ԱՅԼԻՆ ԱԿՈԲԵԱՆԻ ՇԱՀԵԿԱՆ ԴԱՍԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆԸ՝ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ՄԻՋԻՆ ԱՐԵՒԵԼՔԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԱՐՈՒԵՍՏԻՆ

Յան­դուգն դա­սա­խօ­սա­կան ե­րե­կոյ մը, մա­նա­ւա՛նդ այս օ­րե­րուն հա­մար, նուի­րուած Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի ու յատ­կա­պէս ա­րաբ, պար­սիկ, իս­լամ ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուեստ­նե­րուն: Ու այս ի­մաս­տա­ւո­րուե­ցաւ մաս­նա­ւո­րա­պէս երբ կը տրուէր Մեն­հե­թը­նի սրտին՝ «Նիւ Եորք Քա­ղա­քի հա­մալ­սա­րա­ն­»ի «Ա­ւար­տա­կան­նե­րու կեդ­րո­ն­»էն ներս, ա­կա­դե­մա­կան շրջա­նա­կի մը հա­մար որ գե­րա­զան­ցա­պէս լե­ցուն է հրեա­նե­րով ու նաեւ՝ հա­կաա­րաբ ու հա­կաիս­լամ զգա­ցում­նե­րով:

Դիւ­րին չէր եր­բե՛ք մեր քա­ղա­քի ար­ժէ­քա­ւոր հա­յու­հի­նե­րէն Այ­լին Ա­կո­բեա­նի հա­մար բարձ­րաց­նել հին մշա­կոյ­թի մը ժա­մա­նա­կա­կից լա­ւա­գոյն ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներն ու ա­րա­բա­կան աշ­խար­հի լայն հե­տաքրք­րու­թիւ­նը՝ դէ­պի ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուեստ, ա­ռանց դոյզն չա­փով իսկ քա­ղա­քա­կա­նաց­նե­լու այդ շար­ժու­մը, մա­նա­ւա՛նդ որ Իս­րա­յէլ եւս որ­պէս եր­կիր կը գտնուի, այս­պէս կո­չուած՝ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի մէջ, մինչ այդ նկա­տի ու­նե­նա­լով նաեւ դա­սա­խօ­սու­թեան ներ­կա­նե­րուն մէջ ե­ղող ա­մե­րի­կաբ­նակ հրեա­նե­րը:

Մարտ 8, 2016, Կա­նանց մի­ջազ­գա­յին օրն իսկ, ե­րե­կո­յեան ժա­մը 7-էն ա­ռաջ, նա­խա­պէս ո­րո­շուած սրա­հը նեղ հա­մա­րուե­լով, դա­սա­խօ­սու­թիւ­նը փոխդ­րուե­ցաւ շատ ա­ւե­լի մեծ սրահ, ըն­թացք տա­լու հա­մար մեծ թի­ւով հե­տաքր­քիր­նե­րու ներ­կա­յու­թեան թի­ւը:

Տքթ. Ա­նի Պա­գա­լեան կա­տա­րեց բաց­ման խօս­քը եւ ներ­կա­յա­ցուց օ­րուան հիւր բա­նա­խօ­սը:  Այ­լին քսան տա­րի­նե­րու վրայ եր­կա­րող փոր­ձա­ռու­թիւն ձեռք ձգած է հա­մաշ­խար­հա­յին ա­րուես­տի աշ­խար­հէն ներս, աշ­խա­տե­լով ա­րուես­տի մեծ ցու­ցաս­րահ­նե­րու թէ ա­ճուր­դա­յին տու­նե­րու մէջ, մաս­նա­ւո­րա­բար՝ Լոն­տո­նի (ուր ե­ղած է ու­սա­նող ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուեստ­նե­րու) «Ո­ւայթ քիւպ կե­լը­րի», եւ ան­շուշտ՝ Նիւ Եոր­քի «Ֆի­լիփ­ս­»ի մէջ:  Միա­ցած է 2011-ին «Սո­թը­պի­զ» ա­ճուր­դա­յին յայտ­նի մե­ծա­գոյն ըն­կե­րու­թեան որ­պէս հա­մաշ­խար­հա­յին ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուես­տի  մաս­նա­գէտ, ինչ­պէս նաեւ՝ մի­ջի­նա­րե­ւե­լեան եւ հիւ­սի­սափ­րի­կեան ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուեստ­նե­րու եւ փոխ-նա­խա­գահ ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուես­տի բա­ժան­մուն­քի: 2015 թուա­կա­նին ար­դէն բա­ցած է իր հա­մաշ­խար­հա­յին ա­րուեստ­նե­րու  նուի­րուած «Ա­կո­բեա­ն» ըն­կե­րու­թիւ­նը:

Այ­լին ու­նի հե­տաքր­քիր եւ միեւ­նոյն ժա­մա­նակ յա­ջող ճա­նա­պարհ մը իր մաս­նա­գի­տու­թեան մէջ:  Ա­ռա­ջին իր գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը կ­­՚ըլ­լայ նկար­չու­հի Մո­նա Հա­թու­մի (պա­ղես­տի­նեան ծա­գու­մով՝ լի­բա­նան­ցի) հետ, որ որ­պէս նո­րա­րար ան իր մարմ­նի ան­դամ­նե­րով նկա­րած է իր գոր­ծե­րը՝ փո­խան դա­սա­կան վրձի­նով ու մա­տի­տով:  Ը­սենք նաեւ, որ Այ­լին մի՛շտ իր ու­շադ­րու­թեան ար­ժա­նի ը­րած է կին նկա­րիչ­նե­րը քա­ջա­լե­րե­լու նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը, ինչ որ նաեւ ցոյց կու տայ ա­նոր ըն­կե­րա­յին ձգտում­նե­րուն կի­զա­կէ­տը՝ ու­նե­նա­լու հա­ւա­սա­րու­թիւն եւ փո­խա­դարձ յար­գանք Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն ըն­կե­րա­յին մտայ­նու­թեան հաս­կա­ցո­ղու­թեանց մէջ:  Ու Այ­լին յա­ջո­ղած է հա­ւա­սա­րա­պէս գնա­հա­տել ու ար­ժե­ւո­րել որ­քան մարդ, նոյն­քա՛ն՝ կին ա­րուես­տա­գէտ­նե­րը:  Այս­պէ­սով, Հա­թու­նի գոր­ծե­րը ու­նե­ցան մի­ջազ­գա­յին ճա­նա­չո­ղու­թիւն:

Ար­ձա­նագ­րե­լու ենք նաեւ այս պա­րա­գան, թէ Այ­լի­նին այս­քա՛ն սէրն ու նուի­րուա­ծու­թիւ­նը կու գայ ծնող­քէն ու յատ­կա­պէս՝ մօր­մէն՝ Շո­ղակ Յով­հան­նէ­սեա­նէն, որ ա­ւե­լի քան կէս դա­րու փոր­ձա­ռու­թիւն մը ձեռք բե­րաւ ան Շի­քա­կո­յի, Ե­րե­ւա­նի թէ Նիւ Եոր­քի մէջ, իր կազ­մա­կեր­պած ցու­ցա­հան­դէս­նե­րով ու ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուեստ­նե­րու տա­րա­ծու­մով:  Սքան­չե­լի աշ­խա­տանք մը, ո­րուն մա­սին կ­­՚ար­ժէ ա­ռան­ձինն ներ­կա­յաց­նել այդ բա­րի օր մը:  Ու­րեմն Այ­լին հա­սակ ա­ռաւ այս­պի­սի ա­րուես­տա­սէր ըն­տա­նի­քի մը յար­կին տակ... ինչ­պէս կ­­՚ը­սեն ան իր աչ­քե­րը բա­ցաւ այդ­պի­սի մթնո­լոր­տի մը մէջ: Այդ­պէս ալ մօ­րը քա­ջա­լե­րան­քով 1995-ին Լոն­տո­նի մէջ, տա­կա­ւին ան­ծա­նօթ,  Տա­միէն Հըրս­թի գոր­ծե­րը գնա­հա­տե­լով՝ իր ա­ռջեւ բա­ցաւ վա­ղուան իր մաս­նա­գի­տու­թեան ճա­նա­պար­հը:

Որ­պէս ա­րուես­տի գոր­ծե­րու տա­րա­ծիչ եւ մաս­նա­գէտ, մի­ջազ­գա­յին ա­րուեստ­նե­րու մաս­նա­գէտ,  գնա­հա­տուե­ցաւ Նիւ Եոր­քի եւ Լոն­տո­նի մէջ, զու­գա­հե­ռա­բար սա­կայն ա­ւե­լին՝ ու ա­ւե­լի հե­տաքր­քի­րը՝ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի եր­կիր­նե­րու եւ յատ­կա­պէս՝ Քուէյ­թի, Պէյ­րու­թի եւ Տո­հա­յի մէջ:  «Սո­թը­պի­զ» ու­զեց ըն­դար­ձա­կել իր ա­ճուր­դա­յին շու­կա­նե­րը: Այ­լին կեդ­րո­նա­ցաւ հոն:  Եւ անս­պա­սե­լիօ­րէն գտաւ շատ մեծ ըն­դու­նե­լու­թիւն: Ա­րա­գօ­րէն եւ հա­ւա­նա­բար ալ անս­պա­սե­լիօ­րէն Տու­պա­յիի ա­րուես­տի ցու­ցա­հան­դէ­սին եւ Շար­ժա­յի պիե­նա­լին Քա­թա­րի Ալ Դհա­նի ար­քա­յա­կան ըն­տա­նի­քը մի­լիոն­նե­րու հաս­նող ար­ժո­ղու­թեամբ ու եր­բեմն ա­մէն չա­փա­նիշ կտրող ար­ժէք­նե­րով կա­տա­րեց գնում­ներ մա­նա­ւա՛նդ եւ­րո­պա­կան ու մաս­նա­ւո­րա­բար ֆրան­սա­կան տպա­ւո­րա­պաշտ դպրո­ցի լա­ւա­գոյն հե­ղի­նակ­նե­րէն ա­րուես­տի գոր­ծեր:  Այս­պէ­սով Այ­լին նոր շու­կայ մը սկսաւ բա­նալ 2006-էն սկսեալ նաեւ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի մի­ջազ­գա­յին ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուես­տի աշ­խար­հէն ներս:

Ա­րա­բա­կան ծո­ցի եր­կիր­նե­րու հա­մար նո­րա­րա­րու­թիւն ըլ­լա­լով ծա­նօթ հա­մաշ­խար­հա­յին թան­գա­րան­ներ՝ Փա­րի­զի «Լուվ­ր«ն ու Նիւ Եոր­քի «Կու­կըն­հայ­մ­»ը հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան հա­մա­ձայ­նա­գիր­ներ ստո­րագ­րե­ցին ա­րա­բա­կան զա­նա­զան թան­գա­րան­նե­րու հետ, ինչ որ ա­ռիթ ստեղ­ծեց մշա­կու­թա­յին նոր ո­րակ մը բե­րե­լու այդ եր­կիր­նե­րէն ներս ծա­նօ­թաց­նե­լով ա­րաբ ժո­ղո­վուր­դին ժա­մա­նա­կա­կից դա­սա­կան­նե­րը:  Սկսան զա­նա­զան ցու­ցա­հան­դէս­ներ կազ­մա­կեր­պուիլ Միա­ցեալ Ա­րա­բա­կան Է­մի­րու­թիւն­նե­րէն մին­չեւ Մա­րոք:  Ա­ռիթ ե­ղաւ նաեւ, այս ցու­ցա­հան­դէս­նե­րով ներ­կա­յաց­նել՝ հն­­դիկ, պար­սիկ եւ նոյ­նիսկ հայ նկա­րիչ­նե­րու գոր­ծե­րը:  Տու­պա­յի դար­ձաւ կեդ­րոն ա­րուեստ­նե­րու աշ­խար­հին:  Ե­րե­ւա­կա­յել, որ պար­սիկ նկա­րիչ Ֆար­հատ Մո­շի­րի «Լոյ­ս» գոր­ծը ար­դէն ա­րուես­տի շու­կա­յին մէջ գնա­հա­տուիլ սկսած էր 1 մի­լիոն տո­լա­րի, եւ դեռ ե­գիպ­տա­ցի նկա­րիչ Մահ­մուտ Սա­յի­տի գոր­ծը՝ 1929-ին ստեղ­ծա­գոր­ծուած՝ 2.55 մի­լիոն տո­լա­րի:

Հա­պա ի՞նչ ը­սել, երբ մի­ջազ­գա­յին շու­կա­յին մէջ կա­տա­րուած այն աշ­խա­տան­քին երբ Փետ­րուար 2015-ին, Քա­թա­րի ար­քա­յա­կան ըն­տա­նի­քը Փոլ Կո­կէ­նի նշա­նա­ւոր «Թա­հի­դեա­ն» 1892-ի պաս­տա­ռին կը վճա­րէր 300 մի­լիոն տո­լար, կտրե­լով հա­մաշ­խար­հա­յին ա­մէն չա­փա­նիշ:  Աս­կէ ա­ռաջ չա­փա­նիշ որ­պէս ե­ղած էր 2011-ին, երբ Փոլ Սե­զա­նի «Քարտ խա­ղա­ցո­ղը» գոր­ծը ա­ճուր­դով վա­ճա­ռուած էր 250 մի­լիո­նի…: Այս­պէս, յա­ջոր­դա­բար ա­րա­բա­կան աշ­խարհ մտան Ճէֆ Քուն­զի գոր­ծե­րը 20 միլիոն տո­լա­րով, Ո­ւար­հոլ­զի­նը եւ Ճիա­քո­մեթ­թիի­նը՝ 100 մի­լիո­նով եւ վեր­ջա­պէս՝ Փի­քա­սո­յի­նը՝ 150 մի­լիո­նի:  Եւ այս­պէս կա­րե­լի է դեռ շա­րու­նա­կել շար­քը...: Կարճ ժա­մա­նա­կուան ըն­թաց­քին քսան­հին եր­կիր­ներ (մաս­նա­ւո­րա­պէս՝ Ա­մե­րի­կա­նե­րէն, Ա­սիոյ մեծ եր­կիր­նե­րէն ու դա­սա­կան Եւ­րո­պա­յէն) նկա­րիչ­ներ, ա­րուս­տի գոր­ծեր վա­ճա­ռող­ներ ու գնող­ներ ար­դէն Տո­հա­յի մէջ տե­ղի ու­նե­ցող ա­րուես­տի ան­ցու­դար­ձե­րուն սկսան բե­րել լայն մաս­նակ­ցու­թիւն, ի մաս­նա­ւո­րի՝ 2013-ին Այ­լի­նի կազ­մա­կեր­պած «Սո­թը­պի­զ­»ի ա­ճուր­դի մեծ յա­ջո­ղու­թիւ­նը:  Ա­րեւ­մուտ­քի մեծ ցու­ցաս­րահ­ներ բա­ցին ի­րենց մաս­նա­ճիւ­ղե­րը... եւ այն ինչ որ Լի­բա­նա­նի քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մէն ա­ռաջ Պէյ­րու­թը ու­նէր իր ա­ռանձ­նա­յա­տուկ տե­ղը, այդ ար­դէն փո­խադ­րուե­ցաւ Ա­րա­բա­կան ծոց:  Ու այս դժբախ­տա­բար, Լի­բա­նա­նի հաշ­ւոյն, ու մաս­նա­ւո­րա­բար մեր հայ նկա­րիչ­նե­րու՝ Փո­լի, Ա­սա­տու­րի, Նո­րի­կեա­նի, Հրայ­րի, Զա­ւէ­նի եւ այ­լոց, ո­րոնք ե­ղան ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուես­տի կեր­տիչ­նե­րը ա­րա­բա­կան աշ­խար­հին:

Ար­ձա­նագ­րենք նաեւ, որ Այ­լի­նի շու­կա­յին մէջ ծա­խուած ա­մե­նէն սուղ պաս­տա­ռը ա­րա­բա­կան աշ­խար­հի նկա­րիչ­նե­րէն ե­ղաւ 2013-ին, «Սո­թը­պի­զ­»ի Տո­հա­յի ա­ճուր­դին երբ ե­գիպ­տա­հայ նկա­րիչ Շանթ Ա­ւե­տի­սեա­նի «Նե­ղո­սի ի­քոն­նե­րը» գոր­ծը գնա­հա­տուե­ցաւ 1.56 մի­լիոն տո­լա­րի:

Փո­խա­դար­ձա­բար Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի ժա­մա­նա­կա­կից նկա­րիչ­նե­րու գոր­ծեր այս ան­գամ սկսան ցու­ցադ­րուիլ Նիւ Եոր­քի մէջ, 90-ա­մեայ պար­սիկ նկա­րիչ Ֆար­ման­ֆար­մա­յեա­նի գոր­ծե­րը Կու­կըն­հայ­մի մէջ, կամ ե­գիպ­տա­ցի նկա­րիչ Ո­ւաէլ Շաու­քիի­նը՝ եւ լի­բա­նան­ցի Ո­ւա­լիտ Ռաա­տի գոր­ծե­րը Նիւ Եոր­քի Ժա­մա­նա­կա­կից թան­գա­րա­նի (MOMA) մէջ:

Այ­լին նշեց նաեւ Սէու­տա­կան Ա­րա­բիոյ մէջ տե­ղի ու­նե­ցող մշա­կու­թա­յին զար­թօն­քին մա­սին, երբ ար­դէն հրա­պա­րակ սկսած են գալ մեծ թի­ւով ա­րուես­տա­գէտ­ներ ու մաս­նա­ւո­րա­բար ա­րուես­տա­գի­տու­հի­ներ: Ա­նոնց­մէ յի­շեց Մա­նալ Ալ-Տա­յուա­նը, որ ա­ռա­ւե­լա­բար ներշն­չուած է իր երկ­րի կա­նանց ա­ռօ­րեայ կեան­քէն ու նիստ ու կա­ցէն:  Այս ինք­նին, երբ նկա­տի ու­նե­նանք թա­գա­ւո­րու­թեան խստա­պա­հանջ դրու­թիւ­նը, ընդ­հան­րա­պէս կի­նե­րու նկատ­մամբ, ար­դէն պի­տի գնա­հա­տենք որ­պէս յե­ղա­փո­խու­թիւն մը կի­նե­րու ա­զա­տագր­ման շար­ժու­մին կա­պուած:  Յի­շեց նաեւ ա­նու­նը նկա­րիչ Ապ­տըլ Նա­սէր Ղա­րա­մի, որ քսան տա­րի ծա­ռա­յե­լէ ետք Սէու­տա­կան զի­նու­ժին, նուի­րուած է ա­րուես­տի աշ­խար­հին բե­րե­լով իր ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը:

Հա­կա­ռակ տե­ւա­կան պա­տե­րազ­մին, որ տա­կա­ւին կը շա­րու­նա­կուի Ի­րա­քի մէջ, սա­կայն ի­րաք­ցի ա­րուես­տա­գէտ­ներ եւս ան­մասն չեն մնար ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուես­տի զար­թօն­քէն:  Հայվ Քահ­րա­ման ա­նու­նը օ­րի­նակ մըն է այդ փունջ մը նկա­րիչ­նե­րէն:  Իսկ Սու­րիան ետ չի մնար նաեւ երբ լու­սան­կա­րիչ Հրայր Սար­գի­սեան իր գոր­ծե­րով կրցաւ ցոյց տալ հո­գե­բա­նա­կան եւ պատ­մա­կան պա­հեր սու­րիա­ցի ժո­ղո­վուր­դի ա­ռօ­րեայ տա­ռա­պան­քէն եւ յու­զում­նա­լի կեան­քէն:

Ծան­րա­ցաւ, վեր­ջա­պէս լի­բա­նան­ցի նկա­րիչ­նե­րուն վրայ, ո­րոնք ան­կաս­կած ե­ղան լու­սապ­սակ կեր­տիչ­նե­րը ա­րա­բա­կան աշ­խար­հի մշա­կու­թա­յին կեան­քին, եւ ոչ միայն գե­ղա­րուես­տի եւ նկար­չու­թեան, այ­լեւ՝ թատ­րո­նի, ե­րաժշ­տու­թեան, պա­րա­րուես­տի, ճար­տա­րա­պե­տու­թեան ե­ւայլն:  Է­թէլ Ատ­նան 91-ա­մեայ նկար­չու­հին՝ ա­մե­նէն տա­րե­ցը նկա­րիչ­նե­րու ըն­տա­նի­քին խո­սա­փողն է ժա­մա­նա­կա­կից ա­րաբ-ա­մե­րի­կեան մշա­կոյ­թին:  Ա­նոր գոր­ծե­րը յա­ճախ ներ­կա­յա­ցուած են Նիւ Եոր­քէն Լոն­տոն:  Կու տայ խորհր­դա­պատ­կեր­նե­րը Լի­բա­նա­նի բնու­թեան, իր այն­քան հա­րա­զա­տու­թեամբ ու գոյ­նե­րու ներ­դաշ­նա­կու­թեամբ:  Ան­շուշտ Ո­ւա­լիտ Ռաատ, 48-ա­մեայ նկա­րի­չը եւ 99-ա­մեայ Սա­լուա Ռաու­տա Շու­քէյ­րը, որ  2013-ին տուաւ իր ցու­ցա­հան­դէ­սը Լոն­տո­նի «Թէյ­թ» թան­գա­րա­նին մէջ:

Ա­րուես­տի պատ­մու­թեան դա­սա­խօս Փրոֆ. Տէյ­վիտ Ժո­զէ­լիթ ու­նե­ցաւ կարճ հար­ցազ­րոյց մը, որ­մէ ետք ա­ռիթ տրուե­ցաւ հան­դի­սա­տե­սին տա­լու հար­ցում­ներ, ո­րոնց Այ­լին պա­տաս­խա­նեց ա­մե­նայն վստա­հու­թեամբ:

Ներ­կա­յա­նա­լի իր ար­տա­քի­նով, հա­մո­զիչ իր մտա­ծում­նե­րով ու տե­սու­թիւն­նե­րով, ինք­նավս­տահ իր աս­պա­րէ­զին թե­լադ­րած պա­հանջք­նե­րուն, ծա­նօթ իր շու­կա­նե­րու յա­ճա­խորդ­նե­րուն հո­գե­բա­նու­թեան, քա­ջա­ծա­նօթ մի­ջազ­գա­յին ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուեստ­նե­րու ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն, իր ան­մի­ջա­կա­նու­թեամբ Այ­լին կրցաւ գրա­ւել ներ­կա­նե­րուն ու­շադ­րու­թիւ­նը։

Այյդ խուռ­նե­րամ ներ­կայ բազ­մու­թեան մէջ, հոն հա­ւա­քուած տաս­նեակ մը հա­յերս՝ միայն հիաց­մուն­քի ար­տա­յայ­տու­թիւն­ներ փո­խան­ցե­ցինք ի­րա­րու եւ հպարտ զգա­ցինք մեր նոր սե­րուն­դին ու­նե­ցած յա­ջո­ղու­թիւն­նե­րէն մի­ջազ­գա­յին ա­րուես­տի դժուա­րին աշ­խար­հին մէջ:

ՅԱ­ԿՈԲ ՎԱՐ­ԴԻ­ՎԱ­ՌԵԱՆ