ԲՆԱԳԻՐ ՓԱՍՏԱԹՈՒՂԹԵՐ

Հա­յաս­տա­նի ազ­գա­յին ար­խի­ւի տնօ­րէն Ա­մա­տու­նի Վի­րա­բեան ե­րէկ Ե­րե­ւա­նի մէջ սար­քեց մամ­լոյ ա­սու­լիս մը, ո­րուն ըն­թաց­քին խօ­սե­ցաւ «Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ կա­լուած­նե­րը Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան մէջ» գիր­քի պատ­րաս­տու­թեան մա­սին։ «Ար­մէնփ­րէս»ի մամ­լոյ սրա­հէն ներս զան­գուա­ծա­յին լրա­տուու­թեան մի­ջոց­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րուն հետ զրու­ցե­լու ժա­մա­նակ ան յայտ­նեց, որ Հա­յաս­տա­նի ազ­գա­յին ար­խի­ւը վե­րո­յի­շեալ գիր­քը պի­տի հրա­տա­րա­կէ ըն­թա­ցիկ տա­րուան տե­ւո­ղու­թեան։ Իր խօս­քե­րով, այս գոր­ծը կա­րե­ւո­րու­թիւն կը ներ­կա­յաց­նէ հայ­կա­կան կա­լուած­նե­րու վե­րա­բե­րեալ պա­հանջ­նե­րուն տե­սա­կէ­տէ։ Գիր­քին բո­վան­դա­կած փաս­տա­թուղ­թե­րը կրնան օգ­տա­գոր­ծուիլ պա­հան­ջա­տի­րու­թեան գոր­ծըն­թա­ցին մէջ։ Ծա­նօթ է, որ վեր­ջին տա­րի­նե­րուն միշտ օ­րա­կար­գի վրայ կը գտնուին ան­ցեա­լի հայ­կա­կան կա­լուած­նե­րու, մա­նա­ւանդ ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան կա­լուած­նե­րու սե­փա­կա­նու­թեան ի­րա­ւուն­քի վե­րա­դար­ձին կամ հա­մա­պա­տաս­խան հա­տուց­ման հար­ցե­րը, նոյ­նիսկ դա­տա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­ներ կը կա­տա­րուին այս մա­սին։

«Ա­նոնք բնա­գիր փաս­տա­թուղ­թեր են, թրքա­կան մուր­հակ­ներ օս­մա­նե­րէ­նով գրուած եւ կնքուած։ Ման­րա­մասն կը ներ­կա­յա­ցուի, թէ ո՛ր ե­կե­ղե­ցին ի՛նչ կա­լուած ու­նի։ Սա կրնայ ըլ­լալ շէնք-շի­նու­թիւն, խա­նութ, հո­ղա­տա­րածք, դպրոց եւ այլն։ Այդ բո­լո­րին վե­րա­բե­րեալ բնա­գիր փաս­տա­թուղ­թե­րը կը պա­հուին մեր մօտ», ը­սաւ Ա­ման­տու­նի Վի­րա­բեան եւ ա­ւել­ցուց, որ ի­րենք կը կազ­մեն շտե­մա­րան մը՝ 1915 թուա­կա­նին Օս­մա­նեան պե­տու­թեան տա­րած­քէն ներս հայ ըն­տա­նիք­նե­րու ստա­ցուած­քի մա­սին։ Տնօ­րէ­նի խօս­քե­րով, ի­րենց մօտ ի պահ դրուած են ըն­դա­մէ­նը 300 հա­զար մար­դու ստա­ցուած­քին վե­րա­բե­րեալ տե­ղե­կու­թիւն­ներ, սա­կայն հասկ­նա­լի է, որ այդ տուեալ­նե­րը ա­ւե­լի շատ են։

Նոյն մամ­լոյ ա­սու­լի­սին ըն­թաց­քին Ա­մա­տու­նի Վի­րա­բեան ընդգ­ծեց, որ Հա­յաս­տա­նի ազ­գա­յին ար­խի­ւէն ներս ի պահ դրուած փաս­տա­թուղ­թե­րը ա­ռար­կայ կը դառ­նան նաեւ թուրք ու­սում­նա­սի­րող­նե­րու հե­տաքրք­րու­թեան։ Ա­մէն տա­րի շուրջ տասն­հիգ օ­տա­րերկ­րեայ ու­սում­նա­սի­րող կ՚աշ­խա­տի Հա­յաս­տա­նի Ազ­գա­յին ար­խի­ւէն ներս։ Սկզբնա­կան շրջա­նին օ­տար մաս­նա­գէտ­նե­րը ըստ էու­թեան կը հե­տաքրք­րուէին ան­ցեալ դա­րաս­կիզ­բի ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն մա­սին փաս­տա­թուղ­թե­րով։ Սա­կայն վեր­ջին եր­կու տա­րի­նե­րուն կը նկա­տուի, որ հե­տաքրք­րու­թիւ­նը ա­ճած է Հա­յաս­տա­նի խորհր­դա­յին շրջա­նի մա­սին փաս­տա­թուղ­թե­րուն նկատ­մամբ։ «Կը փա­փա­քին տես­նել, թէ Մոս­կուա­յի ի­րա­դար­ձու­թիւն­ներն ու զար­գա­ցում­նե­րը ինչ­պէս ազ­դած են ծայ­րա­մա­սա­յին Հան­րա­պե­տու­թեան՝ Հա­յաս­տա­նի վրայ», ը­սաւ Վի­րա­բեան եւ ա­ւել­ցուց, որ ա­մէն տա­րի կ՚ու­նե­նան մէկ կամ եր­կու թուրք հե­տա­զօ­տող։ Ա­նոնք ա­ռա­ւել չա­փով կը հե­տաքրք­րուին 1915-ի վե­րա­բե­րեալ փաս­տա­թուղ­թե­րով։ Բաց աս­տի, թուրք ու­սում­նա­սի­րող­նե­րը շատ կը հե­տաքրք­րուին Կար­սով։ Միեւ­նոյն ժա­մա­նակ ա­նոնք ու­շադ­րու­թիւն կը կեդ­րո­նաց­նեն նաեւ Էրզ­րու­մի, ընդ­հան­րա­պէս Կա­րի­նի շրջա­նի եւ Սե­բաս­տիոյ մա­սին փաս­տա­թուղ­թե­րուն վրայ։