ներ:

Բա­րե­բախ­տա­բար պա­տե­րազ­մի սկիզ­բէն մին­չեւ ա­ւար­տը հա­յե­րը որ­դեգ­րե­ցին դրա­կան չէ­զո­քու­թիւն նշա­նա­բա­նը, եւ ոչ միայն կողմ չբռնե­ցինք, այլ բազ­մա­թիւ ան­գամ­ներ մեր ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը  փոր­ձեց լու­ծում մը գտնել՝ հաշ­տեց­նե­լու հա­կա­մարտ կող­մե­րը, սա­կայն, ըստ ե­րե­ւոյ­թին, խնդի­րը այն­քան ալ հեշտ չէր:

Հաշ­տուե­լու կամ կռի­ւը շա­րու­նա­կե­լու ո­րո­շու­մը ի­րենց ի­րա­ւա­սու­թե­նէն ան­դին ան­ցած էր: Լի­բա­նան դար­ձած էր մեծ պե­տու­թիւն­նե­րու «աղ­տոտ լա­թե­րը լուա­լու» կռուախն­ձոր մը:

Պա­տե­րազ­մի սկիզ­բէն քա­նի մը ա­միս ան­ցած էր: Գոր­ծով Ափ­րի­կէ կը գտնուէի եւ պա­տահ­մամբ ա­մե­րի­կեան թեր­թէ  մը Լի­բա­նա­նի մա­սին յօ­դուա­ծի մը հան­դի­պե­ցայ:

Մեծ թի­ւով օ­տար լրագ­րող­նե­րու Լի­բա­նան ժա­մա­նու­մը զար­մանք պատ­ճա­ռած էր լի­բա­նան­ցի լրագ­րո­ղի մը, եւ երբ իր օ­տար գոր­ծա­կի­ցին ար­տա­յայ­տած  էր իր զար­ման­քը. «Լի­բա­նա­նեան ներ­քին խնդի­րի մը այս­քան մեծ թի­ւով օ­տար լրագ­րող­նե­րու ժա­մա­նու­մը տա­րօ­րի­նակ կը գտնեմ»: Պա­տաս­խա­նը՝

-Ե­կանք Լի­բա­նա­նի քար­տէ­սի փո­փո­խու­թեան ներ­կայ գտնուե­լու:

Ա­մէն ինչ յստակ էր: Կաս­կած չկար, որ լոկ լի­բա­նա­նեան հարց մը չէր, պար­զա­պէս պատ­րուակ մը՝ հրահ­րե­լու հա­կա­մարտ կող­մե­րը:

* * *

Հա­կա­ռակ դրա­կան չէ­զո­քու­թեան որ­դեգ­րու­մին՝ հայ ժո­ղո­վուր­դը պատ­րաստ պէտք էր ըլ­լար ո­րե­ւէ ան­հա­ճոյ դէպ­քի պա­րա­գա­յին: Հար­կա­ւոր էր պաշտ­պա­նել հայ­կա­կան թա­ղե­րը, դպրոց­նե­րը, ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, մէկ խօս­քով` ա­մէն ինչ, որ հա­յու­թեան կը պատ­կա­նէր: Օ­տար վարձ­կան­ներ շատ դիւ­րու­թեամբ կրնա­յին ա­ռի­թէն օգ­տուե­լով՝ վնա­սել հայ գա­ղու­թին, ինչ որ ներ­կա­յիս կը պա­տա­հի Հա­լէ­պի մէջ:

Դէպ­քի սկիզ­բէն քա­նի մը օր ետք շրջա­բե­րա­կա­նով մը կան­չուե­ցանք ա­կումբ՝ ընդ­հա­նուր ժո­ղո­վի, եւ մե­զի տե­ղե­կա­ցու­ցին հայ­կա­կան թա­ղե­րը «զէն­քով պաշտ­պա­նե­լու» կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը:

Ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թիւն՝ ա­ռանց մաս­նա­կից դառ­նա­լու կամ կող­մի մը հա­կե­լու:

Բնաւ չեմ սի­րած զէն­քը: Զէն­քի գոր­ծա­ծու­թեան ին­ծի նման քա­նի մը ան­տե­ղեակ­նե­րուն սոր­վե­ցու­ցին զէն­քի գոր­ծա­ծու­թեան կարգ մը նախ­նա­կան գի­տե­լիք­նե­րը՝ շեշ­տե­լով, որ՝ «յո­ռե­գոյն պա­րա­գա­յին միայն ի­րա­ւունք ու­նինք գոր­ծա­ծե­լու մեր զէն­քե­րը»:

