ՊՈԼՍԱՀԱՅ ԳԻՏՆԱԿԱՆՈՒՀԻԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆԸ

Կարելի է միայն հպարտութեամբ երեւակայել անցած դարու 1930-ականներէն մինչեւ 1970-ականներու միջազգային գիտական միջավայրը, ուր, իբրեւ անզուգական գիտնական, գործած է հայուհի Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան, հարստացնելով բիւզանդագիտութիւնը իր բեղուն գործունէութեամբ, միաժամանակ մեծ ներդրում ունենալով հայագիտութեան մէջ, դառնալով հայկական մանրանկարչութեան նուիրեալ հետազօտողներէն: Զարմանալի է մանաւանդ կնոջ ներդրումը այն ասպարէզին մէջ, որուն հաւատաւորն էր Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան: Ան, ամուր հաստատելով ինքզինք, իբրեւ կին-գիտնական, գործած է մանաւանդ այդ ասպարէզին մէջ միջազգային հեղինակութիւններ վայելող տղամարդոց քով:

Պոլսոյ պատրիարք, պատմաբան, բանասէր, աստուածաբան Մաղաքիա Օրմանեանի քրոջ դուստրն էր Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան, որ իր հիմնական գործունէութիւնը ծաւալած է իր ծննդավայր Պոլիսէն դուրս: Երբ ազգականի մը խորհուրդով հեռացած է հոնկէ, նախ հաստատուած է Պուլկարիա, ապա՝ Զուիցերիա: Մինչ Պոլիսէն հեռանալը՝ Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան աւարտած է Պոլսոյ Էսաեան վարժարանը, ապա՝ անգլիական High Schoolը (բարձրագոյն դպրոցը):

Միհրան Տէր-Ներսէսեանի եւ Ագապի Օրմանեանի ընտանեկան յարկին տակ 5 Սեպտեմբեր 1896 թուականին ծնած Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան իր ծնողքէն զրկուած է վաղ տարիքէն: Մայրը կորսնցուցած է, երբ ինն տարեկան էր, իսկ հայրը՝ 1914 թուականի սկիզբը:

Անոր դաստիարակութեամբ եւ խնամքով զբաղած են մօրաքոյրը՝ Եւգինէ Օրմանեան եւ մօրեղբայրը՝ Մաղաքիա Օրմանեան: Յետագային, կեանքի վերջին տարիներուն, Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան յիշելով այդ տարիները, իր հանդիպումներէն մէկուն ընթացքին ըսած է. «Մօրեղբայրս կ՚ըսէր՝ ամենաշատ բանը որ ունի մարդ, ժամանակն է, պէտք է գիտնայ զայն գործածել»: Ինչպէս Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանի մասին գրած իր յօդուածին մէջ նշած է արուեստաբան Վիգէն Ղազարեան, Սիրարփիի պատանեկութեան տարիները Պոլսոյ մէջ անցած են այնպիսի նրբակիրթ հայ մտաւորականներու միջավայրին մէջ, ինչպիսիք էին Գ. Յովսէփեան, Կոմիտաս, Մաղաքիա Օրմանեան։ Եւ Վիգէն Ղազարեան կը նշէ, որ այդ տարիներուն ձեւաւորուած են հայ ժողովուրդի պատմութեան եւ արուեստի հանդէպ այն հետաքրքրութիւնները, որոնք որոշած են Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանի գիտական, ստեղծագործական ուղին։

Զուիցերիոյ մէջ Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան ընդունուած է Ժընեւի քոլէճը, այնուհետեւ՝ ուսանած է Ժընեւի համալսարանի Գրականութեան բաժնին մէջ ու ապա փոխադրուած է Փարիզ, ուր ընդունուած է Սորպոնի համալսարանը: Հոն ան ծանօթացած է նշանաւոր միջնադարագէտներու, աշակերտած է բիւզանդագէտ Շարլ Տիլի, Կապրիել Միլլէի, հռոմէական եւ գոթական արուեստներու պատմաբան Հանրի Ֆոսիոնի: 1922 թուականին բարձրագոյն ուսումնասիրութիւններու դպրոցին մէջ եղած է Կապրիել Միլլէի օգնականը: Այդ ժամանակներէն անոր մէջ սէր եւ անսահման հետաքրքրութիւն յառաջացած է բիւզանդագիտութեան՝ վաղեմի ակունքներէն եկող այդ աշխարհին հանդէպ, որ որպէս առանձին գիտութեան ճիւղ, ձեւաւորուած է 19-րդ դարու երկրորդ կիսուն եւ Ֆրանսան, ուր կը բնակէր Սիրարփի Տէր-Ներսիսեան, նպաստաւոր պայմաններ ունէր այդ գիտութեան զարգացման համար: Հայաստանի մէջ եւս Բիւզանդիոյ մշակոյթին, պատմութեան հանդէպ հետաքրքրութիւն ձեւաւորուած է վաղ միջնադարէն ի վեր: Աւելի ուշ հայ ուսումնասիրողները բիւզանդագիտութեամբ զբաղած են հայ-բիւզանդական յարաբերութիւններու հետազօտման տեսանկիւնէն։ Այս առումով հայ նոր պատմագրութեան մէջ առաջին որոշակի աւանդը ունեցած է Միքայէլ Չամչեան՝ իր եռահատոր Հայոց պատմութեամբ։

