ՄԵՐՈՒԺԱՆ ՊԱՐՍԱՄԵԱՆ (1883-1944)

Կը շարունակենք ներկայացնել Մերուժան Պարսամեան հրապարակախօսը, նկատի ունենալով անոր ինքուրոյն ոճը եւ հարցերն ու առօրեայ խնդիրները քննելու եւ ճիշդ կերպով վերլուծելու իւրայատկութիւնը: Պարսամեան «Շանթ»ի թիւերու վերջին էջերուն վրայ Շանթարգել ծածկանունին տակ խօսած ու նկարագրած է տարբեր հայորդիներ: Այսօր այդ նկարագրականներէն մէկ քանին պիտի ներկայացնենք մեր ընթերցողներուն:

• ԵՐԱԺԻՇՏ ԷՕԺԷՆ ՓԱՓԱԶԵԱՆ

Ծանօթ հայ երաժիշտը ֆրանսացի երաժշտագէտներու ընկերակցութեան հաստատած ուսուցչական քննութիւններուն այս տարի մասնակցած է, եւ սեպտեմբեր ամիսին քննութիւններուն ներկայացող ուսուցիչներուն մէջ արժանացած է առաջին կարգի տիբլօմի:

Էօժէն Փափազեան ոչ միայն տաղանդաւոր դաշնակահար մըն է, ոչ միայն իր արուեստին սիրահար, անոր ամբողջ նրբութիւններուն, անոր կազմութեան գաղտնիքներուն եւ պատմութեան հմուտ երաժշտագէտ մը, այլ նաեւ Աղեքսանդրիոյ հայ հասարակութեան էն սիրուած, էն աշխոյժ եւ էն անձնուրաց երիստասարդ հայրենասէրներէն մէկն է եւ այդ կրկին պատճառներով է, որ իր յաջողութիւնը մեզ կ՚ուրախացնէ:

Ֆրանսական «Monde Musicale» հանդէսը Էօժէն Փափազեանի պատկերը դրած է եւ մեծ գովեստով կը խօսի համակրելի երաժշտագէտի մասին, կ՚ըսէ. «Շօբէնի լա պէմօլով Բոլոնէզը շատ յաջող կերպով նուագեց, իբր ուսուցիչ ճիշդ կը տեսնայ, եւ գիտէ մատնանշել թերութիւնները իբրեւ քաջ harmoniste, լաւ կը ճանչնայ երաժշտական գործերու կազմութիւնը եւ հմուտ է երաժշտական պատմութեան»:

Էօժէն Փափազեան ծնած է Իզմիր, 1887 թուականին ու Աղեքսանդրիոյ մէջ աշակերտած է նշանաւոր բրօֆէսէօռ Collelaի, ինքն ալ բրօֆէսէօռի տիբլօմով կու գայ իր մեռած վարպետին Collelaի տեղը գրաւել: Ինք արդէն երեք տարիէ ի վեր Աղեքսանդրիոյ գօնսէրվաթուարին մէջ դաշնակի ուսուցիչ է, ու այդ քաղաքին մէջ ունի պատուական դիրք մը եւ բազմաթիւ եւրոպացի ու հայ աշակերտներ («Շանթ», Կիսամեայ հանդէս գրական եւ գեղարուեստական, պատկերազարդ, Ա. տարի, թիւ 15, 15/28 յունուար 1912, էջ 247):

• ՃԱՐՏԱՐԱԳԷՏ ԶԵՆՈԲ ՊԷՅ ՄԷՐԱՄԷԹՃԵԱՆ

Ցաւով կը ծանուցանենք ծանօթ ճարտարագէտին եւ գեղարուեստասէրին մահը:

Զենոբ պէյ ծնած էր 1831-ին, Պէշիկթաշի մէջ: Պարզ կրթութիւն մը միայն ստացած էր Պէշիկթաշի վարժարանէն:

Կարճ միջոցի մէջ համբաւ մը շինելէ ետքը, Եգիպտոս անցած է, ուր Խտիվ Իսմայիլ փաշայի արքունական ճարտարապետ անուանուած է: Հո՛ն է որ կրցած է նիւթական բաւական կարեւոր դիրքի մը տիրանալ: 1885-ին Բերայի հայոց գերեզմանատան բարեզարդութեան գործին մէջ աջակցութիւն նուիրած է, ինչպէս նաեւ Գասըմ փաշայի Ս. Մեսրոպ վարժարանին ու Պէօյիւքտէրէի դպրոցին վերաշինութեան մասնակցած:

Զենոբ պէյ ծանօթ դէմք մըն էր եւրոպական հնագիտական կաճառներու մէջ, հնութիւններու մասին իր ունեցած մասնագիտութիւնով եւ ճոխ հաւաքածոներով: Վենետիկի վանքի թանգարանին մէջ ունէր մասնաւոր դարան մը: «Մէրամէթճեան դարակ», ուր կան հայկական հին դրամներ: Իր դրոշմաթուղթերու հազուագիւտ հաւաքածոն՝ շատ մը մասնագէտներու նախանձը շարժած է: 1894-ին Վիեննա գտնուած միջոցին, Աւստրիոյ Ֆրանց Եօզէֆ կայսրին ներկայացած է, Հուն-գարիոյ հնագիտական կաճառի անդամներուն հետ:

Գեղարուեստի մասին ունեցած իր ըմբռնումներուն նպաստելու զարմանալի եղանակ մը սորվեցուցած էին իրեն:

Երեսուն տարիներէ ի վեր գործէ քաշուած ըլլալը պատճառ մը չէր որ այսօր իր մահը ցաւելով չի հաղորդէինք մեր ընթերցողներուն («Շանթ», Կիսամեայ հանդէս գրական եւ գեղարուեստական, պատկերազարդ, Ա. տարի, թիւ 21, 15/28 ապրիլ 1912, էջ 343):

• ԱՐՏԱՔԻՆ ԳՈՐԾՈՑ ՆԱԽԱՐԱՐ՝ ԳԱԲՐԻԷԼ ՆՈՐԱՏՈՒՆԿԵԱՆ

Իբրեւ հայ հպարտութիւնով կ՚արձանագրենք այս էջերուն մէջ, վսեմ. Գաբրիէլ էֆ. Նորատունկեանի Թուրքիոյ արտաքին գործերու նախարար անուանուիլը: Ասիկա պատիւ մըն է, որ հայերուս կ՚ընծայուի, եւ պէտք է մենք գիտակցութիւնը ունենանք ատոր: Թուրքիա այս միջոցիս ամենէն տագնապալի շրջանն է որ կը բոլորէ. արտաքին թշնամութիւններու կը միանայ ներքին երկպառակութիւնները, անհամաձայնութիւնները:

Ամենէն փափուկ, ամենէն դժուարին նախարարութիւնն, է որ կը յանձնուի հայու մը, որ ծանօթ է իր նրբամիտ դիւանագիտութիւնով, հմտութիւնով ու փորձառութիւնով: Մենք կը յուսանք, թէ արտաքին քաղաքական տխուր կացութիւնը շուտով վերջ պիտի գտնէ: Նորատունկեան էֆ. ինչպէս եւրոպացիներուն՝ նոյնպէս Թուրքիան վարող արդի պետական բոլոր ուժերուն վստահութիւնը կը վայելէ: Ու երկիրը երախտապարտ պիտի ըլլայ իրեն՝ եթէ կտրուկ, որոշ եւ ուժեղ կարգադրութիւնով, վերջ մը դնէ արտաքին դժբախտ ոտնձգութիւններուն, որմէ կախում ունի Թուրքիոյ բարգաւաճումը եւ յառաջդիմութիւնը («Շանթ», Կիսամեայ հանդէս գրական եւ գեղարուեստական, պատկերազարդ, Բ. տարի, թիւ 26, 15/28 յուլիս 1912, էջ 32):

• ՎԱՀԷ ՎԱՐԴԱՆ ՇԱՄԼԻ՝ ԳՐՈՂ, ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՕՍ

Բնիկ արաբկիրցի՝ պր. Վահէ Շամլի, որ վերջերս Ամերիկա մեռաւ 33 տարեկան, Գահիրէի մէջ երբեմն հրատարակուած «Փիւնիկ» հանդէսին հիմնադիրներէն մէկը եղած էր:

Ֆիլատելֆիոյ մէջ ուսուցչական մրցումի մը մասնակցելով՝ առաջին մրցանակը ստացաւ եւ տեղական կառավարութեան կողմէ անգլիական լեզուի մասնաւոր դասընթացքի մը դասախօսութեան պաշտօնը ընդունեցաւ:

«Նիւ Եորք Թայմզ»ի թղթակից անուանուելով, օրուան ընկերային հարցերուն եւ ելմտական ու առեւտրական խնդիրներուն վրայ գրած յօդուածներուն համար մեծապէս կը գնահատուէր: Բազմաթիւ յօդուածներ կը ղրկէր նաեւ Լոնտոնի «Ռիվիու օֆ Ռիվիւզ»ին, որուն արտօնատէրը, Ուիլեըմ Թ. Սթէտ՝ որ Թիթանիքի աղէտին մէջ մեռաւ, իր անձնական բարեկամը եղած էր:

«Լուսամիտ հայրենասէր մը, նշանակելի օրագրող մը եւ պատուաւոր մարդ մըն է, որ կ՚անհետանայ. իր մտաւորական կարողութեան եւ իր երիտասարդ տարիքին բեղուն օրերուն մէջ», կը գրէ Գահիրէի «Լը Բւօկրէ» թերթը («Շանթ», Կիսամեայ հանդէս գրական եւ գեղարուեստական, պատկերազարդ, Դ. տարի, թիւ 57, 15/28 ապրիլ 1914, էջ 144):

***

Մերուժան Պարսամեան նաեւ ակնարկներ կատարած է, դարձեալ Շանթարգել ծածկանունով: Ներկայացնենք մէկ քանին.

• «ԿԱՐՄԻՐ ԾԱՂԻԿՆԵՐ»

Յոյն հասարակութիւնը ամենէն հանճարեղ միջոցը մտածեց երկրաշարժի արկածեալներուն նպաստելու համար: Խումբ մը յոյներ Պոլսոյ գլխաւոր արուարձաններուն մէջ ծախեցին ծաղիկներ, կարմիր փոքր ծաղիկներ: Ոչ ոք կը մերժէր. կ՚ըսուի թէ 7000 ոսկի հաւաքուեցաւ «Կարմիր ծաղիկներ»ու կիրակին:

Ինչպէ՞ս չմտածուեցաւ այս միեւնոյն ձեւով գումար մը հաւաքել Ատանայի դէպքերուն վաղորդայնին: Նպաստահաւաքութեան ամենէն սիրուն, ամենէն դիւրամատչելի, նուազ embétant եղանակը պիտի ըլլար ասիկա («Շանթ», Կիսամեայ հանդէս գրական եւ գեղարուեստական, պատկերազարդ, Բ. տարի, թիւ 29, 1/14 սեպտեմբեր 1912, էջ 84):

• «ՀԱՍԿԵՐ»

Մանկական պատկերազարդ ամսագիրը, որ լոյս կը տեսնէ Թիֆլիզ, Թ. տարին թեւակոխեց: Ստեփան Լիսիցեանի այս պատուական աշխատութիւնը ամէն քաջալերանքի արժանի է: Թրքահայերուս մէջ շատ քիչ տարածուած Հասկեր ամսագիրը, կը խմբագրուի փորձ մանկավարժի մը կողմէ, մշտական աշխատակցութեամբ Յովհաննէս Թումանեանի եւ Աթաբէկ Խնկոյեանի: Հասկերու յաւելուածները, իրենց տեսակին մէջ եզական հրատարակութիւններ են: Միայն տղաքները չէ որ պիտի օգտուէին ռուսահայ այս օգտակար ամսագիրէն…: Կարդացէ՛ք անգամ մը («Շանթ», Կիսամեայ հանդէս գրական եւ գեղարուեստական, պատկերազարդ, Գ. տարի, թիւ 52-53, 15/28 յունուար 1914, էջ 80):

***

• «Խաղաղութեան սնանկութիւնը» յօդուածին մէջ Պարսամեան կը գրէ.