Ե­րե­կո­յեան, զի­նուած «Քա­լաշ­նի­քոֆ» գնդա­ցիր­նե­րով, ժա­մա­կան դրու­թեամբ սկսանք կա­տա­րել մեր պա­հա­կու­թեան պար­տա­կա­նու­թիւ­նը:

Ա­ռա­ջին ան­գամն էր, որ թա­ղե­ցի­նե­րը ա­կա­նա­տես կ՚ըլ­լա­յին հայ զի­նեալ­նե­րու:

Հայ­կա­կան հիւ­րա­սի­րու­թիւն­նե­րով սկսաւ մեր պա­հա­կու­թեան շրջա­նը: Շէն­քի տար­բեր բնա­կիչ­ներ ի­րա­րու հետ կար­ծես մրցու­մի ե­լած էին հիւ­րա­սի­րե­լու հայ զի­նեալ պա­հակ­նե­րը: Զո­վա­ցու­ցիչ, սուրճ եւ կար­կան­դա­կի տե­սակ­ներ ի­րա­րու կը յա­ջոր­դէին: Պա­հա­կու­թիւ­նը  վե­րա­ծուած էր կե­րու­խու­մի:

Յա­ջոր­դող օ­րե­րուն բնա­կա­նա­բար նոյն ա­ռա­տա­ձեռ­նու­թիւ­նը սկսած էր նուա­զիլ: Մեզ ար­թուն պա­հե­լու նպա­տա­կով սուր­ճը ան­պա­կաս էր, սա­կայն զո­վա­ցու­ցիչ­ներն ու կար­կան­դակ­նե­րը պատ­մու­թեան ան­ցած էին:

Ա­միս­նե­րը ի­րա­րու յա­ջոր­դե­ցին: Գար­նան ու ամ­րան յա­ջոր­դեց Լի­բա­նա­նի խո­նաւ ձմե­ռը:

Մար­դիկ, դուռ պա­տու­հան գոց, քա­շուած էին ի­րենց տու­նե­րէն ներս, եւ մեզ ար­թուն պա­հող սուր­ճը նմա­նա­պէս պատ­մու­թեան ան­ցած էր: Չքնա­նա­լու միակ մի­ջո­ցը կուտ ու­տե­լով ի­րա­րու զուար­ճա­լի ա­նեք­թոտ­ներ պատ­մելն էր:

Ա­ռա­ւօ­տուն գե­տի­նը լե­ցուն կ՚ըլ­լար կու­տի կե­ղեւ­նե­րով:

Կա­մաց-կա­մաց պատ­մե­լիք ա­նեք­թոտ­ներն ալ սպա­ռե­ցան: Զի­նեալ պա­հակ­նե­րէն քա­նի մը հա­տը սկսան յա­ճա­խա­կի փա­խուստ տալ, մեր 4 ժա­մուան պա­հա­կու­թեան շրջա­նը եր­կա­րե­լով 8 ժա­մուան:

Ցուր­տը զգա­լի էր եւ ցած ձայ­նով կեր­գէինք.

«Փուք ու բո­րան մութ գի­շե­րին

Պտտում էր ֆե­տա­յին»:

Ա­նար­ժա­նօ­րէն ինք­զին­քիս կը բաղ­դա­տէինք մեր անն­ման ֆե­տա­յի­նե­րուն:

Նոր օ­րե­րու «ֆե­տա­յի­ներ» էինք: Ֆե­տա­յի­ներ, ո­րոնք ոչ իսկ մէկ փամ­փուշտ կրա­կած են:

* * *

Տա­րի­ներ ան­ցած են այդ թուա­կա­նէն, սա­կայն յի­շո­ղու­թեանս մէջ տա­կա­ւին թարմ են շատ մը տխուր դէպ­քեր:

Պուր­ճի շու­կա­նե­րու ա­ւե­րա­կոյ­տի վե­րա­ծուի­լը: Քա­րան­թի­նա­յի եւ Նա­պաա­յի ան­կու­մը: Մաս­նա­ւո­րա­բար, ցա­ւօք սրտի, աչ­քիս առ­ջե­ւէն չի հե­ռա­նար Նա­պաա­յի իս­լամ ժո­ղո­վուր­դի փա­խուս­տէն ետք այդ շրջա­նի տու­նե­րու եւ խա­նութ­նե­րու կո­ղո­պու­տը, եւ դժբախ­տա­բար, կո­ղո­պու­տի մաս­նակ­ցող­նե­րուն մէջ կը գտնուէին նաեւ հա­յեր՝ հա­կա­ռակ հայ­կա­կան ա­կումբ­նե­րու պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րէն ե­կած խիստ հրա­հան­գին: «Կո­ղո­պու­տը բա­ցար­ձա­կա­պէս ար­գի­լուած է»:

Պէյ­րութ քա­ղա­քը եր­կու­քի բաժ­նուած էր՝ ա­րե­ւե­լեան եւ ա­րեւմ­տեան: «Սահ­ման» գո­յու­թիւն ու­նէր եր­կու­քին մի­ջեւ: Այդ սահ­մա­նը Պուր­ճի հրա­պա­րակն էր:

Ա­րե­ւե­լեան կող­մը բնա­կող իս­լա­մե­րը ան­ցած էին ա­րեւմ­տեան Պէյ­րութ, իսկ ա­րեւմ­տեան կող­մի քրիս­տո­նեա­նե­րը` ա­րե­ւե­լեան կող­մը: Համ­րա թա­ղա­մա­սի ճոխ շու­կա­նե­րը փո­խադ­րուած են Ժու­նիէ, եւ այդ անն­շան ա­րուար­ձա­նը դար­ձած է ա­րե­ւե­լեան Պէյ­րու­թի «մայ­րա­քա­ղաք»:

Համ­րա­յի շքեղ պո­ղո­տա­յին վրայ, եւ­րո­պա­ցի եւ ա­մե­րի­կա­ցի զբօ­սաշր­ջիկ­նե­րու փո­խա­րէն, կը հան­դի­պէինք պա­ղես­տին­ցի եւ իս­լամ զի­նեալ­նե­րու: Բնա­կիչ­նե­րը բո­լո­րը՝ իս­լամ մար­դիկ եւ լա­չա­կա­ւոր կի­ներ:

Գի­շե­րա­յին հա­ճոյ­քի վայ­րե­րը, ո­րոնք ա­րեւմ­տեան կող­մը կը գտնուէին, փա­կած են ի­րենց դռնե­րը:

Ա­ռա­ջին գաղ­թող­նե­րը ե­ղած են, ե­րա­ժիշտ­ներն ու եր­գիչ­նե­րը:

Գոր­ծա­տե­ղիս ճիշդ սահ­մա­նի վրայ էր: Կը պա­տա­հէր, որ եր­կու կող­մի զի­նեալ­նե­րու կրա­կոց­նե­րուն հետ միա­ժա­մա­նակ լսէինք ի­րա­րու հաս­ցէին ուղ­ղուած  հայ­հո­յանք­նե­րը, սա­կայն ա­մե­նա­զար­մա­նա­լին այն էր, որ երբ կէ­սօր ըլ­լար, ի­րա­րու հետ հա­մա­ձայ­նուած քա­նի մը ժա­մուան «զի­նա­դա­դա­րով» մը կրա­կոց­նե­րը կը դադ­րէին, որ­պէս­զի հան­գիստ ճա­շեն, եւ քիչ մը հանգս­տա­նա­լէ ետք այս կամ այն կող­մէն ար­ձա­կուած գնդա­կով մը գնդա­ցիր­նե­րու «հա­մեր­գը» կը վերսկ­սէր, որ կրնար եր­կա­րիլ:

Սոր­ված էինք ի­րենց «հան­գիս­տի» ժա­մը, եւ այդ ժա­մուն ան­մի­ջա­պէս կ՚ուղ­ղուէինք մեր տու­նե­րը:

* * *

Յի­շո­ղու­թեանս մէջ մաս­նա­ւոր տեղ գրա­ւած է «Սապթ ա­սուատ»ը (սեւ շա­բաթ), ո­րով­հե­տեւ այդ դէպ­քին յա­ջորդ օ­րը, պի­տի դառ­նար կեան­քիս մէկ ան­կիւ­նա­դար­ձա­յին օ­րը:

Ի՞նչ էր «Սապթ ա­սուատ»ը:

Կէս գի­շե­րը անց 5 քրիս­տո­նեայ ե­րի­տա­սարդ­ներ ա­ռե­ւան­գուած, ա­պա սպան­նուած էին պա­ղես­տին­ցի կամ իս­լամ զի­նեալ­նե­րու կող­մէ:

Ա­ռա­ւօտ կա­նուխ, քրիս­տո­նեայ զի­նեալ­ներ, 5 մա­հա­ցած ան­մեղ ե­րի­տա­սարդ­նե­րուն վրէ­ժը լու­ծե­լու մի­տու­մով, մտած էին Պուր­ճի հրա­պա­րա­կին մօտ գտնուող բան­ջա­րե­ղէ­նի շու­կան եւ ան­ցա­գիր­նե­րը ստու­գե­լով՝ սկսած էին սպան­նել նոյն­պէս ան­մեղ, հա­րիւ­րա­ւոր իս­լամ քա­ղա­քա­ցի­ներ:

Վրէժ լու­ծե­լու կար­գը իս­լամ­նե­րուն է, եւ այդ «վրէժ»ին զո­հը դար­ձաւ այս տո­ղե­րը գրո­ղը:

«Բո­լո­րո­վին ան­տե­ղեակ այդ օր պա­տա­հած դէպ­քէն, նուա­գա­խում­բի ըն­կեր­նե­րով կ՚ուղ­ղուէինք դէ­պի օ­դա­կա­յան՝ գոր­ծով քա­նի մը ա­մի­սով ճամ­բոր­դե­լու:

Հա­սանք Պըրժ Պա­րաժ­նէ, որ պա­ղես­տին­ցի­նե­րու բոյնն է: Դի­մա­կա­ւոր զի­նեալ­ներ մեզ վար ա­ռին ին­քա­նա­շար­ժէն եւ ան­ցա­գիր­նե­րուն նա­յե­լով՝ «Ա­սոնք հայ են» ը­սե­լով ձգե­ցին, սա­կայն երբ կար­գը հա­սաւ ին­ծի, ստու­գող զի­նեա­լը ան­ցագ­րիս մէջ Պօ­ղոս կար­դա­լով՝ կար­ծեց, թէ մա­րո­նի եմ (մա­րո­նի­նե­րուն քով ընդ­հան­րա­ցած ա­նուն է Պա­խո­սը),

-«Այս մէ­կը մա­րո­նի է, տա­րէք՝ սպան­նե­ցէք»:

Ար­դէն կտրտուած ա­րա­բե­րէն կը խօ­սէի, վա­խի ազ­դե­ցու­թեան տակ ա­ւե­լի կտրտուած ա­րա­բե­րէ­նով ու­զե­ցի բա­ցատ­րել, թէ ես հայ եմ, մա­կա­նունս «եան» ու­նի վեր­ջա­ւո­րու­թեան, սա­կայն մտիկ ը­նո­ղը ո՞վ: Այն­քան կատ­ղած են, որ նոյ­նիսկ մտիկ ը­նել չեն ու­զեր: Ո­չինչ կրնա­յի ը­նել. ճա­կա­տա­գիրս էր: Հաշ­տուե­ցայ կա­ցու­թեան: Յան­կարծ՝ հրաշք: Քիչ մը հե­ռուն կե­ցած, պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րէն մէ­կը, լսեր է խօ­սակ­ցու­թիւ­նը, եւ մօ­տե­նա­լով՝

-Ձգե­ցէ՛ք, այս մէկն ալ հայ է:

Այդ վայր­կեա­նին բան չզգա­ցի, սա­կայն երբ ինք­նա­շարժ ե­լանք մեկ­նե­լու, նոր զգա­ցի վախս եւ ոտ­քերս սկսան դո­ղալ:

Այդ դէպ­քէն ետք ա­միս­նե­րով գի­շե­րը ե­րա­զիս մէջ կը տես­նէի այդ տե­սա­րա­նը ու քրտինք-ջու­րե­րու մէջ կ՚արթն­նա­յի, փառք տա­լով Աս­տու­ծոյ, որ ե­րազ է»: «Յի­շա­տակ­ներ… Ան­ցած օ­րեր» (Հա­տուած):

* * *

Դար­ձեալ ե­րաժշ­տա­կան գոր­ծով Դա­մաս­կոս կը գտնուէինք:

Գի­շեր մը մեր նուա­գած «քլապ»ը ժա­մա­նե­ցին Հա­ֆեզ Ա­սա­տի եղ­բայ­րը, սու­րիա­կան բա­նա­կի սպայ, Ռի­ֆաաթ Ա­սա­տը, ըն­կե­րակ­ցու­թեամբ Թո­նի Ֆրեն­ժիէի:

