ՅՈՒՇԱՄԱՏԵԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՅՑ ԱՒԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ 175-ԱՄԵԱՅ ՏԱՐԵԴԱՐՁԻՆ ԱՌԹԻՒ - (Բ)

Արդէն տեղեկացուցած էինք, որ այս տարի կը լրանայ Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցւոյ 175-րդ տարեդարձը: Այս յոբելենական առիթով, բազմաթիւ ձեռնարկներու կարգին, լոյս տեսաւ «Յուշամատեան Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցւոյ՝ 175-ամեայ տարեդարձին առթիւ» հատորը, զոր խմբագրած եւ աշխատասիրած է վերապատուելի տքթ. Վահան Յ. Թութիկեան:

Հակառակ անոր որ այս յուշամատեանը գեղարուեստական գիրք մը չէ, բայց սահուն ընթերցանութիւն կը պարգեւէ զայն ձեռքը առնողին: Ընթերցողը զարմանքով կը յայտնաբերէ այն աշխարհատարած գործունէութիւնը, որ 175 տարիներու ընթացքին կատարած է Հայց. Աւետարանական եկեղեցին:

Վերապատուելի Վահան Թութիկեանի կազմած այս պատմական հատորէն քաղելով, հետաքրքրական մանրամասնութիւններ կը ներկայացնենք «Հայ Աւետարանական եկեղեցին Հիւսիսային Ամերիկայի մէջ», «Հայ Աւետարանական եկեղեցին Հայաստանի եւ Կովկասի մէջ» եւ «Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցի» բաժիններէն:

ՀԱՅ ԱՒԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՀԻՒՍԻՍԱՅԻՆ ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՄԷՋ

Հայ աւետարանական եկեղեցիներ Ամերիկայի մէջ ծնունդ առած են 19-րդ դարու վերջին քառորդին եւ 20-րդ դարու սկիզբները: Անոնք կը կազմուէին առաւելաբար այն 19 գաղութներու աւետարանականներէն, որոնք փախած էին Օսմանեան պետութեան ճնշումներէն եւ հալածանքէն: Այդ գաղթական հայերը կազմակերպեցին իրենց եկեղեցիները «կարիքի ճնշումին իբր արդիւնք»: Անոնք ծանօթ չէին երկրին լեզուին եւ սովորութիւններուն, եւ երբեմն նոյնիսկ չարժանացան տեղական բողոքական եկեղեցիներու կողմէ դրական վերաբերմունքի: Անոնք կազմակերպեցին եկեղեցիներ, որովհետեւ կը փափաքէին հոգեւոր պաշտամունք կատարել հայերէն լեզուով, ինչպէս նաեւ կարիքը կը զգային իրարու ընկերակցութեան: Հիւսիսային Ամերիկայի մէջ հիմնուած առաջին հայ եկեղեցին հայ աւետարանական եկեղեցի մըն էր՝ Հայ Մարտիրոսաց եկեղեցին, Վուստր, Մեսեչուսեց, հիմնուած՝ 1881-ին: Ամերիկայի Հայ աւետարանական բոլոր եկեղեցիներուն անդամներն ու հովիւները Կիլիկիայէն եւ Հայաստանէն գաղթողներ էին, հալածանքէ եւ արհաւիրքներէ վերապրողներ: Անոնք վճռած էին փրկել «Մնացորդաց»ը եւ ծառայել անոր, ինչպէս նաեւ պահպանել հայկական նոր ժառանգութիւնը՝ եկեղեցիներ եւ մշակութային կազմակերպութիւններ հիմնելով: Արեւելեան նահանգներու Հայ Աւետարանական եկեղեցիներու միութիւնը, որ կը պարփակէր Միսիսիփի գետի ափէն դէպի Արեւելք մինչեւ Ատլանտեան ովկիանոս երկարող գօտիին մէջ գտնուող եկեղեցիները, հիմնուած 1901-ին, Մեսեչուսեց նահանգի Վուստր քաղաքին մէջ: 1960-ին, երբ Թորոնթոյի եւ Մոնթրէալի հայ աւետարանական եկեղեցիները միացան միութեան, անունը փոխուեցաւ եւ եղաւ Արեւելեան նահանգներու եւ Գանատայի Հայ աւետարանական միութիւն: Գալիֆորնիայի միութիւնը կազմուած էր մայիս 1908-ին, եւ կը կոչուէր Գալիֆորնիայի Հայ ժողովական միութիւն: Երիցական եկեղեցիներուն միութեան միանալու կարելիութիւնը ստեղծելու հեռանկարով, անունը փոխուեցաւ եւ եղաւ Գալիֆորնիայի Հայ աւետարանական միութիւն: Ամերիկայի Հայ աւետարանական եկեղեցիներու զոյգ միութիւններու 1933-ի վիճակագրութիւնը ցոյց կու տայ հետեւեալը.- Երկու միութիւնները ունէին 42 եկեղեցիներ եւ հաղորդակցականներ (fellowships), 27 ձեռնադրեալ հովիւներ, 2 արտօնեալ քարոզիչներ, 1872 կիրակնօրեայ աշակերտներ, 760 երիտասարդ Ջանիցականներ եւ 13 հազար անդամներ (հաղորդական եւ ոչ-հաղորդական): Իր հիմնադրութենէն մինչեւ 1930-ական թուականները՝ Արեւելեան նահանգներու Հայ Աւետարանական միութիւնը ունէր 28 եկեղեցիներ եւ հաղորդակցականներ (fellowships): Սակայն, ներկայիս անոնցմէ տասը դադրած են գոյութենէ՝ զանազան պատճառներով: Ինչ կը վերաբերի Գալիֆորնիայի Հայ աւետարանական միութեան, իր կազմութենէն մինչեւ 1960-ական թուականները ան ունէր 14 եկեղեցիներ եւ հաղորդակցականներ, որոնցմէ ութը կազմալուծուած են, բայց անոնց փոխարէն տասն նոր եկեղեցիներ միացած են անոր շարքերուն: Սկզբնական տարիներուն, Ամերիկայի հայ աւետարանական եկեղեցիներէն շատեր բարոյական եւ նիւթական օժանդակութիւն ստացան ժողովական եւ երիցական եկեղեցիներէն: Կարճ ժամանակ մը ետք, սակայն, անոնցմէ ոմանք ինքնաբաւ դարձան: Աւելին, անոնք կարելիութիւնը ունեցան օգնութեան ձեռք կարկառելու հայրենի հողին վրայ գտնուող իրենց քոյր եկեղեցիներուն: Անոնք օգնեցին հայ աւետարանական եկեղեցիներու վերահաստատումին սփիւռքի մէջ: Այս էր կարեւոր պատճառներէն մէկը Ամերիկայի Հայ աւետարանչական ընկերակցութեան հիմնադրութեան: Հայ Աւետարանական