Ե­րե­ւա­նի «նոր բնա­կի­չը»՝ Ար­ջը

Ե­րե­ւա­նի պու­րակ­նե­րը, հրա­պա­րակ­նե­րը, կա­ռոյց­նե­րու բա­կե­րը կը հարս­տա­նան նոր ար­ձան­նե­րով եւ քան­դակ­նե­րով: Հին ար­ձան­ներ ու կա­ռոյց­ներ վար չեն առ­նուիր, փո­խա­րէ­նը գրե­թէ ա­մէն ա­միս ար­ձան մը, քան­դակ մը կը դրուի քա­ղա­քին մէջ:

Այս ե­րե­ւոյ­թը յա­ճախ դժգո­հու­թիւն կ­­ը յա­ռա­ջաց­նէ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան կամ պարզ քա­ղա­քա­ցի­նե­րուն մօտ: «Հա­ւա­նա­բար, պե­տա­կան պաշ­տօ­նեա­նե­րը ո­րո­շած են մար­դի­կը փո­խա­րի­նել ար­ձան­նե­րո­վ», ըն­կե­րա­յին ցան­ցե­րու վրայ կա­տա­կով իր կար­ծի­քը յայտ­նած է քա­ղա­քա­ցի մը՝ հեր­թա­կան ար­ձան­նե­րու բաց­ման առ­թիւ:

Դժգո­հու­թիւն­նե­րու տե­ղի կու տան մա­նա­ւանդ, երբ քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րու ար­ձան­ներ կը տե­ղադ­րուին մայ­րա­քա­ղա­քին մէջ, ո­րով­հե­տեւ մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւ­նը սո­վո­րա­բար այն ար­դա­րա­ցի կար­ծի­քին է, որ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը փո­փո­խու­թեան են­թար­կուե­լու պա­րա­գա­յին, գոր­ծիչ­նե­րու գոր­ծուէու­թիւ­նը եւս ա­տոր հա­մե­մատ վե­րա­տե­սու­թեան կ­­՚են­թար­կուի եւ չ՚ար­ժեր քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րու ար­ձան­ներ տե­ղադ­րել քա­ղա­քին մէջ, ե­թէ ան­շուշտ այդ մար­դի­կը մեծ պե­տա­կան գոր­ծիչ­ներ կամ մարդ­կու­թեան կեան­քին մէջ վճռո­րոշ դե­րա­կա­տա­րու­թիւն մը ու­նե­ցած ան­ձեր չեն: Մա­նա­ւանդ, ե­թէ ար­ձան­նե­րու պատ­րաստ­ման վրայ հսկա­յա­կան գու­մար­ներ ծախ­սուած են, ա­պա տե­ղադ­րե­լէ եւ հա­նուե­լէ ետք պար­զա­պէս այդ գու­մար­նե­րը կ­­՚ոչն­չա­նան:

Նոյն տրա­մա­բա­նու­թեամբ, ան­կա­խու­թե­նէն ետք Հա­յաս­տա­նի մէջ հա­նուե­ցան նա­խորդ հա­սա­րա­կար­գի կարգ մը գոր­ծիչ­նե­րու ար­ձան­նե­րը, ո­րոնք այ­լեւս ժա­մա­նա­կավ­րէպ էին: Ա­տոնք վե­րա­ծուե­ցան մե­տա­ղի ու քա­րէ թա­փօն­նե­րու:

Անց­նող օ­րե­րուն, Ե­րե­ւա­նի մէջ տե­ղադ­րուե­ցան մար­շալ Հա­մա­զասպ Բա­բա­ջա­նեա­նի եւ ազ­գա­յին, պե­տա­կան գոր­ծիչ Գա­րե­գին Նժդե­հի ար­ձան­նե­րը: Ե­թէ Գա­րե­գին Նժդե­հի պա­րա­գա­յին սուր քննար­կում­նե­րու դրուե­ցան միայն ար­ձա­նի գե­ղա­րուես­տա­կա­նին վե­րա­բե­րող հար­ցե­րը, ա­պա Հա­մա­զասպ Բա­բա­ջա­նեա­նի պա­րա­գա­յին թէ՛ ար­ձա­նի գե­ղա­րուես­տա­կան կող­մը թի­րախ դար­ձաւ, թէ՛ ալ Հա­մա­զասպ Բա­բա­ջա­նեա­նի գոր­ծու­նէու­թիւ­նը, որ ե­ղած է Խորհր­դա­յին Միու­թեան զրա­հահ­րա­սայ­լա­յին զօր­քե­րու գլխա­ւոր մար­շա­լը եւ 1956 թուա­կա­նին խորհր­դա­յին զօր­քե­րու կող­մէ Հուն­գա­րիոյ ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րը ա­րեան մէջ խեղ­դե­լու գոր­ծին մէջ մեծ դեր ու­նե­ցած է:

Զո­հուած են 3 հա­զար հուն­գա­րա­ցի­ներ, տաս­նեակ հա­զա­րա­ւոր­ներ բան­տար­կուած են, իսկ 200 հա­զա­րը հե­ռա­ցած է երկ­րէն: Ապս­տամ­բու­թիւ­նը ճնշուած է խորհր­դա­յին բա­նա­կի մօտ 3 հա­զար հրա­սայ­լե­րով: Ան­շուշտ, ե­ղան նաեւ կար­ծիք­ներ, որ Բա­բա­ջա­նեա­նի ար­ձա­նի տե­ղադ­րու­մը Հա­յաս­տա­նի պա­տաս­խանն է ուղ­ղուած Հուն­գա­րիոյ, ո­րու հետ մեր եր­կի­րը խզած է դի­ւա­նա­գի­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը, երբ Հուն­գա­րիան Ատր­պէյ­ճա­նին յանձ­նեց ա­զէ­րի սպայ՝ Ռա­միլ Սա­ֆա­րո­վը, որ կա­ցի­նա­հա­րած էր հայ սպայ Գուր­գէն Մար­գա­րեա­նը քնա­ցած պա­հուն: Այս ա­րար­քին իբ­րեւ հե­տե­ւանք Ատր­պէյ­ճա­նը հե­րո­սա­ցուց իր սպան:

Բա­բա­ջա­նեա­նի ու­նե­ցած ռազ­մա­կան գոր­ծու­նէու­թեան յի­շա­տակ­նե­րը վե­րա­նո­րո­գուե­ցան այս ար­ձա­նի տե­ղադ­րու­մով եւ նման քա­ղա­քա­կան քննար­կում­նե­րու տե­ղի տուին, Հա­յաս­տա­նի մէջ բա­ցա­սա­կան ըն­դու­նե­լու­թիւն ու­նե­ցաւ ա­նոր կեր­պա­րի վե­րա­նո­րո­գու­մը:

Մինչ, գե­ղա­րուես­տա­կան ար­ձան­նե­րը միշտ ալ ու­րա­խու­թիւն պատ­ճա­ռած են քա­ղա­քի բնա­կիչ­նե­րուն եւ այ­ցե­լու­նե­րուն, մա­նա­ւանդ ե­թէ ա­նոնք ժա­մա­նա­կա­կից եւ ինք­նա­տիպ լու­ծում­ներ ու­նին եւ կարծ­րա­ցած չա­փո­րո­շիչ­նե­րէ դուրս են:

Այս օ­րե­րուն Ե­րե­ւա­նի Շարլ Ազ­նա­ւու­րին ա­նու­նը կրող հրա­պա­րա­կին վրայ տե­ղադ­րուե­ցաւ մե­տա­ղեայ ար­ջի ար­ձան մը, որ թա­փօ­նով պատ­րաս­տուած է: Ար­ձա­նին հե­ղի­նա­կը հայ­րե­նի հան­րա­ճա­նաչ ժա­մա­նա­կա­կից քան­դա­կա­գործ Ա­րա Ա­լե­քեանն է, որ յայտ­նի է իր նմա­նա­տիպ այլ գոր­ծե­րով եւս, ո­րոնց­մէ «Սար­դ»ն ու «Ցու­լ­»ը նոյն վայ­րին մէջ տե­ղադ­րուած են, իսկ մայ­րա­քա­ղա­քի այլ վայ­րե­րուն մէջ նոյն­պէս ան ու­նի եր­կա­թեայ թա­փօն­նե­րէ պատ­րաս­տած ար­ձան­ներ: «Սար­դ»ն ու «Ցու­լ­»ը Շարլ Ազ­նա­ւու­րի հրա­պա­րա­կին վրայ տե­ղադ­րուած են 2007 եւ 2008 թուա­կան­նե­րուն: Ան­կէ ա­ռաջ ար­ձա­նա­գոր­ծը փոքր ցուլ, արջ եւ եր­կու ձի քան­դա­կած էր, ո­րոնք հի­մա Պրիւք­սէ­լի մէջ տե­ղադ­րուած են՝ քա­ղա­քի չորս զա­նա­զան պու­րակ­նե­րու մէջ: Շարլ Ազ­նա­ւու­րի հրա­պա­րա­կին վրայ տե­ղադ­րուած «Ցու­լ­»ը վեր­ջին շրջա­նին ճամ­բոր­դած է եւ այժմ տե­ղադ­րուած է Իս­թան­պու­լի կեդ­րո­նը:

Ա­րա Ա­լե­քեա­ն շունչ ու ո­գի կու տայ ան­շունչ մե­տա­ղին, ան­պէտք մե­տա­ղեայ լա­րե­րուն եւ ի­րե­րուն եւ ա­տոնց մի­ջո­ցաւ ալ կը ստեղ­ծա­գոր­ծէ:

Երբ Շարլ Ազ­նա­ւու­րի հրա­պա­րա­կին վրայ տե­ղադ­րուե­ցաւ «Սար­դ­»ին ար­ձա­նը, մար­դիկ տա­րա­կու­սե­ցան, որ ին­չու ար­ձա­նա­գոր­ծը սարդ պատ­րաս­տած է: Ա­րա Ա­լե­քեան մեկ­նա­բա­նած է, որ սար­դը բա­րու­թեան եւ հարս­տու­թեան խորհր­դա­նիշ է, հա­կա­ռակ այն տա­րա­ծուած մտայ­նու­թեան, թէ սար­դը լաւ նշան մը չէ: Ան յի­շե­ցու­ցած է, որ սար­դը սար­դոս­տայն կը հիւ­սէ, որ պաշտ­պան է, եւ պատ­մու­թեան մէջ ե­ղած են դէպ­քեր, երբ մար­դիկ քա­րան­ձաւ­նե­րու մէջ թաք­նուած են, եւ սար­դը սար­դոս­տայն հիւ­սած է քա­րան­ձա­ւի մուտ­քին, ո­րուն հե­տե­ւան­քով թշնա­մին ու­նե­ցած է այն տպա­ւո­րու­թիւ­նը, թէ ներ­սը եր­կար ժա­մա­նա­կէ ի վեր մարդ չի բնա­կիր:

Ար­ջը պատ­րաս­տե­լու հա­մար ար­ձա­նա­գոր­ծը ա­ւե­լի մեծ քա­նա­կու­թեամբ մե­տաղ գոր­ծա­ծած է, քան՝ իր նա­խորդ աշ­խա­տանք­նե­րը, քա­նի որ ար­ջին ար­ձա­նը ա­ւե­լի ծա­ւա­լուն է:

Ար­ձա­նին բա­ցու­մը տե­ղի ու­նե­ցած է նոյն­պէս ոչ ա­ւան­դա­կան ե­ղա­նա­կով: Ազ­դա­գի­րը գրուած է օ­րա­թեր­թե­րու վրայ, ո­րոնց­մով մին­չեւ բա­ցու­մին օ­րը փաթ­թուած է ար­ձա­նը, իսկ բա­ցու­մը տե­ղի ու­նե­ցած է կրա­կով՝ փաթ­թուած ար­ջի ծրա­րը այ­րե­լով, հրդե­հը գրա­ւած է ան­ցորդ­նե­րու ու­շադ­րու­թիւ­նը միեւ­նոյն ժա­մա­նակ նաեւ գոյն հա­ղոր­դած է մե­տա­ղին:

Ռուս բա­նաս­տեղ­ծու­հի մը իր քեր­թուած­նե­րէն մէ­կուն մէջ գրած է. «միայն թէ ի­մա­նաք ինչ աղ­բէ կը ծնին ծա­ղիկ­նե­րը­…»։ Այս տո­ղը կը յի­շենք, երբ կը դի­տենք Ա­րա Ա­լե­քեա­նին գոր­ծե­րը: Ան­գոր­ծու­թեան մատ­նուած ու ժան­գո­տած ինչ մե­տաղ ը­սես ան գոր­ծա­ծած է իր քան­դակ­նե­րը շի­նե­լու ժա­մա­նակ՝ հա­զար ու մէկ պտու­տակ, բռնակ­ներ, ծո­րակ­ներ, հա­մա­կար­գիչ­նե­րու կմախք­ներ, ինք­նա­շար­ժնե­րու մարմ­նի մա­սեր, կեն­ցա­ղա­յին մե­տա­ղեայ ի­րեր, ո­րոնք ար­դէն դուրս ե­կած են պի­տա­նե­լիու­թե­նէ եւ քան­դա­կա­գոր­ծը ա­մէ­նը ժո­ղված եւ վար­պե­տու­թեամբ մը քով-քո­վի բե­րե­լով ար­ձան շի­նած է:

Հա­յաս­տա­նի Վե­տի քա­ղա­քը ծնած է Ա­րա Ա­լե­քեան: Մե­տաղ­նե­րու հան­դէպ սէ­րը ի յայտ ե­ղած է պզտիկ տա­րի­քէն, երբ կրկին մե­տաղ­նե­րով ման­կա­կան շի­նու­թիւն­ներ կազ­մած է: Հե­տա­գա­յին նկա­րի­չը ար­հես­տա­վարժ ու­սում ստա­ցած է Ե­րե­ւա­նի մէջ, ա­պա ան ու­սու­մը շա­րու­նա­կած է Մոս­կուա: Իր ա­ռա­ջին աշ­խա­տանք­նե­րը սո­վո­րա­բար դա­սա­կան ո­ճի գոր­ծեր ե­ղած են, եւ այդ մէ­կը հիմք ե­ղած է՝ հե­տա­գա­յին իր ժա­մա­նա­կա­կից գոր­ծե­րը ստեղ­ծե­լու հա­մար: Իր պրոն­զեայ ար­ձան­նե­րէն մէկն ալ սպա­րա­պետ Վազ­գէն Սարգ­սեա­նի ար­ձանն է՝ Վե­տի քա­ղա­քի հրա­պա­րա­կի վրայ, բայց Ա­րա Ա­լե­քեան ճանչ­ցուած է իր մե­տա­ղեայ գոր­ծե­րով: Թա­փօ­նը ան կը հա­ւա­քէ զա­նա­զան վայ­րե­րէ, տու­նե­րէ, շատ յա­ճախ կը նուի­րեն, նոյ­նիսկ եր­բեմն՝ ան­ծա­նօթ մար­դիկ: Ան­գամ մը կին մը հե­ռա­ձայ­նած եւ ը­սած է, որ ա­մու­սի­նը տու­նին մէջ հա­ւա­քած է բազ­մա­թիւ մե­տա­ղեայ ի­րեր, ո­րոնք կը զայ­րաց­նեն ի­րեն եւ խնդրած է գալ ու տա­նիլ: Ա­րա Ա­լե­քեան այդ­պէ­սով տէր դար­ձած է զա­նա­զան մե­տա­ղեայ նոր ի­րե­րու, զորս կը գոր­ծա­ծէ ար­ձա­նի այս կամ այն մա­սը կեր­տե­լու հա­մար: Կ՚ը­սէ, որ այդ կի­նը հի­մա լաւ բա­րե­կամ մըն է, եւ տես­նե­լով, թէ մե­տա­ղը ինչ հրաշք­ներ կրնայ գոր­ծել, այ­լեւս ին­քը մե­տա­ղեայ կտոր­ներ կը հայ­թայ­թէ եւ քան­դա­կա­գոր­ծին կը բե­րէ:

Անհ­րա­պոյր մե­տա­ղին Ա­լե­քեա­ն զար­մա­նա­լի լու­ծում­ներ կու տայ: Ե­րե­ւա­նի մէջ տե­ղադ­րած ա­նոր ար­ձան­նե­րը յա­ճախ հիաց­մունք կը պատ­ճա­ռեն, մա­նա­ւանդ օ­տար­ներ, զբօ­սաշր­ջիկ­ներ, եր­կար ժա­մա­նա­կով կը կանգ­նին, կը լու­սան­կա­րուին, կ՚ու­սում­նա­սի­րեն զա­նոնք… Իր այս ստեղ­ծած ժան­րի մէջ Ա­լե­քեան թե­րեւս ա­ռա­ջինն է, հե­տա­գա­յին նաեւ ըն­դօ­րի­նա­կող­ներ ե­ղած են, սա­կայն իր ձե­ռա­կեր­տը ու­րոյն է եւ կը տար­բե­րի:

2005 թուա­կա­նին հե­ռա­տե­սի­լա­յին բե­մադ­րիչ Սու­րէն Տէր-Գրի­գո­րեա­նի («Շո­ղա­կա­թ» հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թիւն)՝ «Եր­կա­թէ ծնա­ծը» Ա­րա Ա­լե­քեա­նի ա­րուես­տի մա­սին պատ­մող վա­ւե­րագ­րա­կան ժա­պա­ւէ­նը Փա­րի­զի մէջ ար­ժա­նա­ցած է Է­պո­նա մի­ջազ­գա­յին փա­ռա­տօ­նի «Կրան-փրի» մրցա­նա­կին: Ժա­պա­ւէ­նին մէջ կ՚ե­րե­ւի մե­տա­ղի թա­փօ­նի՝ նախ­նա­կան վի­ճա­կէն մին­չեւ ա­րուես­տի գործ դառ­նա­լու ամ­բողջ գոր­ծըն­թա­ցը: «Շո­ղա­կա­թ» հե­ռուս­տաըն­կե­րու­թեան առ­ջեւ ալ դրուած է Ա­րա Ա­լե­քեա­նի քան­դա­կած տե­սախ­ցի­կը:

Քա­ղա­քին մէջ ա­նոր ար­ձան­նե­րը կը տե­ղադ­րուին քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի ո­րո­շու­մով, բայց ո­րե­ւէ պա­հու ա­տոնք կրնան հա­նուիլ, ե­թէ քան­դա­կա­գոր­ծը փա­փա­քի զա­նոնք վա­ճա­ռել: Այդ­պէս ալ ե­ղած է «Ցու­լ­»ի պա­րա­գա­յին, որ նախ Իս­թան­պուլ ցու­ցա­հան­դէ­սի մաս­նակ­ցե­ցաւ, այ­նու­հե­տեւ վա­ճա­ռուե­ցաւ եւ Շարլ Ազ­նա­ւու­րի ա­նուան հրա­պա­րա­կէն Թուր­քիա գնաց ու մնաց: Պրիւք­սէլ գա­ցած ձիերն ալ, տե­սած եւ գնած են ու քան­դա­կա­գոր­ծը զա­նոնք հա­նած է ի­րենց տե­ղադ­րած վայ­րէն:

Ար­ձան­նե­րու շի­նուած ձե­ւը այն­պի­սին է, որ ա­նոնք կրնան դիւ­րու­թեամբ մա­սե­րու բաժ­նուիլ եւ վայ­րէ վայր փո­խադ­րուիլ, նոր վայ­րի մէջ կազ­մուիլ:

Ա­րա Ա­լե­քեան ը­սած է, որ իր բո­լոր գոր­ծե­րը պատ­րաս­տած է իր տիկ­նոջ­մէ մղուած ներշն­չու­մով եւ կինն է, որ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան լից­քեր կու տայ, միտ­քեր եւ գա­ղա­փար­ներ կը ներշն­չէ: Ա­լե­քեան գոր­ծեր նուի­րած է նաեւ իր կնո­ջը, ա­ւե­լի պզտիկ չա­փե­րու, ո­րոնք տե­ղադ­րուած են տու­նին մէջ: Իր ա­ւե­լի պզտիկ չա­փե­րու աշ­խա­տանք­նե­րը կը վա­ճա­ռուին Ե­րե­ւա­նի ժա­մա­նա­կա­կից ա­րուես­տի պատ­կե­րաս­րահ­նե­րուն մէջ:

Փա­րի­զի մէջ իր մա­սին ժա­պա­ւէ­նի ներ­կա­յա­ցու­մէն ետք լրագ­րող­նե­րը բե­մադ­րիչ Սու­րէն Տէր-Գրի­գո­րեա­նին հարց ուղ­ղած են, թէ ո՞­րը պի­տի ըլ­լայ քան­դա­կա­գոր­ծի յա­ջորդ քայ­լը, Սու­րէն Տէր-Գրի­գո­րեանն ալ կա­տա­կով պա­տաս­խա­նած է, որ Ա­րա Ա­լե­քեան կը պատ­րաս­տուի թեր­թով փաթ­թել Էյ­ֆէ­լի աշ­տա­րա­կը եւ այ­րել զայն: Յա­ջորդ օ­րը օ­րա­թեր­թե­րը գրած են այն մա­սին, որ հայ քան­դա­կա­գոր­ծը կը պատ­րաս­տուի այ­րել Էյ­ֆե­լի աշ­տա­րա­կը: Իր գոր­ծե­րը այ­րե­լու մի­ջո­ցաւ ցու­ցադ­րե­լու մա­սին Ա­րա Ա­լե­քեան կ՚ը­սէ, թէ սո­վո­րա­բար նոր քան­դակ մը, բա­ցու­մէն ա­ռաջ սկիզ­բէն ճեր­մակ սա­ւա­նով կը գո­ցուի, սա­ւա­նը կը հա­նուի եւ բա­ցու­մը կը կա­տա­րուի, իսկ ինք ընտ­րած է այդ տար­բե­րա­կը՝ օ­րա­թեր­թե­րով գո­ցե­լը եւ թեր­թը այ­րե­լը: Կրա­կը ան կը կա­պէ մե­տա­ղի հետ, նշե­լով, որ կրա­կէն կը ծնի մե­տա­ղը:

Քիչ մը կը վշտա­նայ, որ Ե­րե­ւա­նի մէջ դրուած իր գոր­ծե­րը պատ­շաճ խնամ­քի չեն ար­ժա­նա­նար, պզտիկ­նե­րը կը մագլ­ցին ա­տոնց վրայ, ին­չ որ կը վնա­սէ ար­ձան­նե­րը, իսկ քա­ղա­քա­պե­տա­րանն ալ բա­ւա­րար լու­սա­ւո­րու­թիւն չ՚ա­պա­հո­վեր շուրջ բո­լո­րը, եւ մա­նա­ւանդ ե­րե­կո­յեան ար­ձան­նե­րը, որ ա­ռանց այդ ալ սեւ են, կը յայտ­նուին ան­շքու­թեան մէջ: Սո­վո­րա­բար իր ար­ձան­նե­րու խնամ­քով կը զբա­ղի ին­քը, կ՚եր­թայ, կը հսկէ, կը լուայ, կոտ­րած մա­սե­րը կը նո­րո­գէ, ո­րով­հե­տեւ չ՚ու­զեր իր ձեռ­քի ու մտքի աշ­խա­տան­քը անխ­նամ վի­ճա­կի մէջ տես­նել:

Ա­րա Ա­լե­քեա­նի գոր­ծե­րուն հա­մար կար­ծես ճիշդ վայր ընտ­րուած է Շարլ Ազ­նա­ւու­րին հրա­պա­րա­կը, ո­ր, ըստ քան­դա­կա­գոր­ծի, սիրտն է քա­ղա­քին:

Իսկ «Ար­ջ­»ը, որ օ­րերս տե­ղադ­րուե­ցաւ, ան­մի­ջա­պէս սի­րե­լի դար­ձաւ ան­ցորդ­նե­րու հա­մար: Հսկա­յա­կան ար­ջը բա­րու­թեան եւ լիու­թեան նշան է, որ կե­ցած է քա­ղա­քի սիր­տին վրայ եւ իր հսկայ մարմ­նով եւ բա­րի դէմ­քով կ՚ող­ջու­նէ ան­ցորդ­նե­րը:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