Հայ Վա­նա­կա­նու­թեան Պատ­մու­թիւ­նը Եւ Վար­դա­պետ­նե­րու Դա­սա­կար­գը

Հե­ղի­նակ՝ ՏԱ­ՃԱՏ Ծ. ՎՐԴ. ԵԱՐ­ՏԸ­ՄԵԱՆ
Գրա­խօ­սեց՝ ԶԱ­ՒԷՆ Ա. ՔՀՆՅ. ԱՐ­ԶՈՒ­ՄԱ­ՆԵԱՆ

«Հայ վա­նա­կա­նու­թեան պատ­մու­թիւ­նը եւ վար­դա­պետ­նե­րու դա­սա­կար­գը 2015» գիր­քը՝ ըն­տիր տպագ­րու­թեամբ, 165 է­ջե­րու մէջ պատմու­թիւ­նը կը ներ­կա­յաց­նէ Հայ Վա­նա­կա­նու­թեան, զու­գոր­դե­լով զայն ա­կա­դե­մա­կան աս­տի­ճա­նի ար­ժա­նի վար­դա­պետ­նե­րու դա­սա­կար­գին հետ, որ­պէս վաս­տակ եւ Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ վար­կին վա­յել բարձ­րա­ցում։ Հայր Տա­ճատ Ծ. Վրդ. Եար­տը­մեան, գիր­քիս վաս­տա­կա­ւոր հե­ղի­նա­կը, յա­ջո­ղած է Վա­նա­կա­նու­թեան ծագ­ման, ձե­ւա­ւոր­ման եւ զար­գաց­ման ու­ղի­նե­րով ըն­ծա­յե­լու Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ սոյն բո­վան­դա­կա­լից եւ վա­ւե­րա­կան հա­տո­րը որ­պէս վե­րաքն­նեալ հա­մադ­րու­թիւն նախ­կին բա­նասի­րու­թե­նէն մե­զի հա­սած տուեալ­նե­րուն։ Հե­ղի­նա­կը զա­նոնք ճար­տա­րօ­րէն եւ գի­տա­կան մա­կար­դա­կի վրայ վե­րա­հաս­տա­տած է մեր դա­սա­կան պատ­մագ­րու­թեան հիմ­քին վրայ՝ լրիւ մա­տենա­գի­տու­թեամբ եւ ճոխ ծա­նօ­թագ­րու­թիւն­նե­րով։

Հա­տո­րը յայտ­նա­պէս ման­րա­մասն ու ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի վճիտ ար­տա­յա­տու­թեամբ կը վա­յե­լէ հայ եւ օ­տար աղ­բիւր­նե­րու ան­սո­վոր եւ հա­րուստ ցու­ցակ մը, աղ­բիւր­ներ ո­րոնք կը վա­ւե­րաց­նեն նիւ­թին, Հայ Վա­նա­կա­նու­թեան, հնա­գոյն շրջան­նե­րէն դէ­պի Մի­ջին դար եւ ա­պա 18-րդ դար եր­կա­րող բարդ եւ զգա­յուն ըն­թաց­քը։

2015 թուի նո­րա­գոյն հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը հե­ղի­նա­կին ան­ցեա­լի բո­վան­դա­կա­լից այլ հա­տոր­նե­րէն, եւ «Բազ­մա­վէպ» ամ­սագ­րի մէջ լոյս տե­սած բա­նա­սի­րա­կան տար­բեր յօ­դուած­նե­րէն ետք, այս ան­գամ լոյս կը տես­նէ Ա­րեւմ­տեան Թե­մի հրա­տա­րակ­չու­թե­նէն, օրհ­նու­թեամ­բը Ա­ռաջ­նորդ Գերշ. Յով­նան Ար­քե­պիս­կո­պո­սի։ Գիր­քը կը բո­վան­դա­կէ եօ­թը խիտ եւ զի­րար ամ­բող­ջաց­նող գլուխ­ներ, կա­ռու­ցա­նե­լով հին Ա­նա­պա­տա­կան (վա­նա­կան) դրու­թեան յե­տա­գա­յի մուտ­քը Հա­յաս­տան, թէ՛ իսկ քա­ղա­քա­կան ան­կա­յուն եւ յա­ճախ կոր­ծա­նա­րար ո­լորտ­նե­րէն անց­նե­լով եւ դի­մա­նա­լով, յան­գե­լու հա­մար Հայ Վա­նակա­նու­թեան, այս ան­գամ Ոս­կե­դա­րու փայլ­քը զգե­ցած, հայ­կակա­նա­ցած Քրիս­տո­նէու­թեամբ եւ Աս­տուա­ծա­շունչ Մա­տեա­նով, տո­ղան­ցե­լով հին­գէն մին­չեւ տաս­նու­թե­րորդ դար։