եկեղեցիները առանց յապաղումի կազմեցին Քրիստոնէական Ջանից ընկերակցութիւններ, աւետարանչական յանձնախումբեր, տիկնանց եւ այրերու կազմակերպութիւններ, դպրոցներ եւ այլ օժանդակ մարմիններ: Անոնք մասնակից եղան հայանպաստ բարեգործական նախաձեռնութիւններու: Արեւելեան նահանգներու աւետարանական միութեան ծոցին մէջ ծնաւ Ամերիկայի Հայ աւետարանչական ընկերակցութիւնը 1918 թուականին, որ բարերար դերակատարութիւն ունեցաւ ցեղասպանութենէն ազատած գաղթական հայ ժողովուրդին համար թէ՛ նիւթապէս եւ թէ՛ բարոյապէս: Անոր բերած նպաստին եւ մատուցած ծառայութեան մասին առանձնապէս պիտի անդրադառնանք հատորին այս գլխուն մէջ, եւ աւելի ետքը՝ անջատ գրութիւնով մը: Իր գործունէութիւններուն մասին իր անդամներն ու եկեղեցիները տեղեակ պահելու համար, Աւետարանչականը հրատարակեց «Լրատու» անունով, մեծադիր էջերով պատկերազարդ թերթ մը, որ ապագային աւելի ճոխ բովանդակութեամբ փոխանակուեցաւ «Աւետագիր» անունով: Այս վերջինը նաեւ տեսակ մը պաշտօնաթերթ դարձաւ Արեւելեան նահանգներու եկեղեցական միութեան, իսկ Գալիֆորնիայի միութեան կողմէ լոյս տեսան «Ջանասէր» եւ «Ջահակիր» թերթերը յաջորդաբար: Հայ աւետարանականներ 20-րդ դարու առաջին քառորդին, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու նորակազմ գաղութին յառաջապահ ուժերէն մէկը հանդիսացան: Կրօնական, կրթական, մշակութային եւ հասարակական մարզերու մէջ անոնք ընդհանրապէս ռահվիրայի դեր կատարեցին՝ շնորհիւ իրենց եկեղեցական եւ աշխարհական ղեկավարներու նախաձեռնութեան: Անոնց նախաձեռնութեամբ հիմնուեցաւ Հայ Գաղթային ընկերութիւնը 1901-ին, որու նպատակն էր օժանդակել Ամերիկայի հայ գաղթականներուն: Անոնք կազմակերպեցին Հայ կրթական հիմնարկութիւնը 1906-ին, որ կրթանպաստ հայթայթեց աւելի քան 300 հայ ուսանողներու: Անոնց նախաձեռնութեամբ հիմնուեցաւ «Հայաստանի Կոչնակ» թերթը 1900-ին: Անոնց նախաձեռնութեամբ նաեւ հիմնուեցաւ «Վարդանանց ասպետներ»ու կազմակերպութիւնը 1916-ին: Հայ աւետարանականներ նաեւ մեծապէս սատարեցին Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութեան (ՀԲԸՄ) բարգաւաճումին իր սկզբնական տարիներուն: Հայ աւետարանական եկեղեցական եւ աշխարհական մտաւորականներ իրենց տասնեակ հրատարակութիւններով ճոխացուցին ամերիկահայ մամուլը: Արեւելեան նահանգներու եւ Գալիֆորնիայի միութիւններու առաջնորդները պարբերաբար խորհած են միացումի կարելիութիւններու մասին, սակայն որոշ նկատումներ ինչպէս հեռաւորութիւն եւ տնտեսական հարցեր, արգելք եղած են այդ երազին անմիջական իրագործումին: 1964-ին այդ խորհուրդը դարձեալ արծարծուեցաւ Արեւելեան նահանգներու եւ Գանատայի միութեան տարեկան համաժողովին ընթացքին: Հետեւաբար, երկու միութիւններու Գործադիր յանձնախումբերը աւելի խոր քննարկումի ենթարկեցին միացում մը իրականացնելու կարելիութիւնները: Յաջորդող մի քանի տարիներուն սահմանադրութեան նախագիծեր մշակուեցան, փոխանակուեցան, քննարկուեցան եւ վերամշակուեցան: Ի վերջոյ, երկու միութիւններուն Գործադիր յանձնախումբերուն վաւերացումին արժանացած առաջադրեալ սահմանադրութիւնը յղուեցաւ եկեղեցիներուն առ ի սերտողութիւն: Սահմանադրութեան վերջնական օրինակը ներկայացուեցաւ Սահմանադրական համաժողովին, որ գումարուեցաւ Տիթրոյթի մէջ, Միշիկըն, հոկտեմբեր 7-10, 1971-ին: Այստեղ երկու միութիւններուն միաձուլումը իրականութիւն դարձաւ եւ Հիւսիսային Ամերիկայի Հայ աւետարանական միութիւնը ստեղծուեցաւ:

ՀԱՅ ԱՒԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՒ ԿՈՎԿԱՍԻ ՄԷՋ

Մինչ Փոքր Ասիոյ, Կիլիկիոյ եւ Օսմանեան կայսրութեան տարբեր շրջաններուն Ամերիկայի Արտաքին առաքելութիւններու յանձնաժողովը աւետարանչական աշխատանք կը տանէր, ուրիշ բողոքական միսիոնարներ եւս աշխատանք կը տանէին, մասնաւորաբար Հայաստանի եւ Կովկասի մէջ: Այսպիսի խումբ մըն էր այն միսիոնարութիւնը, որ եկաւ Գերմանիոյ Վուրթեմպերկ քաղաքէն եւ հաստատուեցաւ Կովկասի մէջ 1817 թուականին: Անոնք կը հաւատային որ Քրիստոսի երկրորդ գալուստը պիտի պատահէր 1836-ին, եւ թէ Քրիստոս պիտի իջնէր Արարատ լերան վրայ: Քանի որ Քրիստոսի երկրորդ գալուստի ակնկալութիւնը չիրականացաւ, անոնք հաստատուեցան Կովկասի մէջ եւ այդ շրջաններուն մէջ ապրող հայերուն հետ կապ հաստատելով մեծ ազդեցութիւն ունեցան անոնց կրօնական համոզումներուն վրայ: Հայոց մէջ միսիոնարական աշխատանք տանող ուրիշ խումբ մըն էր Պազէլի (Զուիցերիա) Աւետարանական միսիոնարական ընկերութիւնը, որ 1822-ին գործի ձեռնարկեց Կովկասի մէջ: Պազէլեան միսիոնարները կը մտադրէին «լուսաւորել եւ բարեկարգել հայերը… զանոնք ունենալու որպէս օգնականներ մահմետականները դարձի բերելու կարեւոր գործին մէջ»: Անոնք նպատակ ունէին լուսաւորել Հայ Առաքելական Եկեղեցին առանց ներգրաւելու անոր անդամները: Դպրոցները եւ մամուլը պիտի հանդիսանային գլխաւոր միջոցները՝ իրականացնելու իրենց նպատակը եղող բարեկարգութիւնը: Անոնց գործին կարեւոր դաշտերէն մէկն էր Շուշին, Ղարաբաղի նահանգին մայրաքաղաքը, ուր կ՚ապրէին աւելի քան քսան հազար հայեր: Անոնք բացին բազմաթիւ դպրոցներ, ուր շատ մը հայեր կը ղրկէին իրենց զաւակները: Անոնք նաեւ հաստատեցին բարեկամական կապեր հայ կղերականներու հետ, ներառեալ Հայոց առաջնորդը՝ Պաղտասար Եպսկ. Գանձասարու: Հայ առաքելականներէն ոմանք որպէս ուսուցիչ կը ծառայէին անոնց դպրոցներուն մէջ: Պազէլի Միսիոնարական ընկերութենէն զատ, երկու կարեւոր կրթական հաստատութիւններ՝ Թիֆլիզի Ներսէսեան վարժարանը եւ Դորպատի Բողոքական համալսարանը կարեւոր դեր խաղացին արեւելահայոց բարեկարգութեան աշխատանքին մէջ: Այս հաստատութիւններուն շրջանաւարտներէն շատերը ջատագով եղան բարեկարգութեան եւ լուսաւորութեան: Աւետարանական շարժումը բաւական լայն տարածում գտաւ Ներսէս Աշտարակեցի Կաթողիկոսի հայրապետութեան շրջանին, 1843-1857: Թէեւ արեւելքի մէջ Շամախն էր կեդրոնը հայ աւետարանականութեան, բայց հայ աւետարանական փոքր խումբեր գոյութիւն ունէին Հայաստանի տարբեր շրջաններուն մէջ, ինչպէս Վաղարշապատ, Ալեքսանդրապոլ, Կարս եւ Ղարաքալա: Մինչ այդ, վերազարթնած էր Թոնտրակեան շարժումը՝ Հայ Եկեղեցիին կողմէ ութ դարերու հալածանքներէն ետք: Թոնտրակեան շարժումը աննուղակի կերպով նպաստեց բողոքականութեան տարածումին Հայաստանի մէջ՝ ջատագովելով կարգ մը աւետարանական ճշմարտութիւններ: Աւելին, ամերիկացի եւ անգլիացի միսիոնարներու օգնութեամբ աւետարանական շարժումը տարածուեցաւ եւ հասաւ Ալեքսանդրապոլ, Ղուլուճան եւ Կարս: Հայ աւետարանական համայնքը օրէ օր կը մեծնար: Վեր. Վահան Միքայէլեան համայնքի գլխաւոր ներկայացուցիչն ու մղիչ ուժն էր: Օգտուելով ռուսական ձարի կողմէ Պոլոժենիա հրովարտակէն, որ կրօնական ազատութիւն կը շնորհէր ռուսական կայսրութեան բոլոր կրօնական համայնքներուն, վեր. Միքայէլեան Հայ աւետարանական եկեղեցիին կողմէ խնդրագիր մը ներկայացուց ձարական կառավարութեան որպէս անջատ համայնք ճանչցուելու: Վեց տարի ետք, յունուար 31, 1914-ին, պետական ճանաչումը տրուեցաւ հայ աւետարանականներուն, որոնք կոչուեցան «Հայ Աւետարանական Արարատեան համայնք»:

1918-ին հայկական հայրենիք մը ունենալու դարերու երազը իրականացաւ՝ Հայաստանի անկախ հանրապետութեան հռչակումով: Թուրքիոյ արեւելեան նահանգներուն մէջ ապրող հայերէն անոնք, որոնք ճողապրած էին ցեղասպանութենէն, ապաստան գտան նորահռչակ հանրապետութեան մէջ: Հայ աւետարանական եկեղեցիներու թիւը մեծցաւ, այնքան որ 1926-ին 15 եկեղեցիներ եւ աւետարանչական կեդրոններ մաս կը կազմէին Հայ Աւետարանական Արարատեան համայնքին: Հայկական Հանրապետութեան սկզբնական տարիներուն, Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյցը կատարեց նախախնամական դեր՝ ժողովուրդի վերապրումի պայքարին մէջ: Բառին իսկական առումով, ան փրկեց հազարաւորներու կեանքը անօթութեան եւ հիւանդութեան ճիրաններէն: Նպաստամատոյցը առատաձեռն կերպով զօրավիգ կանգնեցաւ Հայաստանի աւետարանական համայնքին աւելի քան տասնամեակ մը: Ամերիկեան յանձնաժողովին ազդեցութիւնը Հայաստանի Հայ եւետարանական եկեղեցիին աճումին վրայ նուազ չէր, քան ինչ որ եղած էր Թուրքիոյ մէջ: Սկիզբէն մինչեւ 1923, Հայ եւետարանական համայնքը Ամերիկեան յանձնաժողովէն ստացաւ նիւթական եւ բարոյական նեցուկ: Քաղաքական ազդակներ, սակայն, ժխտական ազդեցութիւն ունեցան այս սիրալիր յարաբերութեան նկատմամբ, եւ ի վերջոյ եկեղեցիին կեանքին վրայ: Այսպէս, երբոր 1921-ին Հայաստան կորսնցուց իր անկախութիւնը եւ տարի մը ետք մաս կազմեց Սովետական Միութեան, իշխանութիւնները յստակ կերպով մատնանշեցին այն իրողութիւնը, թէ Հայ Աւետարանական եկեղեցիին մնայուն ենթակայութիւնը Ամերիկեան յանձնաժողովին փափաքելի չէր բնաւ: Ամերիկացի միսիոնարները պարտադրուեցան ոչ միայն սահմանափակել իրենց գործունէութիւնները, այլ հեռանալ երկրէն 1924-ին:

Մինչ այդ, բոլոր կրօնական հաստատութիւնները ժամանակի ընթացքին զրկուեցան իրենց իրաւունքներէն եւ կարգ մը պարագաներու նոյնիսկ իրենց կալուածներէն՝ համայնավար վարչակարգին ձեռք առած միջոցառումներուն հետեւանքով: Նոյնպէս, ժամանակի ընթացքին արտաքին աշխարհին հետ բոլոր կապերը խզուեցան: Եկեղեցիները ենթարկուեցան սեղմումներու: Աւետարանչական գործունէութիւնները արգիլուեցան: Եկեղեցիներու թիւը աստիճանաբար նուազեցաւ:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԵԱՅՑ ԱՒԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

Ինչպէս Հայ Առաքելական եւ Հայ Կաթողիկէ եկեղեցիները, Հայ Աւետարանական եկեղեցին ալ իր դաժան ու դժնդակ տարիները ունեցաւ Սովետական Միութեան տիրապետութեան շրջանին, 1921-1991 տարիներուն: Հրաշքի համազօր երեւոյթ էր, որ հայ եկեղեցիներ կրցան վերապրիլ եւ գոյատեւել անաստուած վարչակարգի մը ներքեւ, որ սկզբունքով նուիրուած էր արմատախիլ ընել կրօնքը՝ հայ մարդոց անհատական եւ հաւաքական կեանքէն: Անտարակոյս, հայ եկեղեցիներ թէ՛ քանակական եւ թէ՛ որակական տեսակէտէ շատ սուղ գին վճարեցին 1921-էն մինչեւ 1991 թուականը, Առաջին Հայ Հանրապետութեան անկումէն մինչեւ Երկրորդ Հանրապետութեան ծնունդը: Եկեղեցիներէն շատեր պարտաւորուեցան իրենց դռները ընդմիշտ փակել: Սրբատեղիներու մեծ մասը բռնագրաւուեցաւ եւ շտեմարաններու, բանակավայրերու եւ նոյնիսկ ախոռներու վերածուեցաւ Ստալինեան բռնակալութեան տարիներուն: Եկեղեցականներէն շատեր հալածանքի եւ խժդժութեան ենթակայ եղան, ոմանք աքսորուեցան, ուրիշներ անխղճօրէն սպաննուեցան: Վախի, կասկածի եւ անապահովութեան շրջան մըն էր ասիկա: 1988-ի երկրաշարժը Հիւսիսային Հայաստանի մէջ, ապա 1991-ի Հայաստանի վերանկախութեան հռչակումը յարաբերութեանց նոր հորիզոններ բացին: Երկրաշարժը նաեւ ցնցեց ողջ սփիւռքահայութիւնը, որ իր եղբայրական օգնութեան ձեռքը կարկառեց հայրենաբնակ հայութեան: Գրեթէ ուծացած հայեր անգամ սկսան հայօրէն զգալ ե օգնել իրենց արենակիցներուն: Հայ աւետարանական եկեղեցիները իրենց Աւետարանչական ընկերակցութեան միջոցով շուտով փութացին իրենց մասնակցութիւնը բերել հայրենաշինութեան գործին՝ իրենց այլազան ծրագիրներով: Ամերիկայի Հայ աւետարանչական ընկերակցութեան նպաստը բազմերես եւ օգտաշատ ներդրում մըն էր նիւթական, բարոյական եւ հոգեւոր տեսակէտով: Աւետարանչականը ոչ միայն իր երեք միլիոնի հասնող նիւթական օգնութեամբ, այլ նաեւ հոգեւոր գրականութեամբ ողողեց հոգեւորապէս անօթի ու ծարաւ եղող իր հայրենակիցները:

Հայաստանի Հանրապետութեան ազատ ու անկախ պետութիւն հռչակուած օրէն, Սեպտեմբեր 21, 1991-էն ի վեր, ուրիշ պետութեանց կողքին Հայաստան կը վայելէ նաեւ կրօնական ազատութիւն (գէթ տեսականօրէն, ըստ Սահմանադրութեան): Ասիկա պատճառ եղաւ նորանոր եկեղեցիներու եւ կրօնական խմբակցութեանց ու կազմակերպութեանց հաստատումին: 1991-ի հոկտեմբերին Ամերիկայի Հայ աւետարանչական ընկերակցութիւնը իր տարեկան ժողովը գումարեց Տիթրոյթի Հայ Աւետ. եկեղեցոյ մէջ, որուն ընթացքին որոշեց Հայաստանը ընդգրկել որպէս իր աւետարանչական դաշտերէն մին: Այս առիթով նշանակեց ամերիկաբնակ տիար Լեւոն Պարտագճեանը իբրեւ Աւետարանչականի առաջին ներկայացուցիչը վերանկախ Հայաստանի մէջ: Պարտագճեան այս պաշտօնով ծառայեց մինչեւ 1994-ի աշունը, որմէ ետք վեր. Ռընէ Լեւոնեան ստանձնեց այդ պաշտօնը նոյն տարուան նոյեմբեր ամսուն: Մայիս 8, 1995-ին հայ Աւետարանական Մկրտչական եկեղեցին, Հայ Աւետ. Մկրտչական քրիստոնեաներու եկեղեցին եւ Հայ Աւետարանական եկեղեցիները միացած կանոնագրութիւն մը պատրաստեցին, որուն պետական վաւերացումէն ետք ծնունդ առաւ Հայաստանի Աւետարանական եկեղեցիներու միութիւնը: Յետագային, երբ Մկրտական եկեղեցիները բաժնուեցան միութենէն, Հայ Աւետարանական եկեղեցիները պետութեան մօտ գրանցուեցան որպէս Հայաստանեայց Աւետարանական եկեղեցի: Օգոստոս 21, 1995-ին Հայաստանի Աւետարանական եկեղեցիներու միութեան Կեդրոնական մարմնի, Վրաստանի Հայ Աւետ. եկեղեցիներու եւ Ամերիկայի Հայ աւետարանչական ընկերակցութեան Հայաստանի ներկայացուցիչները ժողով գումարեցին եւ վաւերացուցին միութեան կանոնագրութիւնը՝ կազմակերպելով Հայաստանի, Վրաստանի, Արեւելեան Եւրոպայի եւ Միջին Ասիայի Հայ աւետարանական միութիւն: Հայ աւետարանական համաշխարհային խորհուրդը իր հոկտեմբեր 29-30 լիանիստ ժողովին պաշտօնապէս անդամ ընդունեց Հայաստանի եւ Եւրասիայի Հայ աւետարանական միութիւնները, որոնք կը ներկայացուէին իրենց նախագահներով՝ յանձինքն վեր. Եուրի Աւանէսյանի եւ վեր. տքթ. Ռընէ Լեւոնեանի:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