ՅԱՐԱՏԵՒՈՒԹԵԱՆ ՄԱՂԹԱՆՔ

«Հայոց ազգին պարտէզի գանձերը. Պալեաններ» գիրքի հեղինակ, ճարտարապետ Աշոտ Գրիգորեան ծնած է Արմաւիր, Հայաստան: Ան ճարտարապետութեան տոքթոր եւ փրոֆեսէօր է: 1973 թուականին աւարտած է Երեւանի Ճարտարարուեստի համալսարանի ճարտարապետութեան բաժինը, 1985 թուականին՝ Մոսկուայի ճարտարապետութեան համալսարանի յատուկ բարձրագոյն վերապատրաստման բաժինը: 1974 թուականէն ի վեր կը դասաւանդէ զանազան համալսարաններու մէջ: 1990 թուականին հիմնադրած է Հայաստանի Հանրապետութեան ճարտարապետութեան ազգային թանգարան-հիմնարկը:

1980 թուականէն ի վեր Հայաստանի Ճարտարապետներու միութեան եւ Ճարտարապետներու միջազգային ընկերութեան անդամ է, 1996 թուականէն՝ Վենետիկի ճարտարապետական պիէնալեներու հայկական տաղաւարի յանձնակատար, 1998 թուականէն՝ Հայաստանի Ճարտարապետական ակադեմիայի թղթակից անդամ, 1999 թուականէն՝ Երեւանի Գեղարուեստներու ազգային ակադեմիայի դասախօս, 2001 թուականէն՝ Հայաստանի Ձեւաւորողներու միութեան անդամ (2014 թուականէն՝ այդ միութեան փոխ-նախագահ), 2003 թուականէն՝ Հայաստանի Լրագրողներու միութեան եւ Լրագրողներու միջազգային ընկերութեան անդամ, 2006 թուականէն՝ Հայաստանի Նկարիչներու միութեան եւ Նկարիչներու միջազգային ընկերութեան անդամ։ Մասնակցած եւ կազմակերպած է հանրապետական եւ միջազգային ճարտարապետական եւ մշակութային աւելի քան 120 ցուցահանդէս։

*

-Պարոն Գրիգորեան, ինչպէ՞ս կը գնահատէք գիրքին արձագանգները այստեղ՝ Հայաստանի մէջ, Սփիւռքի մէջ եւ Ձեր ճարտարապետական շրջանակէն ներս:

-Նախ, տակաւին գիրքը նոր է եւ, բնականաբար, ժամանակի կը կարօտի՝ որպէսզի հանրութիւնը կարդայ, ծանօթանայ, բայց քանի որ ներկայ ու արդի է Պալեաններուն խնդիրը, գիրքը անմիջապէս կը գրաւէ իր խորագիրով, ծաւալով եւ նորութեամբ: Գոնէ Հայաստանի մէջ ճարտարապետական հանրութիւնը շատ ոգեւորուած է, շատ սպասուած էր իրենց համար, բոլորը կ՚ափսոսան, որ հայերէնին հետ օտար լեզուներով թարգմանութիւն չկայ, որպէսզի ամբողջ աշխարհը գիտնայ, թէ մենք ինչ նիւթ յայտնաբերած եւ հրատարակած ենք:

-Բայց կարծեմ թրքերէն թարգմանութիւնը ընթացքի մէջ է, չէ՞:

-Այո, կ՚ուզէինք մինչեւ Յունուար աւարտել թրքերէնի թարգմանութիւնը, բայց կարծեմ քիչ մը պիտի երկարի, քանի որ թարգմանական հարցեր կան, եզրոյթներու վերջնական ճշդման հարց կայ, չէի ուզեր, որ Թուրքիոյ հայ համայնքը հարուածներու տակ յայտնուէր թրքերէն թարգմանութենէն ետք: Կան մասնագիտական եւ քաղաքական բառեր, որոնց համարժէքները պէտք է զգուշութեամբ թարգմանել, որովհետեւ ի վերջոյ գիրքէն աւելի համայնքը կարեւոր է: Բացի այդ, նաեւ կան պատմական, տեսական եզրոյթներ, որոնք պէտք է երկուստեք ընդունելի ըլլան եւ նման հարցերու շուրջ տակաւին բանակցութիւններու մէջ ենք թարգմանիչին հետ, կարծեմ աւարտելէն ետք անգամ մըն ալ պէտք է հանդիպինք, որպէսզի կարողանանք գիրքը թրքերէնով հրատարակել:

Բան մըն ալ կայ. մինչեւ այսօր Թուրքիոյ մէջ կան մարդիկ, որոնք կ՚ըսեն՝ Պալեանները ի՞նչ ըրած են։ Կ՚ըսեն՝ ի վերջոյ պարզ շինարարներ չէի՞ն: Համայնքին համար շատ կարեւոր է պատմական իւրաքանչիւր բառին համար պատմական հիմնաւորում տալը: Բայց հիմնաւորումը միշտ չէ, որ կրնայ իրականանալ: Արխիւային շատ նիւթեր չեն պահպանուած, անոնց տրուած յանձնարարականները եղած են բերանացի, բանաւոր, կը նշանակէ, որ մենք այստեղ պիտի ընթանանք համեմատական վերլուծութեան ճամբով, նեղ մասնագիտական հարցեր պիտի մեկնանաբենք եւ այլն: Մէկ խօսքով, զուտ մասնագիտական առումով շատ գործ կայ ընելիք:

Հետաքրքրական է նաեւ, որ գիրքին տպագրութեան ընթացքին ալ շատ նիւթեր ի յայտ եկան, բայց անոնք չմտան հայերէն տարբերակին մէջ, գոնէ թրքերէն տարբերակին մէջ յոյս ունինք, որ այդ նորայայտ նիւթերը կը զետեղուին՝ հիմնաւորելով նաեւ այն մտահոգութիւնները, զորս թրքահայ համայնքը ունի Պալեաններուն հետ կապուած:

-Դուք ասուլիսին խօսեցաք նաեւ Միմար Սինան ճարտարապետի գործունէութեան մասին: Ինչպէ՞ս կը կապէք անոր եւ Պալեաններու գործունէութիւնը:

-Այո, մենք ուզենք թէ չուզենք, այս նիւթին համաթեքստին մէջ պէտք է անդրադառնանք ոչ միայն Սինանին, այլ նաեւ՝ Տրդատի գործունէութեան: Պիտի փորձենք վերանայիլ Պալեաններուն կամ հայ քարագործ վարպետներուն առկայութեան Իսթանպուլի մէջ բիւզանդական կայսերական շրջանին, որպէսզի յստականայ Պալեաններու նախկին գործունէութիւնը տարածութեան մէջ, հակառակ պարագային կը ստացուի, որ պատահական ոեւէ մարդիկ՝ Պալեանները յայտնուեցան եւ որեւէ բան ըրին: Մինչդեռ, հայոց ներդրումը, այդ ասպարէզին մէջ, կը հասնի մինչեւ Բիւզանդիոնի հիմնադրման օրերը: Մենք ունինք այդ հնարաւորութիւնը՝ ետ նայելու եւ վերարժեւորելու: Հարկաւ, ոչ մանրամասնութեամբ, այլ այնքան, որքան հնարաւորութիւն կու տայ այս աշխատանքը:

Սինանի պարագային շատ աւելի տեսականօրէն մօտեցանք: Այսինքն, խնդիրը երբեք չդրուեցաւ, թէ Սինան ինչ ազգ կը ներկայացնէ, այլ կարեւորութիւն տուինք Սինանի առաջին ստեղծագործութիւններուն՝ առաջին մզկիթներուն, զորս ան կառուցած է, յայտնի են տարեթիւերը եւ անոնց յատակագծային լուծումները, եւ երբ մենք այդ լուծումները կը բաղդատենք միջնադարեան հայ ճարտարապետութեան յուշարձաններուն հետ, կը տեսնենք, որ անոնք նոյնն են, բայց ժամանակային առումով՝ հայկականներէն վերջ շինուած են: Նկատի առնելով, որ Սինան, ըլլալով պալատի եւ զօրքի մասնակից, պտտած է ողջ սուլթանական կայսրութեան տարածքը, այդ կարգին՝ պատմական Հայաստանի տարածքը եւ կիրթ մարդ ըլլալով, ան չէր կրնար պարզապէս չնկատել միջնադարեան հայկական ճարտարապետութեան մէջ կարեւոր կառուցողական կամ յատակագծային, տիպաբանական ձեւերու գոյութիւնը եւ զանոնք չկիրարկել մասնագիտական դաշտին վրայ: Որովհետեւ տեսնել, հաւնիլ եւ կիրարկելը ընդունուած եղած է միշտ, այսօր ալ ընդունուած է այդ մէկը, նորութիւնը, գեղեցիկը, յառաջադէմը կ՚ընդօրինակուի: Բայց կարեւորը այն է, թէ ինչ կը վերցնես, կը տեսնես քու աչքերովդ եւ քու պահանջքներովդ կը կառուցես նորը: Այսինքն ամէն անգամ չէ, որ ճարտարապետութեան մէջ կը յօրինուի նոր բան մը: Հայկական լեռնաշխարհի մէջ ճարտարապետական տիպերու, տեսակներու կրկնութիւնը դարերու ընթացքին կը սկսի Սինանէն առաջ եւ կը հասնի մինչեւ Պալեանները, եւ հայկական մշակոյթը այս տեսակէտէն դիտարկելը այս պարագային, փաստօրէն, այս գիրքին մէջ առաջին անգամ կատարուած է եւ որով հիմնաւորուած է Պալեաններու գոյութիւնը: Անոնք կիրարկած են եւրոպական մշակոյթ, տեղական մշակոյթ, ի դէմս հայկականի եւ իսլամի պահանջքին: Պալեանները կարողացան հայկական լեռնաշխարհի զանազան տեղերէն հայ վարպետներ հրաւիրել եւ իրականացուցին սուլթանի ցանկութիւնը, որ էր՝ եւրոպական ճարտարապետութեան օրինակով ստեղծել սուլթանական պալատական ճարտարապետութիւն: Այդ ամէնը մենք մեկնաբանած ենք նաեւ Պալեաններուն արխիւին միջոցաւ: Հակառակ, որ արխիւին հետ դժուար էր աշխատիլ, բայց մենք երկար ուսումնասիրութիւն ըրինք. երբ սկսանք աշխատանքի, տեսանք, որ արխիւային փաստաթուղթերուն մէջ գրութիւնները գրուած էին ֆրանսերէն, օսմաներէն, թրքերէն, հայատառ թրքերէն, արեւմտահայերէն, որոնց մեծ մասը անընթեռնելի էր: Այս փաստաթուղթերը հարիւր եւ աւելի տարի որեւէ ձեւով չէին շրջանառուած, եւ ուրիշ այլ մասնագէտներու հետ համադրելով մեր աշխատանքը՝ հասանք այն արդիւնքին, որ կ՚երեւի գիրքին մէջ:

-Այժմ ո՞ւր կը պահուի Պալեաններուն արխիւը:

-Այստեղ՝ մեր թանգարանին մէջ է: Պետականօրէն արձանագրուեցաւ եւ կը պահուի այստեղ, եւ գիրք կազմելէն զատ ան նաեւ հարուստ նիւթ է ուսումնասիրողներուն համար: Երիտասարդ հետազօտողներու համար այս արխիւը ուսումնասիրութեան նոր ուղղութիւն կրնայ դառնալ, քանի որ անոր մէջ կարելի է խորանալ եւ յետագային զանազան նիւթեր ուսումնասիրել:

-Դուք, իբրեւ ճարտարապետ, Ձեզի համար ի՞նչ յայտնաբերեցիք Պալեաններուն գործը ուսումնասիրելէ ետք:

-Ցաւ ի սիրտ, վերջին հարիւր յիսուն տարուան ընթացքին Հայաստանի ճարտարապետութեան պատմութեան, արուեստի տեսութեան ուսումնասիրութեան եւ դասաւանդման գործընթացին մէջ մենք մեծ բաց ձգած ենք, որ է՝ Սփիւռքի հայ ճարտարապետներուն գործունէութիւնը: Թիւրիմացաբար եղած է այդ մէկը, քանի որ տեղեկութիւններ չեն եղած կամ քիչ եղած են եւ մենք ալ այդ գործունէութիւնը, անոնց ստեղծած մշակութային արժէքները չենք նկատած հայ մշակութային ժառանգութեան մաս: Ես զանոնք փորձած եմ ձեւակերպել իբրեւ հայ մշակոյթի համամարդկային ձեռքբերում: Հայ մշակոյթը, հայ մշակութային գործիչները միշտ տուած են աշխարհին, անոնց ներդրումը ահռելի է:

-Իբրեւ մասնագէտ, Պալեանները ինչպէ՞ս կրնաք դասել հայկական ճարտարապետութեան մէջ որպէս ներդրում ունեցած վարպետներ, ի՞նչ չափանիշներու հիման վրայ:

-Առաջինը. Միջազգային մշակոյթներ ընկալելու անոնց կարողութիւնը, որ յատուկ է հայուն:

Երկրորդը. Ապսպրանքի՝ շինարարական գործընթացի կազմակերպչական ունակութիւնը, որ կրկին հայերուն յատուկ է: Այս մէկը շատ կարեւոր է. այո, սուլթանը կ՚ուզէ բան մը, բայց ինչպէ՞ս ընել… Ան ընտրեց հայեր եւ ոչ ուրիշ ազգի ճարտարապետներ: Ասիկա նոյնպէս պէտք է կարեւորենք:

Երրորդը. Միջավայրի եւ տարածքի կազմակերպման հայկական մօտեցումը:

Չորրորդը. Զանազան արուեստներ համադրելու կարողութիւնը, այս մէկն ալ հայերուն բնորոշ է եւ շատ կարեւոր բան է եւ կրկին ուսումնասիրութեան նիւթ է:

Կարեւոր հանգամանք մը եւս կայ. այն, որ Պալեանները հայկական համայնքին հետ հաւասարապէս շնչած են, թէ՛ իբրեւ բարերարներ, թէ՛ իբրեւ հասարակական գործիչներ եւ թէ՛ իբրեւ հայ համայնքին համար կառուցող ճարտարապետներ: Անոնք չեն ըսած՝ մենք արդէն պալատի հովանին ունինք, ուրեմն հեռանանք համայնքէն: Ո՛չ, անոնք համայնքին մաս կազմած են, այս մէկը կրկին անոնց հայութիւնը շեշտելու պարագային կարեւոր հանգամանք մըն է, ինչ որ պէտք չէ մոռնալ:

Համայնքին համար անոնց ստեղծած կառոյցները մինչեւ այսօր կան: Այսինքն այս մէկը արդէն միայն բաւարար է, որ զանոնք իբրեւ հայ ճանչնանք եւ անոնց գործունէութիւնը փորձենք այլ հայեացքով արժեւորել: Եւ վերջապէս, անոնց ճարտարապետութիւնը քարի ճարտարապետութիւն է, իսկ այսօր արդէն փաստուած է, որ քարի ճարտարապետութիւնը յատուկ է հայկական լեռնաշխարհին, եւ քարի ճարտարապետութեան հայկական արմատները կը հասնին մինչեւ քարէ դար: Ռուսերը, ճաբոնցիները, օրինակ, չունին քարի ճարտարապետութիւն, մենք ունի՛նք: Եւ թէ՛ Սինանը, թէ՛ Տրդատը, թէ՛ Պալեանները, քարի ճարտարապետութեան գիտակներ էին, եւ քարի ճարտարապետութիւնը բերին Իսթանպուլ: Իսթանպուլի մէջ, ի դէպ, կայ նաեւ փայտի ճարտարապետութիւն: Անոնք փայտի ճարտարապետութիւն ալ իրականացուցած են, բայց Իսթանպուլի դիմագիծն ու դիմանկարը կը նկատուի քարի ճարտարապետութիւնը, որուն հիմքը Պալեանները դրին, որովհետեւ անոնք իրենց ծիներով քարի ճարտարապետութեան կրողներ էին. Պալեաններէն առաջինը քարագործ վարպետ էր, շինարար էր: Այս ամէնը տակաւին հետազօտութեան կարիք ունեցող երեւոյթներ են, եւ տակաւին հայ ճարտարապետութիւն, հայ երաժշտութիւն, հայ մշակոյթ երեւոյթներու բանաձեւերը մինչեւ վերջ չեն տրուած, թէ՛ մեզի, թէ՛ օտարին: Այսօր Իսթանպուլի մէջ ունինք հայ ճարտարապետներ, թէ՛ «Հայճար»ի սահմաններուն մէջ, թէ՛ անկէ դուրս եւ այսօր հայ ճարտարապետը Իսթանպուլի մէջ մզկիթ կը կառուցէ: Եւ անոր կը վստահին: Ուրեմն այս երեւոյթը տակաւին պէտք է ուսումնասիրուի:

-Պալեանները եղան աւանդոյթի մը կրողը, իսկ իրենցմէ ետք եղա՞ն այդ աւանդոյթը շարունակողներ:

-Շարունակող չեմ կրնար ըսել, որովհետեւ իրենցմէ ետք ուղղութիւններն ու պահանջքները տարբեր էին: Սինանի ժամանակ կը փորձէին հոգեւոր, պաշտամունքային կառոյցները աւելի հաստատել կայսրութեան շրջանին, Պալեաններուն ժամանակ անոնք փորձեցին պալատական ճարտարապետութիւնը նմանցնել ֆրանսական կայսերական շրջաններուն: Եւ իրենցմէ ետք շարունակողներ չեղան, որովհետեւ նախ փոխուեցաւ կայսրութիւնը, ստեղծուեցաւ հանրապետական Թուրքիա, եւ ճարտարապետական պահանջքներն ալ փոխուեցան: Բայց հանրապետական շրջանին ալ հայ ճարտարապետներ կային. այսօր ալ կան Թուրքիոյ մէջ:

-Այսօր հայ ճարտարապետները համախմբուա՞ծ են: Անոնց մասնագիտական հայեացքը ուղղուա՞ծ է դէպի Հայաստան, դէպի հայկական միջավայրի նոր դիմագիծի կերտման:

-Համախմբման քայլեր կան, բայց կարելի չէ խօսիլ արդիւնաւէտ գործունէութեան մասին: Եթէ Սուրիոյ, Լիբանանի, Իրաքի, Քաթարի, Իրանի, Էմիրութիւններու, Թուրքիոյ, Ռուսաստանի եւ այլ երկիրներու հայ ճարտարապետներուն գործունէութիւնը համադրենք հայաստանցի ճարտարապետներու գործունէութեան հետ եւ ատիկա նկատենք մէկ մշակութային գործունէութիւն, հարց կը յառաջանայ, թէ Երեւանի մէջ ինչպէ՞ս կը կառուցենք: Վստահ՝ կը կառուցենք նորովի, ամուր եւ աւելի արդիական:

-Բայց ճարտարապետական համահայկական հաւաքներ կ՚ըլլան եւ կը համախմբուին, ինչո՞ւ արդիւնքներ չկան:

-Հիմնական հարց մը կայ: Այդ մէկն այն է, որ եօթանասուն տարի շարունակ, մինչեւ Հայաստանի երրորդ հանրապետութիւնը, հայաստանցիները շատ լաւ չէին ճանչնար Սփիւռքի հայ ճարտարապետները եւ բնականաբար միւս կողմն ալ հայաստանցիները չէին ճանչնար: Զիրար չճանչնալը, լեզուական խոչընդոտներով չյարաբերուիլը, ընկերային եւ քաղաքական զանազան գետիններու վրայ գտնուիլը երկուստեք մեծ վնաս բերաւ: Ցաւօք, այսօր ալ այդ երեւոյթը կը շարունակուի եւ կայ նաեւ փոխվստահութեան պակաս, որ կրկին զիրար չճանչնալէն կու գայ: Եթէ խելացի ըլլանք, կրնանք այս գործընթացը հեռաւոր ծրագիրներով իսկապէս կարգաւորել, կը միաւորուինք, եւ ոչ միայն ի նպաստ Հայաստանի, այլ ի նպաստ հայկական աշխարհի:

-Դուք բազում անգամ եղած էք Պոլիս, ինչպէ՞ս կը բնութագրէք համայնքը:

-Մինչեւ Պոլսոյ հետ առընչուլիը ես շատ այլ հայկական համայնքներու հետ առընչուած եմ՝ խորհրդային շրջանին առիթ ունեցած եմ ճանչնալու վրացահայ, ատրպէյճանահայ, իրանահայ, ռուսահայ, եւրոպական որոշ երկիրներու համայնքները եւ արդէն այս նոր շրջանին, երբ հնարաւորութիւն եղաւ Թուրքիա երթալու, ինծի համար պոլսահայ համայնքը ընկալեցի իբրեւ համայնքային կեանքի ուսանելի օրինակ: Կուսակցութիւններուն արգիլուած ըլլալը յանգեցուցած է նոր տեսակի համայնքային մտածողութեան ձեւաւորման. համայնքը կը մտածէ հայապահպանութեան բոլոր հարցերուն մասին, հոգիին մէջ ջատագովն է հայապահպանութեան բոլոր հարցերուն: Եւ ես շատ կ՚ուզէի, որ ամբողջ հայութիւնը այդպէս մտածէր, եւ ունենալով բազմաթիւ բարդոյթներ եւ խնդիրներ, ինչպէս նաեւ երիտասարդութեան արտագաղթը, պոլսահայ համայնքը կը շարունակէ մնալ իր դիրքերուն վրայ: Իմ սիրած համայնքներէն մին է եւ փափաքս է, որ միշտ յարատեւէ:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