Թիկ­նա­պահ­նե­րէն մէ­կը հայ էր: Վստահ չեմ` ո­րո՞ւ թիկ­նա­պա­հը ըլ­լա­լը:

Մեր հան­գիս­տի պա­հուն, երբ գիտ­ցաւ մեր հայ ըլ­լա­լը, միա­ցաւ մե­զի:

Քա­նի մը գա­ւաթ խմե­լէ ետք «լե­զուն բա­ցուե­ցաւ», եւ ցած ձայ­նով հա­յե­րէ­նով մե­զի հա­ղոր­դեց «գաղտ­նիք» մը:

-Շու­տով սու­րիա­կան բա­նա­կը պի­տի մտնէ Լի­բա­նան:

Հա­ղոր­դեց նաեւ ու­րիշ «գաղտ­նիք­ներ», որ պէտք չէր հա­ղոր­դէր, սա­կայն ո­գե­լից ըմ­պե­լին իր ազ­դե­ցու­թիւ­նը գոր­ծած էր:

Քա­նի մը շա­բաթ հա­զիւ անց՝ իր տուած «գաղտ­նի­քը» դար­ձաւ ի­րա­կա­նու­թիւն, եւ սու­րիա­կան բա­նա­կը մուտք գոր­ծեց Լի­բա­նան:

Ա­ւե­լի ուշ ի­րա­կա­նու­թիւն դար­ձան նաեւ մե­զի հա­ղոր­դած մնա­ցած գաղտ­նիք­նե­րը, սա­կայն կը նա­խընտ­րեմ մա­մու­լով չյայ­տա­րա­րել մե­զի վստա­հուած «գաղտ­նիք­նե­րը», հա­կա­ռակ ա­նոր որ բո­լորն ալ ա­ւե­լի ուշ դար­ձան ի­րա­կա­նու­թիւն­ներ:

Պա­ղես­տին­ցի-իս­լամ զի­նեալ­նե­րը միա­ցած, մէկ ճա­կատ կազ­մած էին քրիս­տո­նեայ Լի­բա­նա­նեան ու­ժե­րուն դէմ, ո­րոնք ա­մէն կող­մէ պա­շա­րուած եւ լուրջ վտան­գի են­թա­կայ էին:

Այդ շրջա­նին էր, որ Լի­բա­նան մուտք գոր­ծեց սու­րիա­կան բա­նա­կը, որ վար­դե­րով ու մե­խակ­նե­րով դի­մա­ւո­րուե­ցաւ քրիս­տո­նեայ հա­մայն­քին կող­մէ, սա­կայն կարճ ժա­մա­նակ ետք, քա­ղա­քա­կան ի՞նչ հա­շիւ­նե­րով, սու­րիա­կան թնդա­նօթ­նե­րը ի­րենց ուղ­ղու­թիւ­նը դար­ձու­ցին դէ­պի ա­րե­ւե­լեան Պէյ­րու­թի քրիս­տո­նեայ շրջան­նե­րը:

10 օր, անխ­նայ ռմբա­կո­ծուե­լէ ետք, երբ զի­նա­դա­դար հռչա­կուե­լով՝ սու­րիա­կան թնդա­նօթ­նե­րը լռե­ցին, դուրս ե­լանք շէն­քին տա­կը գտնուող պատս­պա­րան­նե­րէն:

Ահ­ռե­լի տե­սա­րան մը պար­զուե­ցաւ մեր դի­մաց: Ան­հա­մար վնա­սուած բնա­կա­րան­ներ, ած­խա­ցած ինք­նա­շարժ­ներ: Մու­խին ու թանձր ծու­խին պատ­ճա­ռով քա­նի մը մեթր հե­ռուն ան­կա­րե­լի էր տես­նել:

Քրիս­տո­նեա­նե­րուն օգ­նե­լու պատ­րուա­կով Լի­բա­նան ժա­մա­նած «բա­րե­կամ» սու­րիա­կան բա­նա­կը ա­ւե­րած էր ա­րե­ւե­լեան քրիս­տո­նեայ շրջա­նը:

Մօ­տա­ւո­րա­պէս 10 ա­միս մնա­ցինք ա­ռանց ե­լեկտ­րա­կա­նու­թեան: Ե­լեկտ­րա­կա­նու­թիւն հայ­թայ­թող կեդ­րոն­նե­րը լուրջ վնաս­ներ կրած էին:

Այդ դէպ­քը պատ­ճառ դար­ձաւ, որ մեծ թի­ւով քրիս­տո­նեա­ներ, նե­րա­ռեալ հա­յեր, բռնեն գաղ­թի ճամ­բան՝ ծո­վու ճամ­բով նախ հաս­նե­լով Կիպ­րոս, ա­պա ա­րեւմ­տեան եր­կիր­ներ:

* * *

Տա­րի­նե­րէ ի վեր հաս­տա­տուած եմ Լոս Ան­ճե­լըս: Միա­ցած են նաեւ ըն­տա­նի­քիս մնա­ցեալ ան­դամ­նե­րը:

Սկիզ­բի տա­րի­նե­րու հե­տաքրք­րու­թեամբ շատ չեմ հե­տե­ւիր Լի­բա­նա­նի պա­տե­րազ­մի վի­ճա­կով:

Քա­նի մը ա­միս ահ­ռե­լի կռիւ, ա­պա՝ զի­նա­դա­դար ու դար­ձեալ կռիւ:

Թատ­րո­նի նոյն ա­րար­նե­րը յա­ճախ կը կրկնուին: Ո՛չ մէկ նո­րու­թիւն:

Պա­տե­րազ­մը ե՞րբ եւ ինչ­պէ՞ս հա­սաւ իր ա­ւար­տին, ոչ ոք հասկ­ցաւ:

Բազ­մա­թիւ ան­գամ­ներ հա­կա­մարտ կող­մե­րը ի­րա­րու հետ հա­մա­ձայ­նած էին վերջ տա­լու եղ­բայ­րաս­պան կռիւ­նե­րուն, սա­կայն ժա­մա­նակ մը ետք վերսկ­սած էին զի­րար կո­տո­րել, ա­մէն ան­գամ ա­ւե­լի ուժ­գին, քան նա­խորդ­նե­րը:

Սնա­հա­ւատ դար­ձած էինք, սա­կայն բա­րե­բախ­տա­բար այս ան­գամ ռում­բե­րու գո­ռոցն ու զէն­քե­րու կրա­կոց­նե­րը, վերջ­նա­կա­նա­պէս լռե­ցին ու այդ դժնդակ օ­րե­րուն յա­ջոր­դե­ցին վե­րա­շի­նու­թեան ու ծաղ­կու­մի տա­րի­նե­րը:

«Կա­թիլ մը մեղր»ի ա­ռաս­պե­լին նման՝ փոքր մի­ջա­դէ­պով մը սկսած փա­ղան­գա­ւոր­նե­րուն եւ պա­ղես­տին­ցի ֆե­տա­յի­նե­րու մի­ջա­դէ­պը մեծ­ցած, դար­ձած էր Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի ա­մե­նա­քան­դիչ քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազմ­նե­րէն մէ­կը:

Բազ­մա­հա­զար մար­դիկ սպան­նուե­ցան եւ մին­չեւ օրս մարդ չի­մա­ցաւ, թէ ո՞վ ե­ղաւ յաղ­թա­կա­նը, եւ ո՞վ էր պար­տեա­լը:

Մէկ բան յստակ է:

Տու­ժո­ղը ե­ղաւ Լի­բա­նան­ցին:

«Ջար­դե­ցին ի­րար,
Ջնջե­ցին ի­րար,
Կո­րան, գնա­ցին,
Գե­տի­նը հա­ւա­սար:

Դաշ­տերն ան­ցան,
Ու կռի­ւը չդա­դա­րած,
Սո­վը ե­կաւ հա­մա­տա­րած:
Սո­վը ե­կաւ, սո­վի հետ ցաւ,
Ծաղ­կած եր­կիրն ա­մա­յա­ցաւ…

Իսկ մնա­ցած մար­դիկ ի­րար
­Հարց­նում էին սար­սա­փա­հար,
Թէ ո՞ր­տե­ղից ար­դեօք ծա­գեց­
Էս ընդ­հա­նուր ա­ղէ­տը մեծ»:

(«Մի կա­թիլ մեղր», Յով­հան­նէս Թու­մա­նեան):

ՊՕ­ՂՈՍ ՇԱՀ­ՄԵ­ԼԻ­ՔԵԱՆ

Լոս Ան­ճե­լըս, 2016