Ան­տա­րա­կոյս, Հայ Վա­նա­կա­նու­թիւ­նը ա­նա­պա­տա­կան դրու­թե­նէն իս­կոյն բարձ­րա­ցաւ վար­դա­պե­տա­կան եւ ա­կա­դեմա­կան աս­տի­ճան­նե­րուն՝ Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ վար­կը բարձ­րաց­նե­լով հայ պատ­մագ­րու­թեան հու­նին մէջ։ Հե­ղի­նա­կը Հայր Տա­ճատ, իր իս­կա­կան վար­դա­պե­տի, ու­սուց­չա­պե­տի լրիւ կա­րո­ղու­թեամբ եւ հե­ղի­նա­կու­թեամբ, իր այս գիր­քին մէջ քննար­կած է Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ վար­դա­պետ­ներն ու ա­նոնց հետզ­հե­տէ զար­գա­ցող վա­նա­կան եւ ու­սում­նա­կան վաս­տա­կը՝ Հա­յաս­տա­նի յայտ­նի վանք­-ու­սում­նա­րան­նե­րէն ներս։

Վեր­ջին եօթ­նե­րորդ գլու­խին մէջ հե­ղի­նա­կը այն­քան խիտ որ­քան լրիւ ամ­փո­փու­մը կը կա­տա­րէ եր­կու լե­զու­նե­րով, «Վա­նա­կան­նե­րու ներ­քին դի­մա­գի­ծը» վեր­նագ­րով, ուր վա­նա­կան կեան­քը, հայ վար­դա­պետ­նե­րը, ժա­մա­նակ­նե­րու «յա­րա­փո­փոխ» մտա­ծո­ղու­թիւն­ներն ու աս­տուա­ծա­բա­նու­թիւ­նը կրցած է հո­գե­ւոր տուեալ­նե­րով եւ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ճշգրտու­թեամբ, ա­ղօթ­քի եւ պաշ­տա­մուն­քի անհ­րա­ժեշտ սահ­ման­նե­րուն մէջ «ան­փո­փոխ» պա­հել, միշտ վա­ւե­րա­կանն ու ճշգրի­տը յայտ­նա­բե­րե­լով։

Վա­նա­կա­նու­թեան Հա­յաս­տան ներ­թա­փանց­ման այս նիւ­թը ա­ւե­լի մաս­նա­յա­տուկ պատ­մա­կան վկա­յու­թիւն­ներ կը հայ­թայ­թէ, վկա­յա­կո­չե­լով հին աղ­բիւր­նե­րու Ա­սո­րի­քի ճամ­բով Հա­յաս­տան մուտք գոր­ծած ա­ռա­քե­լա­կան նախ­նա­գոյն շար­ժու­մը՝ հա­րա­ւէն, եւ, ինչ­պէս հե­ղի­նա­կը կը ճշդէ, «ո՛չ մէկ ազ­դե­ցու­թեամբ Ա­րե­մուտ­քէն՝ Գրի­գոր Լու­սա­ւո­րի­չէն ա­ռաջ, ուր Ա­սո­րի­քի մէջ Ա­սո­րի քա­րո­զիչ­ներ մեծ գոր­ծու­նէու­թիւն ցոյց տուած են, ինչ­պէս՝ Յա­կոբ Մծբնա­ցի եւ Դա­նիէլ Ա­սո­րի քա­րո­զիչ­նե­րը» (էջ 55)։

