ՀՐԱԺԵՇՏ՝ ՇԱՄԻՐԱՄ ՍԵՒԱԿԻՆ

Լու­սան­կար մը կայ, որ վեր­ջին շրջա­նին հրա­պա­րա­կուե­լով,  սի­րե­լի դար­ձած է շա­տե­րուն: Շա­մի­րամ Սե­ւակն է լու­սան­կա­րին մէջ՝ խնա­մուած, ազ­նուա­կան դի­մա­գի­ծով, սպի­տա­կա­հեր հա­յու­հին, որ  լու­սան­կա­րին մէջ ինքն ալ ձեռ­քը ար­ծա­թա­գոյն շրջա­նա­կով լու­սան­կար մը բռնած է: Այդ մէ­կը լու­սան­կա­րուած է մէկ-եր­կու տա­րի ա­ռաջ՝ Ֆրան­սա, Նիս:  Սեւ-ճեր­մակ այդ լու­սան­կա­րը մեծ դեր ու­նե­ցած է Շա­մի­րամ Սե­ւա­կի  կեան­քին մէջ: Լու­սան­կա­րը կը պատ­կե­րէ եր­կու ան­ձինք՝ Ռու­բէն Սե­ւակն ու գեր­մա­նու­հի կի­նը՝  Ճե­նի Ա­փփե­լը: Շա­մի­րամ Սե­ւա­կի ծնողքն է, նա­հա­տակ գրող՝ Ռու­բէն Սե­ւակն ու ա­նոր հա­ւա­տա­րիմ կո­ղա­կի­ցը՝ Ճե­նի Ա­փփե­լը:

Նի­սի մեր­ձա­կայ­քը տա­րեց­նե­րու խնամ­քի տու­նե­րէն մէ­կուն մէջ գտնուող Շա­մի­րամ Սե­ւա­կի ա­ռաձ­նա­սե­նեա­կին մէջ այլ լու­սան­կար մը եւս կը պա­հուէր, որ ան միշտ ցոյց կու տար իր տան այ­ցե­լու­նե­րուն եւ կը պատ­մէր, որ լու­սան­կա­րին մէջ ինքն է, մայ­րը եւ եղ­բայ­րը: Մայ­րը սեւ հա­գած է, սգա­ւո­րի սեւ գլխարկ մը կը կրէ, քա­նի որ ա­նոր ա­մու­սի­նը՝ Ռու­բէն Սե­ւակ՝ նա­հա­տակ է եւ ընդ­միշտ հե­ռա­ցած է սի­րե­լի­նե­րէն: Լու­սան­կա­րը առ­նուած է Պոլ­սոյ մէջ, 1915 թուա­կա­նի աշ­նան: Ըն­տա­նի­քին հօր, ա­մու­սի­նին մա­հը  ծանր ազ­դած է ըն­տա­նի­քին վրայ, եւ մին­չեւ կեան­քին վեր­ջը ե­րեքն ալ կրած են ան­դառ­նա­լի կորս­տեան վիշ­տը: 

Մօր եւ եղ­բօր հետ Շա­մի­րա­մին լու­սան­կա­րը, ուր ան մէկ տա­րե­կան էր, իսկ եղ­բայ­րը՝ Լե­ւո­նը ե­րեք տա­րե­կան, ե­ղած է լու­սան­կա­րը այն  ան­ցագ­րին‚ ո­րուն մի­ջո­ցաւ ըն­տա­նի­քը դուրս ե­լած է Օս­մա­նեան կայս­րու­թե­նէն: 