Փարիզի մէջ, Կապրիել Միլլէի օգնականը եղած ժամանակ, Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան գործօն դերակատարութիւն ունեցած է բիւզանդական յուշարձաններու լուսանկարչական հաւաքածոն կազմելու գործին մէջ. այդ մասին կը տեղեկանանք արուեստաբան Լեւոն Չուքասըզեանի մէկ յօդուածէն, որ Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանին նուիրուած է: Չուքասըզեան կը գրէ, թէ աշխատանքի բերումով Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան կը ծանօթանայ ամերիկեան անուանի միջնադարագէտներու եւ անոնց խորհուրդով կը մեկնի եւ կը պաշտօնավարէ իբրեւ ամերիկեան Մասաչուսեթս նահանգի Ուիլըսլի քոլէճի արուեստի պատմութեան դասախօս:

Հայուհի գիտնականը 1937-1947 թուականներու միջեւ եղած է նոյն քոլէճի արուեստի բաժնի եւ Ֆարնսուորթ թանգարանի տնօրէն։ 1946 թուականին Հարուըրտի համալսարանի Տումպարթըն Օքս գիտահետազօտական հաստատութեան մէջ արժանացած է բիւզանդական արուեստի փրոֆէսէօրի կոչման, 1963 թուականին՝ վաստակաւոր փրոֆեսէօր։

Լեւոն Չուքասըզեան այնուհետեւ իր յօդուածին մէջ մանրամասնօրէն կը քննէ Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանի անցած ուղին, տեղեկացնելով, որ անոր ստորագրութեամբ առաջին յօդուածը լոյս տեսած է 1924 թուականին, իսկ 1937 թուականին՝ առաջին մենագրութիւնը: Վերջինս գրուած է Շարլ Կիլիի ղեկավարութեամբ եւ նուիրուած է բիւզանդական նշանաւոր երկի մը նկարազարդումներուն քննութեան։ Այդ աշխատութիւնը արժանացած է Ֆրանսական գրականութեան եւ պատմութեան ակադեմիոյ Ֆուլտի մրցանակին։

1937 թուականին լոյս տեսած է Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանի երկրորդ մենագրութիւնը՝ Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութեան գրադարանի 12-14-րդ դարերու Հայկական նկարազարդ ձեռագիրներուն մասին։ Այս գործը նոյնպէս մրցանակի կ՚արժանանայ եւ Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան կը ստանայ Փարիզի Յունական ուսումնասիրութիւններու միութեան մրցանակը: Լեւոն Չուքասըզեան կը նշէ, որ այս յօդուածին մէջ առաջին անգամ ըստ ամենայնի քննութեան կ՚արժանանան Կարնոյ, Խարբերդի, Գլաձորի եւ Կիլիկիոյ գրքարուեստի յուշարձանները: Տէր-Ներսէսեան Ֆրանսայի արձանագրութիւններուն ու գեղարուեստական գրականութեան ակադեմիոյ, Ֆրանսայի Հնագէտներու ազգագրական միութեան, Բրիտանական ակադեմիոյ վաւերական անդամ եղած է։

Լոյս ընծայած է «Բարեղամի եւ Յովասափի վէպի նկարազարդումը» (1938, ֆրանսերէն) բիւզանդագիտական ուսումնասիրութիւնը, «12,13,14-րդ դարերու հայկական նկարազարդ ձեռագիրները Վենետիկի Մխիթարեան հայրերու գրադարանին մէջ» երկը (ֆրանսերէն), «Հայաստանը եւ Բիւզանդական կայսրութիւնը» (1945, անգլերէն)։ Հրատարակած է նաեւ «Չեսթըր Պիթի գրադարան, հայկական ձեռագիրներու ցուցակ՝ հայ արուեստի պատմութեան ներածականով» (1958), «Ախթամար, Ս․ Խաչ եկեղեցի» (1965), «Հայկական ձեռագիրները Ֆրիր արուեստի պատկերասրահին մէջ» (1963), «Հայկական ձեռագիրները Ուոլթըրզի Ար-ւեստի պատկերասրահին մէջ» (1973, բոլորը անգլերէն) աշխատութիւնները։

Գիտնականին «Բիւզանդագիտական եւ հայկական ուսումնասիրութիւններ» երկհատոր ժողովածոյին մէջ (1973) ամփոփուած են իր վաթսունէ աւելի մեծարժէք յօդուածները անգլերէն եւ ֆրանսերէն։ Բազմամեայ ուսումնասիրութիւններու հետեւանք է Տէր-Ներսէսեանի «Հայկական արուեստ» (1977, ֆրանսերէն) կոթողային աշխատութիւնը։