Պալքանեան վերջին աղիտաւոր կռիւները կը հաստատեն այն իրողութիւնը, թէ դարուս խղճմտանքը սնանկանալու վրայ է:

Խաղաղութեան ամէն գեղեցիկ շարժուձեւ կը դառնայ պարզ ցոյց մը, ըմբոստացումի ինքնախաբ տենդ մը, անօգուտ եւ ապարդիւն:

Ուրեմն խաղաղութիւնն ալ սնանկացած է:

Հանրի Տիւանի պէս բարի մարդեր, միայն Կարմի խաչի ընկերութիւններ կրնան հիմնել, վիրաւորուածներուն ցաւը քիչ մը ամոքելու համար:

Ու ընկերվարութեան ջանքերը կը մնան միայն իբրեւ ապագայի խորհրդանշաններ:

Ամենէն տկարամիտ մարդիկը ըլլալու են անոնք՝ որոնք կը կարծեն կամ համոզուած են, թէ մարդկութիւնը հետզհետէ կը յառաջդիմէ, կ՚ազնուանայ:

Այս բառատոքսալ յայտնութիւնը թերեւս շատ մը գիտնականներու եւ լաւատեսներու դէմքը ծամածռել տայ, ու զայրոյթով համակէ իրենց սահմանափակ խորհողութիւնը:

Մարդկութիւնը ինչպէ՛ս յառաջդիմած, ազնուացած կ՚ըլլայ, երբ ամէն օր ու ամէն վայրկեան իր ամբողջ հանճարը եւ կարողութիւնը կը կեդրոնացնէ այն գեհենային մեքենաներու ու զանգուածային նորանոր թնդանօթներու գիւտին վրայ, որ իր մէկ մասը կազմող գոյութեան փճացումին ու քանդումին կը ծառայեցնէ բացարձակապէս:

Գիշերները անքուն կ՚անցընէ, կը յոգնի, կը խորհի, կ՚երազէ շինելու համար այն տեսակ գործիքներ ու ռումբեր, որոնցմով կարենայ աւելի շատ զոհեր փռել հողին վրայ, աւելի մեծ համեմատութիւններով սպաննել, ոչնչացնել, անէացնել բանակը այն անձնազոհ, միամիտ անձերուն, որոնց մատները իսկ ստեղծելու հանճար եւ կարողութիւն չունի:

Ու իբրեւ թէ ամէն աստղի ու երկինքի տակ դժոխային տիպարներ չգտնուէին, որոնք արդէն իրենց արիւնարբու կոկորդը կը լուան մորթուած մարդերու արիւնով, իբրեւ թէ աշխարհիս վրայ բնականէն չար, ճիւղային ուժեր գոյութիւն չունենային իրենց շուրջը սարսափի թաթառներ պտտցնելու համար, մարդկութեան այդ խելացի արարածները կ՚աշխատին, պատճառներ կը ստեղծեն միլիոնաւոր արարածներու փճացումովը՝ իրենց ուժը փորձարկութեան ենթարկելու:

Ի՞նչ է եղեր պատճառները:

Որովհետեւ միսիոնար մը զարնուեր է օտար հողի մը վրայ:

Որովհետեւ ուրիշ զրահաւոր մը իրենց զրահաւորներուն կողին քսուելով եկեր անցեր է:

Որովհետեւ այս ինչ գաւառը այն ինչ տէրութեան պատկանելու է:

Որովհետեւ պարոն գործակատարնին ճաշի չէ հրաւիրուէր:

Որովհետեւ իրենց թագաւորին ածական չէ տրուեր:

Եւ վերջապէս անոր համար որ «միջազգային յարաբերութիւններու մէջ ուժէն զատ ուրիշ օրէնք եւ ուրիշ բարոյական չի կայ» («Շանթ», Կիսամեայ հանդէս գրական եւ գեղարուեստական, պատկերազարդ, Բ. տարի, թիւ 33, 1/14 դեկտեմբեր 1912, էջ 134):

• Մերուժան Պարսամեանի գրիչին կը պատկանի «Ծերութիւն» խորագիրով գրութիւնը, որ ստորեւ ամբողջութեամբ կու տանք.