Ա­նոնց մայ­րը՝ Ճե­նին Ռու­բէն Սե­ւա­կի ձեր­բա­կա­լու­թե­նէն ետք կը փոր­ձէր Պոլ­սոյ մէջ Գեր­մա­նիոյ դես­պա­նա­տան մի­ջո­ցաւ կապ հաս­տա­տել Գեր­մա­նիա գտնուող իր հօր հետ։  Ան կը յու­սար‚ որ գեր­մա­նա­կան բա­նա­կէն հանգս­տեան կո­չուած Ֆրանց Ա­փփել Տոր՝ իր հայ­րը,  պի­տի կա­րե­նայ գեր­մա­նա­կան եւ օս­մա­նա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն մօտ ազ­դե­ցու­թիւն բա­նեց­նե­լով իր ա­մու­սի­նը ա­զատ ար­ձա­կե­լու հար­ցին օգ­տա­կար դառ­նար։ Հար­ցը, ան­շուշտ,  հա­սաւ իշ­խա­նու­թեան բարձ­րա­գոյն մա­կար­դա­կին‚ Պոլ­սոյ ոս­տի­կա­նա­պե­տը կը յոր­դո­րէ Գեր­մա­նիոյ դես­պա­նա­տան աշ­խա­տա­կից­նե­րուն՝ Ճե­նին ետ ու­ղար­կել Գեր­մա­նիա, սա­կայն ան ա­ռանց ա­մու­սի­նին կը հրա­ժա­րի մեկ­նիլ, որ­մէ օ­րեր անց կը ստա­նան Ռու­բէն Սե­ւա­կի մա­հուան գոյ­ժը:

Սրտնե­ղած իր հա­րա­զատ երկ­րէն՝ Ճե­նի կը մեկ­նի Զուի­ցե­րիա: Մին­չեւ իր կեան­քին վեր­ջը Շա­մի­րամ Սե­ւակ կը յի­շէ, որ մայ­րը հրա­ժա­րած է Գեր­մա­նիոյ հպա­տա­կու­թե­նէն եւ ստա­ցած է  Հա­յաս­տա­նի ան­կախ հան­րա­պե­տու­թեան քա­ղա­քա­ցիու­թիւ­նը։ Եւ ա­մու­սի­նը ա­զատ ար­ձա­կե­լու խնդրան­քին իր հա­րա­զատ երկ­րին լռու­թիւ­նը պատ­ճառ դար­ձած է նաեւ, որ ազ­գու­թեամբ գեր­մա­նա­ցի իր մայ­րը զա­ւակ­նե­րուն հետ եր­բեք չխօ­սի գեր­մա­նե­րէն եւ ամ­բողջ կեան­քին ըն­թաց­քին չայ­ցե­լէ  Գեր­մա­նիա: Շա­մի­րամ նոյն­պէս, ամ­բողջ կեան­քին ըն­թաց­քին, ըլ­լա­լով կէս գեր­մա­նա­ցի, եր­բեք չէ այ­ցե­լած Գեր­մա­նիա:  Եւ­րո­պա­յէն ըն­տա­նի­քը 1918 թուա­կա­նին, Ռու­բէն Սե­ւա­կի հօր եւ մօր կան­չով կը մեկ­նի Սի­լիվ­րի, ուր Շա­մի­րա­մի հօր կող­մէն մեծ­հայրն ու մեծ­մայ­րը հսկայ ա­գա­րակ մը ու­նէին: Թէեւ պա­տե­րազ­մը ա­ւար­տած էր, սա­կայն երկ­րին մէջ տա­կա­ւին խմո­րում­ներ կա­յին եւ Ճե­նին, իր զա­ւակ­նե­րուն անվ­տան­գու­թեան հա­մար, մտա­դիր չէր մնալ հոն: Ինք՝ կրկին Փա­րիզ կը վե­րա­դառ­նայ, իսկ զա­ւակ­նե­րը 1922 թուա­կա­նին նա­ւով Մար­սէյլ կը հաս­նին:

Ճե­նի Ա­փփել Ա­ւե­տիս Ա­հա­րո­նեա­նին նա­մակ գրե­լով խնդրած է‚ որ իր զա­ւակ­նե­րուն  հա­յե­րէն կրթու­թիւն ստա­նա­լուն օ­ժան­դա­կէ…  Ձեր­բա­կա­լուե­լէն ա­ռաջ, օր մը, կան­խազ­գա­լով, որ կրկին պի­տի չտես­նէ իր ըն­տա­նի­քը, Ռու­բէն Սե­ւակ Ճե­նիին ը­սած է.  «Եր­բեք չմոռ­նաս, որ քու զա­ւակ­ներդ հայ ե­ն»: Այդ­պէս, գեր­մա­նու­հի կի­նը մին­չեւ վերջ ջա­նաց հայ պա­հել իր զա­ւակ­նե­րը: 