Բնա­կան կապ մը պի­տի ըլ­լար ան­շուշտ Ա­ռա­քեալ­նե­րու ա­ռա­ջին քա­րո­զու­թեանց եւ յետ-­Լու­սա­ւոր­չեան Հա­յաս­տա­նի ա­ւե­լի կա­յուն քրիս­տո­նէու­թեան մի­ջեւ։ Այդ կա­պը Ե­դե­սիան պի­տի ըլ­լար, Ա­սո­րի­քի մայ­րա­քա­ղա­քը, քան թէ Կա­պա­դով­կեան Կե­սա­րիան։ Այս կէտն է որ հե­ղի­նա­կը յա­ջո­ղած է պար­զա­բա­նել ա­ւան­դու­թիւնն ու յե­տա­գա­յի պատ­մագ­րու­թիւ­նը ի­րա­րու հա­մե­մա­տե­լով։

Այս կէ­տին վրայ կա­րե­ւոր աղ­բիւր մը եւս նկա­տի ու­նե­նա­լու ենք, որ կը պակ­սի ներ­կայ հա­տո­րին մէջ, օ­տա­րազ­գի J.B. Segal-ի «Edessa The Blessed City», Oxford, 1970, ա­նուն գիր­քը, ուր հա­մադ­րուած են ա­սո­րա­կան եւ հայ­կա­կան ա­ւան­դու­թիւն­նե­րը, Եւ­սե­բիո­սի եւ Մով­սէս Խո­րե­նա­ցիի նախ­նա­գոյն տուեալ­նե­րու հա­մա­ձայն։ Հոս եւս կը ճշդուի Ա­սո­րի­քի ճամ­բով Հա­յաս­տան ներ­թա­փան­ցած Ա­ռա­քե­լա­կան գոր­ծու­նէու­թիւ­նը՝ Քրիս­տո­սի հա­ւա­տա­ցեալ Աբ­գար Ու­քամ­մա (Սեւ) թա­գա­ւո­րի թղթակցու­թեամբ ընդ­մէջ իր եւ Յի­սու­սի (էջ 63-64)։

Segal իր ծա­ւա­լուն այս հա­տո­րին մէջ Հա­յաս­տա­նի քրիս­տո­նէու­թեան եւ վա­նա­կա­նու­թեան հետ կա­պուած հար­ցեր կ՚ար­ծար­ծէ, ա­ռի­թով մըն ալ Ե­դե­սիոյ հայ ար­քե­պիս­կո­պո­սը յի­շե­լով, ուր կ՚ը­սէ. «Ե­դե­սիան հայ ար­քե­պիս­կո­պո­սի Ա­թոռն էր, եւ իր մայր ե­կե­ղե­ցին կը կոչուէր յա­նուն Ս. Եփ­րեմ Ա­սո­րիի (Դ. դար), ուր մին­չեւ վեր­ջերս հայ ե­կե­ղե­ցի մը կան­գուն կը մնար Ս. Եփ­րե­մի գե­րեզ­մա­նին կից՝ Ուր­ֆա­յի (Ե­դե­սիա) պա­րիս­պէն դուրս» (էջ 239)։

Ներ­կայ հա­տո­րիս պատ­մա­կան ըն­թաց­քը կ՚ա­պա­ցու­ցա­նէ ներ­քին կա­ռոյց մը, թէ ինչ­պէս Հա­յաս­տա­նի մէջ վա­նա­կան-ու­սում­նա­կան կեան­քը աս­տուա­ծա­բա­նա­կան մտա­ծո­ղու­թեան եւ ա­նոր յա­րա­կից գրա­կա­նու­թեան հա­մըն­թաց հոսք մը կը ցու­ցա­բե­րէ՝ սկսեալ վա­նա­կան նախ­կին եւ ա­պա­գա­յի վար­դա­պե­տա­կան զար­գա­ցում­նե­րով։ Հոն ճշդուած են նաեւ մե­րօ­րեայ «ան­տե­սուած եւ մոռ­ցուած» ներ­հա­յեաց եւ զուտ հո­գե­ւոր փոր­ձա­ռու­թիւ­նը։ Երբ հոս ա­ղօթ­քը կը պակ­սի, հոն ա­ղօթքն էր ճշմա­րիտ ու­ղե­ցոյ­ցը, երբ հոս ա­ռանձ­նու­թիւ­նը իր ար­ժէ­քը կորսն­ցու­ցած է, հոն ըն­թեր­ցու­մի եւ խո­կու­մի հիմ­նա­կան եւ ան­փո­խա­րի­նե­լի փոր­ձը խթան կը հան­դի­սա­նար Ե­կե­ղեց­ւոյ հո­գե­ւոր եւ ա­ռողջ ըն­թաց­քին։