Տասնըչորս տարիէ ի վեր չէի տեսած զինքը:

Երէկ հանդիպեցայ իրեն, կամուրջին վրայ. ճանչցանք զիրար, իրարու ձեռք սեղմեցինք, ու մեր նայուածքները զիրար համբուրեցին:

Մազերուն մէջ գորշ ստուերներ կը թափառէին, եւ աչքերուն շուրջը ժամանակը իր մութ շրջանը բոլորած էր: Ձեռքերը կմախացեր էին եւ շրթունքները երիտասարդութեան խանդէն հրաժարած:

Ծերացած էր:

Ուրեմն ես ալ նո՛յնքան առաջ գացած էի կեանքի ճամբուն վրայ. ե՛ս ալ, անզգալա՛պէս, նոյնքան մօտեցած էի այն տարտամ գահավէժ եզերքին, ուրկէ վար վախճանը իր անդունդները կախած է:

Իր շեշտող ծերութիւնը ստիպեց որ այսպէս անդրադառնամ իմ սքօղուած ծերութեանս վրայ:

Բայց ո՞ւր է կեանքի հետքը՝ իմ դէմքիս վրայ ու մազերուս մէջ:

Երէկ ինծի պէս էր ան. վաղը ես անոր պէս պիտի ըլլամ:

Ծերացած էր բարեկամս, գրեթէ այլափոխուած. բայց կը ժպտէր, հինաւուրց բարի ժպիտովը:

Աչքերուս մէջ խոնջէնքը կը մօրանար. զգացի որ իմ սի՛րտս էր ծերացողը («Շանթ», Կիսամեայ հանդէս գրական եւ գեղարուեստական, պատկերազարդ, Գ. տարի, թիւ 54, 1/14 մարտ 1914, էջ 85):

***

«Շանթ»ի վերահրատարակութեան՝ երկրորդ շրջանի առաջին թիւին մէջ, այդ առիթով Մերուժան Պարսամեան կը գրէ.

• Շատ դժուարին շրջանի մը մէջ կը սկսինք մեր հանդէսին վերահրատարակութեան:

«Շանթ»ը դադրեցաւ, երբ պատերազմը գրիչին ու միտքին ալ սպառնաց: Այսօր կը սկսինք վերահրատարակել զայն, որովհետեւ ազատոթիւնը կը տրուի մեզի, ահաւոր տարիին սարսափները եւ մեր հոգիին գալարումները պոռալու:

Այս շրջանը չի նմանիր 1909-ի յաջորդող իբր թէ ազատութեան ու սահմանադրութեան շրջանին: Մեր վէրքերը աւելի բացուած, մեր վիշտերը եւ յուսահատութիւնները աւելի անզսպելի են այսօր:

Ամէնուս հոգիին մէջ կուտակուած տխրութիւնները սահման չեն ճանչնար: Այս շրջանը չի՛ նմանիր ոչ մէկ շրջանի:

Անոր համար է որ երբ կը ժպտինք երջանկութեան մեծ վայրկեանին, յիշատակները սեւ ամպերու պէս կ՚իջնեն մեր զուարթութեան վրայ:

Երբեմն կը խորհիմ, թէ ոճիր մըն է, որ Հայը խնդայ: Եւ այս փոխանցումի ու ապահով խաղաղութեան րոպէին, աւելի կը թանձրանայ մեր տխրութիւնը, հայուն անդարմանելի անհատական մեծ կորուստները յիշելով:

Անոնք որ մենէ շատերէն աւելի՛ իրաւունք ունէին ազատագրութեան խելայեղումը ապրելու, անոնք որ աւելի՛ տառապեցան, աւելի՛ մտածեցին, անոնք որ, կը կրկնեմ, աւելի՛ իրաւունք ունէին բռնապետութեան աւերակներուն մէջ, արիւնով ոռոգուած ծաղիկի մը յանկարծ ծլարձակումը տեսնելու, այս աշխարհին չեն պատկանիր այլ եւս:

Երբ, այսօր, թերթերնիս մամուլի կը յանձնենք, անկարեկիր վիշտ մը կը դողացնէ մեր հոգին: «Շանթ»ի արժէքաւոր աշխատակիցներէն մեծագոյն մասը գոյութիւն ունենալէ դադրած է:

Արհաւիրքին լծուած, անոնք հեռացան Պոլիսէն, բաժնուելով իրենց սիրելիներէն, ու անստուգութեան, վախի, զրկանքներու մրրիկի մը մէջէն, մէկ բանտէն միւսը պտտցուցին իրենց տառապանքը, մինչեւ որ հրաման մը՝ վերջ դնել տուաւ իրենց դժնդալ կեանքին:

Երբ 1911-ին «Շանթ»ը կը սկսէինք հրատարակել, մեր ծրագիրը պարզող քանի մը տողերու մէջ կը գրէինք նաեւ.

«Ժամանակն հասած է որ դիմենք գեղարուեստի հանգրուանին, ստեղծենք նոր միջավայր մը, ուր արուեստին գաղտնիքները քօղամերկուին, եւ ուր քաղաքական ու ազգային մոլեգնոտ կռիւներէն յոգնած մեր ուղեղները անդորրին պահ մը»:

Տիեզերական աղէտին մէջ, մասնաւորաբար մեր ազգին ապրած զարհուրելի օրերէն վերջը, պարզապէս ծիծաղելի պիտի երեւար, գէթ հիմա, զուտ գրական-գեղարուեստական օռկանի մը գոյութիւնը, ինչպէս էր այն ատենուան «Շանթ»ը:

Գրական-գեղարուեստական բաժինները պահելով, «Շանթ», սգաւոր, այսօր պիտի նուիրուի ազգային նոր ծրագիրի մը: Ան հայուն թերթը պիտի ըլլայ այլ եւս, ո՛չ թէ միայն հայ մտաւորականին թերթը:

Պիտի ջանանք անկարելին փորձել, ցոլացնելու համար հայուն տաժանքոտ կեանքը, իր ամենէն պակուցիչ մանրամասնութիւններուն մէջ:

Պիտի հրաւիրենք կատաղութեան փոթորիկէն հրաշքով ազատած մեր հազուագիւտ գրողները, որպէս զի վերջին դարու հայ-ազգային պատմութիւնը գրեն, մանրամա՛սնօրէն, իրենց անձնական պատմութիւններովը:

Ամէն հայ վիշտ մը, արցունք մը ունի իր աչքերուն մէջ: Ամէն հայու վիշտ ու արցունք տարբեր է, թէեւ մէկ աղբիւրէ կը բղխի:

Ուրեմն տառապողները թող այս էջերուն դիմեն, որպէս զի մեր արիւնոտ պատմութիւնը գրուի:

Չի կարծուի թէ շարունակ պիտի լանք այս էջերուն մէջ: Ո՛չ, մենք այս թերթը հայ տառապանքին նուիրելով, նպատակ չունինք բնաւ արցունքի երաժշտութիւնը երգելու աշխարհի ականջին, որ արդէն խուլցեր է տիեզերասաստ սպանդին խողխողումի ձայներէն:

Այլ եւս չպիտի լայ հայը:

Քանի որ ասկէ վերջը ա՛ն ալ իբրեւ անդամ, իր տեղը պիտի գրաւէ, ազգերու դաշնակցութեան մեծ ընտանիքին մէջ: Այլ եւս մենք ամէնքս պէտք է մէկ նպատակ հետապնդենք. քանդուած երկիրը վերանորոգել: Ամէն հայ պէտք է իր կարողութիւնը սպառէ: Պէտք է քամենք մեր ուժերը, որպէս զի լեցուի՝ պարպուած երկիրը:

Ամէնքս ալ պէտք է աշխատինք հայրենիքն համար:

Պէտք է մեր ճիգը միայն ձգտի դէպի այդ գերագոյն նպատակը («Շանթ», Կիսամեայ հանդէս գրական եւ գեղարուեստական, պատկերազարդ, նոր շրջան, Դ. տարի, թիւ 1, շաբաթ, 16 նոյեմբեր 1918, էջ 3):

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

•շար. 2

Վաղարշապատ