Հայ­կա­կան ար­մատ­նե­րուն սերտ ըլ­լալն էր թե­րեւս նաեւ պատ­ճառ­նե­րէն մին, որ Շա­մի­րամ Սե­ւակ, իր կեան­քին ըն­թաց­քին քա­նի մը ան­գամ այ­ցե­լած է Հա­յաս­տան, ծա­նօ­թա­ցած է հայ­րե­նի մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան հետ, այ­ցե­լու­թիւն­ներ տուած  իր հօ­րը ա­նու­նը կրող Ե­րե­ւա­նի դպրո­ցը, վա­յե­լած է Հա­յաս­տա­նը:

Շա­մի­րամ Սե­ւա­կի յու­շե­րուն մէջ հե­տաքրք­րա­կան դրուագ մը եւս կը գտնէք ման­կու­թեան օ­րե­րէն, երբ իր մեծ­հօրն ու մեծ­մօ­րը այ­ցե­լե­լէն ետք կրկին Ֆրան­սա կը հաս­նին. «Ֆրան­սա հա­սանք 1922-ին՝ ո­ջի­լի, կեղ­տի մէջ: Մեր ու­սու­ցի­չը՝ Ա­ւե­տիս Համ­բար­ձու­մեան ա­նու­նով  մարդ մըն էր՝ ա­դա­ման­դի հա­րուստ վա­ճա­ռա­կան մը։ Ան մեծ­ցուց մե­զ եւ միշտ հրա­շա­լի նուէր­ներ կը բե­րէ­ր»: Օր մըն ալ  Շա­մի­րա­մի մայ­րը լսեց, որ Կո­մի­տա­սը՝ հա­յոց մե­ծա­գոյն եր­գա­հան­նե­րէն մէ­կը, պի­տի այ­ցե­լէ տե­ղւոյն հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցին, հա­զուա­դէպ ե­րե­ւոյթ մըն էր այս մէ­կը:  «Ան հի­ւանդ էր եւ գրե­թէ դուրս չէր ել­լեր հի­ւան­դա­նո­ցէ­ն», կը յի­շէ  Շա­մի­րա­մը։ Ճե­նին ե­րա­խա­նե­րը տա­րած է Կո­մի­տա­սը տես­նե­լու։ Շա­մի­րա­մը միշտ կը յի­շէ այս մէ­կը. «Մայրս չը­սաւ, որ ա­սոնք իմ ե­րա­խա­ներս են, այլ ը­սաւ՝ Ռու­բէն Սե­ւա­կի ե­րա­խա­ներն են։ Կո­մի­տաս չա­փա­զանց տպա­ւո­րուած էր։ Լայ­նա­ճա­կատ ու բարձ­րա­հա­սակ այդ մար­դը, սա­կայն, ար­դէն հի­ւանդ էր եւ դժուար կը քա­լէր: Երբ հաս­կա­ցաւ, թէ մենք ո­վքե՞ր ենք, ար­ցունք­նե­րը գլո­րուե­ցան ե­րեսն ի վա­ր»։