Տա­ճատ Ծ. Վար­դա­պետ իր այս գիր­քին մէջ յայտ­նի դար­ձու­ցած է եր­կու­քին, խո­կու­մին եւ ա­ղօթ­քին, թէ՛ յա­րա­բե­րու­թիւ­նը եւ թէ զի­րար լրաց­նե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թիւ­նը, զոր Քրիս­տո­սի Ե­կե­ղե­ցին ժա­ռան­գած է վա­նա­կան կեան­քէն։ Ա­ղօթ­քը շատ ա­ւե­լի բարձր աս­տի­ճա­նի, անձ­նա­կան եւ ուղ­ղա­կի յա­րա­բե­րու­թիւն մը ըլ­լա­լով Աս­տու­ծոյ եւ հա­ւա­տա­ցեա­լին մի­ջեւ, մինչ­դեռ խո­կու­մը մի­ջո­ցը կազ­մե­լով ի­րաւ ա­ղօ­թա­ւո­րին հա­մար։ Հե­ղի­նա­կին խիտ եւ ու­սա­նե­լի տո­ղե­րէն կը յայտ­նուին եր­կու­քին թէ՛ տար­բե­րու­թիւ­նը եւ թէ յա­րակ­ցու­թիւ­նը, ա­ռանց ա­ղօթքն ու խո­կու­մը զի­րար փո­խա­րի­նե­լու վտան­գին, այ­սինքն խո­կա­լը բա­ւա­կան ըլ­լայ, ա­ռանց ան­պայ­ման ա­ղօ­թե­լու։

Այս պա­րա­գան մե­րօ­րեայ ա­զատ մտա­ծո­ղու­թեան մէջ կորսն­ցու­ցած է իր աս­տուա­ծա­բա­նա­կան ո­րա­կը, եւ խո­կա­ցո­ղը ինք­նին կը բա­ւա­կա­նա­նայ հա­ղոր­դակ­ցե­լու իր ան­ձին հետ միայն, ինչ որ թե­րի է եւ քմա­ծին։ Խո­կու­մը ան­ձին քննար­կումն է, իսկ ա­ղօթ­քը ան­ձին դէ­պի Ա­րա­րի­չը դի­մող պա­ղա­տանքն է։ Մինչ խո­կու­մը կը դաս­տիա­րա­կէ, ա­ղօթ­քը ան­պայ­ման կ՚ա­ռաջ­նոր­դէ եւ Աս­տուծ­մէ պա­տաս­խան կ՚ա­ղեր­սէ։

Այս բո­լո­րը որ­պէս ծնունդ հին վա­նա­կա­նու­թեան եւ յե­տա­գա­յի հայ վան­քե­րու ու­սում­նա­կան ու­ղի­նե­րուն, զար­գա­ցան մեր հին հա­մալ­սա­րան-վան­քե­րուն վա­ւե­ր-ժա­կան ու պատ­մա­կան գոր­ծըն­թա­ցով՝ դա­րեր շա­րու­նակ։ Բա­ցա­ռիկ այս հրա­տա­րակու­թեամբ Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցին կ՚օժ­տուի կա­րե­ւոր նե­ցու­կով մը, ո­րուն կռթնած հայ հո­գե­ւոր կեդ­րոն­ներն ու հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը, որ­քան որ ա­նոնք «այժ­մէա­կա­նա­ցած» եւ այ­լա­փո­խուած ըլ­լան նոյ­նիսկ, պի­տի վեր­յի­շեն վե­րա­դառ­նալ հո­գե­ւոր ար­մատ­նե­րուն։ Գրե­լը մտքի եւ հո­գիի ջերմ ար­գա­սիքն է, իսկ կար­դալն ու սոր­վի­լը՝ ա­նոնց գի­տա­կան պտու­ղը։

Ջերմ շնոր­հա­ւո­րու­թիւն­ներ Գիր­քին եւ Հե­ղի­նակ՝ Տ. Տա­ճատ Ծ. Վար­դա­պետ Եար­տը­մեա­նին եւ մե­կե­նաս՝ Տիար Նա­զա­րէթ Գե­ւո­նեա­նին։