ԹԷՈԴԻԿ (ԹԷՈԴՈՐՈՍ ԼԷՊՃԻՆՃԵԱՆ, 1873-1928). «ԱՄԷՆՈՒՆ ՏԱՐԵՑՈՅՑԸ»Ի ՄԵԾԱՎԱՍՏԱԿ ԽՄԲԱԳԻՐԸ

Մարտ 5-ի ծնունդ է հայ մտքի եւ գրականութեան հսկաներէն Թէոդիկը (Թէոդորոս Գրիգորի Լէպճինճեան), որ ապրեցաւ եւ գործեց հայ ժողովուրդի նորագոյն պատմութեան ամենէն բախտորոշ ժամանակաշրջանին՝ 19-րդ դարավերջին եւ 20-րդ դարասկիզբին, դառնալով արժանահաւատ վկան հայոց նահատակութեան, յարութեան եւ վերապրումին:

Մեծ եղեռնի ահաւորութիւնն ու տարողութիւնը մեր սերունդները վաւերականօրէն ճանչցան եւ խորաչափեցին Թէոդիկի մտքի լոյսով ու սրտի յոյզով: 1919-ին լոյս տեսած իր «Յուշարձան ապրիլ տասնմէկին (24-ին)» հանրագիտական գործով Թէոդիկ անուն առ անուն, հակիրճ կենսագրականներով ու արժեւորման վկայութիւններով պատրաստեց ու հայոց վերապրող սերունդներուն եւ հանուր մարդկութեան յանձնեց վաւերագրութիւնը նահատակ հայ ժողովուրդի մտաւորական սերուցքին:

Կենդանի հանրագիտարանի շնչող ու կենսունակ մարմնաւորում մը եղաւ Թէոդիկ, որ 1907-էն սկսեալ մինչեւ 1928-ը իր հրատարակած «Ամէնուն տարեցոյցը» անուն տարեգիրքերու հարուստ շարքով ոչ միայն հիմնադիրը հանդիսացաւ հայ կեանքի եւ հոգեմտաւոր երկունքի տարեգրութիւնն ու ամէնամեայ արգասիքը խտացնող գրական-հրապարակագրական բնագաւառին, այլեւ նուաճեց հայոց «ամէնուն» մտքի եւ հոգիի ծարաւը յագեցնելու առաքելութեան լծուած մեծարժէք ռահվիրայի դափնեպսակը:

Եւ պատահական չէ, որ ազգային վերազարթնումի մեր օրերուն ամէնուր, վերանկախացեալ Հայաստանէն մինչեւ սփիւռքի մերձաւոր թէ հեռաւոր գօտիները, Թէոդիկի նորովի յայտնագործման եւ վերարժեւորման ընդհանուր շարժում մը թափ առած է. կը վերահրատարակուի «Ամէնուն տարեցոյցը» շարքը, ուրիշ մը հայերէն բնագրով եւ անոր կցուած թրքերէն թարգմանութեամբ լոյս կ՚ընծայէ Թէոդիկի «Յուշարձան ապրիլ տասնմէկին (24-ին)» գործը, իսկ հայ մտաւորականութիւնը լուսարձակի տակ կը բերէ խորիմաց բանասէրի եւ բանահաւաքի թէոդիկեան ժառանգութիւնը:

Հայ մտքի եւ մշակոյթի, գրականութեան եւ մամուլի երբեմնի ճառագայթող կեդրոնի՝ հայկական Պոլսոյ հարազատ ու արժանաւոր ներկայացուցչական դէմքերէն է Թէոդիկ: Ծնած է Սկիւտար, 5 մարտ 1873-ին: Յաճախած է Սկիւտարի ճեմարանը, ապա՝ Պէրպէրեան վարժարանը եւ աւարտած է Պոլսոյ ամերիկեան Ռոպերթ քոլէճը: Վաղ հասակէն սկսած է կանոնաւորաբար աշխատակցիլ իր ժամանակի պոլսահայ թերթերուն («Ծաղիկ», «Հանրագիտակ», «Մանզումէի Էֆքեար», «Սուրհանդակ» եւ այլն)՝ գործածելով տարբեր գրչանուններ՝ Մոդոթէ, Մտոստիկ, Թէոդիակ եւ Թ. Ա.:

Սկզբնական շրջանի իր հրապարակումները ունեցած են ուղեգրական տոմսերու, նորավէպերու եւ դիմաստուերներու ներկայացման բնոյթ: Առանձին հատորով լոյս տեսած առաջին գործերէն եղած է «Ճանչուոր դէմքեր» խորագրով դիմաստուերներու շարքը: Իր նորավէպերը («Շան խիղճը», «Շրթունք շրթունք»ի եւ այլն) 1912-ին ամփոփուեցան եւ հրատարակուեցան «Կաղանդ» անունով:

1905-ին «Պոլսոյ հայեվարը» խորագրով բանասիրական իր անտիպ աշխատասիրութիւնը արժանացաւ ատենի հեղինակաւոր «Իզմիրեան» գրական մրցանակին: Հայ գիրերու ստեղծման եւ տպագրութեան պատմութեան է նուիրուած եւ 1912-ին լոյս տեսած Թէոդիկի «Տիպ ու տառ» մեծարժէք ուսումնասիրութիւնը:

Բայց Թէոդիկի կոթողական նուաճումը եղաւ 1907-ին իր ձեռնարկած «Ամէնուն տարեցոյցը», որ ունեցաւ հրատարակութեան երկու շրջան. առաջինը տեւեց մինչեւ 1915, երբ տարեգիրքի այդ տարուան համարի հրատարակութենէն ետք Թէոդիկ իր կարգին ձերբակալուեցաւ եւ աքսորուեցաւ. հրատարակութեան երկրորդ շրջանը վերսկսաւ Ա. Աշխարհամարտի աւարտին հետ եւ շարունակուեցաւ մինչեւ 1928-ի իր մահը՝ նախ Պոլսոյ մէջ (մինչեւ 1923-ին իր վերջնական հեռացումը Թուրքիայէն), ապա՝ Փարիզ, ուր հաստատուեցաւ եւ գործեց հայ մտքի ու գրականութեան այս երախտաւորը: Առանձին ուշադրութեան եւ յուշատետրի արժանի է Թէոդիկի մազապուրծ փրկութիւնը եղեռնէն: Մ. Աղանալեանի վկայութեամբ, դէպի Տէր Զօր աքսորի ճամբուն վրայ Թէոդիկ ազատագրուած է հայ մարտիկներու խումբի մը կողմէ: Օտար անձնաթուղթով ընդյատակեայ կեանք ապրած է մինչեւ աշխարհամարտի աւարտը՝ իբրեւ բանուոր աշխատելով Տաւրոսեան փապուղիի ռազմական շինարարութեան մէջ:

Զինադադարէն ետք թափ առած պոլսահայ զարթօնքի վերջին ճառագայթումին դրօշակիրը եղաւ Թէոդիկ: Հայաստանի Հանրապետութեան հռչակումն ու հայոց պետականութեան կերտումը ոչ միայն խանդավառութեան անսպառ աղբիւր մը դարձան Թէոդիկի եւ իր սերունդի վերապրող մտաւորականութեան նորովի երկունքին համար, այլեւ ազգային-քաղաքական յանձնառու գործունէութեան մղեցին Թէոդիկը: Յաջորդաբար գրեց եւ հրատարակեց «Յուշարձան»ը, «Զուլումը եւ մեր որբերը» (1920-ին) եւ «Գողգոթա»ն, որ լոյս տեսաւ յետմահու, 1966-ին: Աշխոյժ մասնակցութիւն բերաւ պոլսահայ մամուլին՝ ԺԱՄԱՆԱԿ, «Ժողովուրդ» եւ «Վերջին Լուր» թերթերուն:

1923-ին Փարիզ հաստատուելէ ետք ալ Թէոդիկ նոյն թափով շարունակեց իր աշխոյժ գործունէութիւնը, պահպանեց «Ամէնուն տարեցոյցը» եւ վերապրող վկան ու անլռելի ձայնը դարձաւ հայ ժողովուրդին:

Թէոդիկին մեծութիւնը կը կայանայ նախ իր ժամանակի հայ կեանքին մեծ ու փոքր իրադարձութիւններն ու խնդիրները մանրամասն հետազօտելու, տեղեկագրելու եւ գալիք սերունդներուն իբրեւ ազգային յիշողութիւն ու ժառանգութիւն կտակելու մտաւորականի արժանաւորութեան մէջ:

Թէոդիկի մեծութիւնը, ապա, եւ՝ յատկապէս, կը կայանայ հայ մտքի եւ մշակոյթի, հայ գրականութեան ու արուեստներու ժամանակակից տաղանդները, Դանիէլ Վարուժանէն մինչեւ Կոմիտաս Վարդապետ եւ Հրաչեայ Աճառեան, իր տարեգիրքին շուրջ հաւաքելու, անոնց ստեղծագործական եւ մտաւորական կենսունակութիւնը խրախուսելու արժանիքին մէջ:

«Ամէնուն տարեցոյցը»ի հանրագիտակ եւ իմաստուն մտաւորականին՝ Թէոդիկի գաղափարներու աշխարհով վերանորոգուելու առիթը կ՚ընծայէ անոր ցիրուցան մտքերէն կազմուած ծաղկաքաղը.

Հայ նշանաւոր ճարտարապետներու երեք հարիւրամեայ գերդաստանի ներկայացուցիչներից մէկը՝ Յակոբ Պալեանը (1838-1874) սովորութիւն ունէր շաբաթական աւելցնելու ռոճիկն իր այն գործաւորին, որն իր հետ խօսած ատեն յաջողէր օտար բառեր չգործածել («Ամէնուն տարեցոյցը», 1921 թուական, էջ 262):

- Գաղափարները ոլորուած մագաղաթներ են. խօսակցութիւնն է, որ կը բանայ զանոնք:

- Գաղափարներ ստանալը կը նմանի ծաղիկներ քաղելուն, իսկ խորհիլը՝ ծաղկեփունջ կազմելուն:

- Ուր որ տեսնէք կարգապահութիւն՝ առանց վիշտի, խաղաղութիւն՝ առանց գերութեան եւ լիութիւն՝ առանց շռայլութեան, գիտցէք, որ հոն երջանիկ էակ մըն է, որ կը կառավարէ:

- Պետութիւն մը որքան ապականուի, այնքան օրէնքները կը շատնան:

- Զինուորներու դիակները գերագոյն պատուանշաններ են, զորս մայրեր, քոյրեր, այրիներ եւ որբեր արցունքով կը կախեն իրենց հայրենիքին կուրծքէն՝ անոր մշտնջենաւոր փառքին համար:

- Վախկոտը վտանգէն առաջ կը վախնայ, վատ մարդը՝ վտանգի ժամանակ, իսկ քաջը՝ վտանգէն յետոյ:

- Գայլերուն պատերազմը գառնուկներուն խաղաղութիւնն է:

- Դրամին ի՛նչ ըլլալը եթէ գիտնալ կ՚ուզես, աշխատէ փոխ առնել:

- Շահը բարեկամութեան գերեզմանն է:

- Երբ խնդիրը շահու վրայ է, կովերն անգամ արծիւներ կը դառնան:

- Վայելքը երջանկութեան թշուառութիւնն է, իսկ յոյսը՝ թշուառութեան երջանկութիւնը:

- Հաճոյքը յիմարներու երջանկութիւնն է, իսկ երջանկութիւնը՝ իմաստուններու հաճոյքը:

- Կ՚ուզե՞ս յաղթել մոլուցքներուդ. մի՛ կռուիր անոնց հետ, փախչի՛ր:

- Հանճարը ստեղծողն է, իսկ ռամիկը՝ ստեղծագործողը:

- Վիշտերը կտակներու նման են, ամենավերջինը կ՚ոչնչացնէ նախորդները:

- Անթերի գեղեցկութիւնը զտուած ջուր մըն է, որ… համ չունի:

- Մրջիւնի բնակարանին մէջ ջրհեղեղ է ցօղը:

- Ժամացոյցը կեանքի խարտոցն է:

- Աստուած եթէ ագռաւի ձայնին լսէր, վարդավառին ձիւն կու գար:

- Ծեր մարդոց խրատ տալը տարբերութիւն չունի սեւ հագուստի վրայ լու փնտռելէն:

- Հայը ձի հեծնայ՝ Աստուած կը մոռնայ, ձիէն իջնայ՝ ձին կը մոռնայ:

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