Ա­հա­ւա­սիկ, այս բո­լո­րը այ­լեւս յու­շե­րուն գիր­կը ան­ցած են. Ֆրան­սա­յի մէջ, 102 տա­րե­կա­նին մա­հա­ցած է մեծ գրա­գէ­տին՝ Ռու­բէն Սե­ւա­կին դուստ­րը: Ան ծնած է 10 Յու­լիս 1914 թուա­կա­նին, Պո­լիս։ Ան շատ փոքր էր, երբ Ռու­բէն Սե­ւակ աք­սո­րուե­ցաւ, ու­րեմն հայր եւ դուստր շատ չեն տե­սած զի­րար: Սա­կայն ֆի­զի­քա­կան շփման այդ բա­ցա­կա­յու­թիւ­նը չէ խան­գա­րած Շա­մի­րամ Սե­ւա­կը՝ մին­չեւ իր կեան­քին վեր­ջը հա­ւա­տա­րիմ մնալ իր հօր ա­նուան, հպար­տու­թեամբ կրել ա­նոր մա­կա­նու­նը եւ սրբու­թեան պէս պա­հել իւ­րա­քան­չիւր մա­սունք, որ ա­րեւմ­տա­հայ մեծ գրող՝ Ռու­բէն Սե­ւա­կին կը վե­րա­բե­րէր: Ա­ւե­լի՛ն, Շա­մի­րամ Սե­ւակ մին­չեւ իր կեան­քին վեր­ջը ապ­րած է այն մո­գա­կան ու­ժով ու ազ­դե­ցու­թեամբ, որ իր հայ­րը ու­նե­ցած է դստեր վրայ: Ան­բա­ցատ­րե­լի կա­պուա­ծու­թիւն մըն է, որ կը խօ­սի միայն վեհ ու անձ­նուէր հո­գիի մա­սին: Այդ հո­գիին տէրն էր Շա­մի­րամ: Շա­մի­րամ Սե­ւակ նուի­րուա­ծու­թեամբ կը տա­րա­ծէր նաեւ իր հօր ժա­ռան­գու­թիւ­նը՝ գրա­կա­նու­թիւ­նը, նա­մակ­նե­րը եւ վեր­ջա­պէս ա­նոր կեան­քի պատ­մու­թիւ­նը, որ­պէս­զի ա­մէն մարդ, հայ թէ օ­տար, ծա­նօ­թա­նայ այն ինք­նա­տիպ եւ միեւ­նոյն ժա­մա­նակ ող­բեր­գա­կան սի­րոյ եւ կեան­քի պատ­մու­թեան, որ Ռու­բէն Սե­ւակ ձգած է իր ե­տին: 

Շա­մի­րամ, իր մօր յոր­դո­րով եր­կար ժա­մա­նակ հայ ա­մու­սին  կը փնտռէր  եւ ի վեր­ջոյ  կ՚ա­մուս­նա­նայ  քա­ռա­սուն­հինգ տա­րե­կա­նին ֆրան­սիա­ցիի մը հետ, եւ ար­դէն ուշ էր ե­րա­խայ ու­նե­նա­լու հա­մար։

Իսկ ա­նոր եղ­բայ­րը՝ Լե­ւո­նը մա­հա­ցած է 2004 թուա­կա­նին:

«ԿՌՈՒՆԿԸ...»

ՌՈՒ­ԲԷՆ ՍԵ­ՒԱԿ

Ձուրտ-ձմեռ օր մըն էր։ Դուր­սը, սա­ռած հո­վը մտրակ­նե­րու պէս կը շա­չէր ան­ցորդ­նե­րու ե­րե­սին։ Ձիւնն ը­սես՝ աչ­քե­րը կուրց­նե­լու աս­տի­ճան։

Հայ­րե­նա­կի­ցի մը սե­նեա­կին մէջ կծկուեր էինք, քա­նի մը ըն­կեր­ներ, ա­մէնքս ալ պան­դուխտ։ Դու­ռը ճռաց, պաղ հով մը խու­ժեց սե­նեա­կէն ներս։ Կա­րօն էր. գե­րեզ­մա­նէն կու գար։

-Պը՜ռռ, ը­սաւ, շա՛ն օդ, ա­սանկ օ­րով մարդ կը մեռ­նի՞...։

­Քիչ վերջ, դու­ռը ան­գամ մը եւս բա­ցուե­ցաւ, ու քա­նի մը յե­տամ­նայ ըն­կեր­ներ ալ ներս մտան։ Այս ձիւ­նին տակ սպա­սած էին, որ դիա­կը ամ­բող­ջո­վին ծած­կուէր. նոյ­նիսկ մէ­կը՝ մեր բո­լո­րին կող­մէ հրա­ժեշ­տի քա­նի մը խօս­քեր ը­սած էր այդ մե­նա­ւոր գե­րեզ­մա­նա­տան մէջ, այդ ան­ծա­նօթ մե­ռե­լին վրայ։

Ո՞վ կը ճանչ­նար, ո՞վ պի­տի ճանչ­նար եր­բեք հա­զար ու մէկ բզկտուած է­ջե­րը Կեան­քի ու Մա­հուան այն տռա­մին, զոր ձիւ­նե­րու տակ թա­ղե­ցինք այ­սօր, օ­տար­նե­րու փո­սին մէջ։ Ա­ռանց ա­նու­նի, թռչու­նի դիա­կի մը պէս...։

-Ես ալ չէի ճանչ­նար, ը­սաւ մեր մէ­ջէն մէ­կը, բայց պան­դո­կին մար­դի­կը հասկ­ցեր էին՝ որ այդ օ­տա­րա­կան հի­ւան­դը հայ մըն է ու հայ բժիշկ մը կ՚ու­զէ իր մօտ։ Շա­բաթ մը վերջ միայն կրցաւ զիս գտնել։ Երբ իր սե­նեա­կէն ներս մտայ, պա­տու­հա­նին փեղ­կե­րը գո­ցուած էին։ Սա­կայն, քիչ-քիչ, այդ մթու­թեան մէջ դէմք մը գծագ­րուե­ցաւ, եր­կար, ան­կիւ­նա­ւոր, կա­նան­չի զար­նող դեղ­նու­թիւ­նով մը, խա­ւա­րով ու լոյ­սով շի­նուած Ռամբ­րան­դեան գլուխ մը։

Երբ ա­ւե­լի վար­ժուե­ցայ այդ կէս մթու­թեան, տե­սայ որ մօ­րու­քին վրայ, տեղ-տեղ, կար­միր ա­րիւ­նը փա­կեր, թանձ­րա­ցեր, լեր­դա­ցեր էր։ Մոր­թուած ա­նա­սու­նի տաք շունչ մը կ­­՚ել­լէր իր բեր­նէն, դան­դաղ ու խո­րունկ։ Կար­ծես ան­տե­սա­նե­լի դա­նակ մը, ներ­սէն, վե­րէն վար ճեղ­քեր էր թո­քե­րը։

Ալ նիւ­թա­կան ի՞նչ դար­ման կա­րե­լի էր տալ այս մարմ­նին, որ գրե­թէ մե­ռեր էր ար­դէն։ Բայց խօ­սե­լու ճիգ մը ը­րաւ, հա­զը խեղ­դեց իր խօս­քը. խռկա­ցող, խռպոտ հա­ռաչ­նե­րէն բառ մը միայն հասկ­ցայ։

«Կռուն­կը...»

Ու ես եր­գե­ցի ի­րեն. ո՞վ չի գի­տեր Կռուն­կը, բո­լոր աչքն ե­տին մնա­ցած ու­ղե­ւոր­նե­րուն կռուն­կը...։ Ու ին­ծի այն­պէս թուե­ցաւ, որ իր հո­գին հո­վա­ցաւ, զո­վա­ցաւ, լա­ցաւ։ Իր սրտին բո­լոր լա­րե­րը յանձ­ներ էր հա­ւա­տա­րիմ կռուն­կին...։­

Այս պատ­մու­թեան վրայ, ա­մէնքս ալ լռե­ցինք։ Սար­սա­փե­լի բան մը կար ճա­կա­տագ­րին մէջ այս ան­ծա­նօթ ու­սա­նո­ղին, որ հայ­րե­նիք դառ­նա­լու հա­մար ճամ­բայ ին­կեր ու ճամ­բուն վրայ մե­ռեր, թա­ղուեր էր իր չտե­սած մէկ հո­ղին մէջ։

Թո­քախ­տը, որ հոն էր, իր մէջ դա­րա­նա­կալ, տա­րի­նե­րէ ի վեր սպա­սեր էր, որ բո­լոր յոյ­սե­րը ի­րա­կա­նա­նան, բո­լոր ու­սում­նե­րը կա­տա­րե­լա­գոր­ծուին ու բո­լոր աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը ա­ւար­տին՝ ի՛նք սկսե­լու հա­մար իր ա­հա­ւոր աշ­խա­տու­թիւ­նը, ու գե­րա­գոյն ժա­մուն հա­մար գե­րա­գոյն հա­րուա­ծը։ Ա՜խ, զզուե­լի՜, զզուե­լի՜ հի­ւան­դու­թիւ­նը...։

-Բժի՛շկ, ը­սաւ մէ­կը, երբ գե­րեզ­մա­նին մէջ ե­րե­սը բա­ցինք՝ մե­լա­նի պէս սեւ էր, ին­չէ՞ն է։

Բայց բժիշ­կը չխօ­սե­ցաւ, մարդ չխօ­սե­ցաւ։

Ու ի­րաւ, այդ պա­հուն՝ մա­հը մեր վրան էր, ա՛յն մա­հը, որ ու­սա­նո­ղին ու բա­նուո­րին, հա­ւա­տա­ցո­ղին եւ ու­րա­ցո­ղին, բժիշ­կին ու բժշկուո­ղին հա­ւա­սա­րա­պէս ան­ծա­նօթ ու սար­սա­փե­լի է...։

­Մենք ալ մարդ պի­տի ըլ­լա­յինք, կրթու­թիւն պի­տի ստա­նա­յինք, լո՜յս պի­տի տա­նէինք մեր խա­ւար աշ­խար­հին. սո՜ւտ, սո՜ւտ...։ Մեզ­մէ ո­րո՞ւն շուն­չին մէ­ջէն չէր շնչեր ար­դէն դա­րա­նա­կալ մա­հը։ Իւ­րա­քան­չիւ­րը ինքն իր վրայ կը խոր­հէր, ինքն իր վրայ կը կաս­կա­ծէր։

Սա­կայն, յան­կարծ, մութ ան­կիւ­նէ մը, դող­դոջ ու ցած երգ մը սկսաւ, նախ մէկ բեր­նով, յե­տոյ՝ բո­լոր շրթունք­նե­րէն, բա­րի ու ա­հա­ւո՜ր երգ մը, որ սա­ռը կոտ­րեց, ար­ցունք­նե­րը հա­լե­ցուց, սրտե­րը տաք­ցուց, բո­լոր հո­գի­նե­րը, բո­լո՛ր հո­գե­րը, բո­լո՛ր տրտունջք­նե­րը, բո­լո՛ր մրմունջ­նե­րը ի­րա­րու միա­ցուց.

Ղա­րի­պին սիրտն է խոց, ճի­կեարն է վա­րամ,

Կե­րած հացն է լե­ղի, ու ջուրն է հա­րամ...

Կռո՜ւնկ, կռո՜ւնկ, ա­մէն աշ­խար­հի ան­կիւն­նե­րէ, ա­մէն սրտի խոր­շե­րէ, քա­նի՞ ծանր լու­րեր կա­պե­ցին ոտ­քե­րուդ, ու դուն կրնա՞ս թռչիլ։ Քա­նի՜, քա­նի՜ մա­հեր կա­պե­ցին քու թե­ւե­րուդ, կռո՜ւնկ, թե­ւա­ւո՛ր հա­ռաչ, որ կրնաս թռչիլ...։­

Ու երբ բժիշ­կին նշա­նին վրայ բո­լորս մէկ ոտ­քի կե­ցանք իբ­րեւ սու­գի նշան, մար­մինս փուշ-փուշ ե­ղած՝ ես կը խոր­հէի, որ այդ վայր­կեա­նին, հե­ռու­նե՜­րը, հե­ռու­նե՜­րը, ծո­վե­րով ու լեռ­նե­րով հե­ռու­նե­րը տեղ մը, ծե­րուկ մայր մը ու ա­լե­ւոր հայր մը, ժպտե­լով ու յու­սա­լով, ճամ­բուն, ճամ­բո՜ւն կը նա­յէին, մինչ­դեռ մենք գի­տէինք, որ ալ տղան պի­տի չգա՜ր, պի­տի չգա՜ր…

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