Արժանացած է բազմաթիւ մրցանակներու եւ պարգեւներու. ինչպէս՝ Անգլիոյ Հնագէտներու միութեան ոսկէ շքանշանին (1960), Ֆրանսայի Արձանագրութիւններու ու գեղարուեստական գրականութեան ակադեմիոյ Շլիւմպըր-Ժէի անուան (1963), Խորհրդային Հայաստանի Գիտութիւններու ակադեմիոյ Անանիա Շիրակացիի անուան (1981) մրցանակներուն։

Զեկուցումներով հանդէս եկած է միջազգային գիտաժողովներու ընթացքին, անոնց կարգին՝ արեւելագէտներու Մոսկուայի քոնկրէսէն ներս (1960) եւ պատմաբաններու սովետաֆրանսական գիտաժողովին (Երեւան, 1969)։

Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան մահացաւ 7 Յունիս 1989 թուականին եւ թաղուեցաւՎիրոֆլէյի գերեզմանատան մէջ, Ֆրանսա: Մեծ հայագէտին անձնական գրադարանը նուիրուեցաւ Երեւանի Մատենադարանին: Յետմահու, անոր «Մանրանկարչութիւնը Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան մէջ, տասներկրորդէն տասնչորրորդ դար» գործը 1993 թուականին արժանացաւ Տումպարթըն Օքս մատենաշար թիւ 31-ի հրատարակութեան: Իսկ Ֆրանսայի մէջ, ի պատիւ մեծ հայագէտին, հաստատուեցաւ հայ-բիւզանդական մանրանկարչութեան «Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան» հիմնադրամը:

Հարցազրոյց՝ Տէր-Ներսէսեանի հետ

Հայրենի գրող, արձակագիր, թարգմանիչ Գոհար Աճէմեան, 1986 թուականին Փարիզի մէջ այցելելով Սիրարփի Տէր-Ներսիսեանին, հարցազրոյց մը ունեցած է անոր հետ եւ այդ զրոյցը երկար տարիներ անտիպ մնացած է, հրատարակուած է գիտնականին 120-ամեակին առթիւ:

«...Հայ մտաւորականութեան, գիտնականներուն պարտքն է հայ ազգի մշակոյթը ճանչցնել աշխարհին առանց չափազանցութեան, քանի որ այդ մշակոյթը այնքան հարուստ է, որ մենք կրնանք պարծենալ անով եւ ներկայացնել զայն», ըսած է Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան:

-Առաջին անգամ չէ, որ կը հանդիպէի մեծանուն գիտնականին, բայց մշտապէս նորովի կը տեսնէի զինք: Առաջին հայեացքէն զոյգ աչքեր՝ բարի, թափանցող, խօսուն աչքեր: Բարեկամական ժպիտներ փոխանակելէ ետք անոր տուի Դաւթակ Քերթողի նոր հրատարակուած ժողովածոն...

-Լսած եմ, բայց կարծեմ չեմ կարդացած:

-Հայաստան եղած ժամանակ չէ՞ք հանդիպած արդեօք, կամ առիթ չէ՞ եղած ծանօթանալու այդ ժողովածոյին:

-Չէ, չեմ յիշեր: Գիտէ՛ք, երկար ատեն չմնացի Երեւան, եւ ժամանակս ալ շատ սուղ էր, երբ Մատենադարան կու գայի, Պարոն Լեւոն Խաչիկեանը այցելուներուն դիտողութիւն կ՚ընէր եւ կ՚ըսէր. «Օրիորդին հետ մի խօսիք, ան ժամանակ չունի» ըսելով:

-Ձեր վերջին աշխատութիւնը երկա՞ր ատենէ ի վեր պատրաստ է:

-Եթէ խօսքը կիլիկեան մանրանկարչութեան մասին է, արդէն գրուած է 12, 13, 14-րդ դարերուն: Թերեւս միայն 12-րդ եւ 13-րդ դարերը հրատարակեմ: 14-րդ դարը Սարգիս Պիծակն է, որ զիս շատ չի հետաքրքրեր, եւ արդէն անոր մասին գիրք մը գրուած է: Հիմա պիտի աշխատիմ, որ աշխատանքս շուտ հրատարակուի՝ կարելի եղածին չափ շուտ:

-Ծաղկողներէն ո՞վ աւելի հետա-քըրքրած է Ձեզ:

-Թորոս Ռոսլինը:

-Ծանօ՞թ էք անոր բոլոր գործերուն:

-Այո:

Գիտէք, որ Թորոս Ռոսլինը շատ փափուկ արուեստ մը ունի ու նաեւ վառ երեւակայութիւն, բայց ոչ խիստ: Ամէն բան աւելի քնքոյշ կերպով կը ներկայացնէ: Բայց, հարկաւ, իրմէ վերջ եղած են ծաղկողներ, օրինակ՝ Սարգիս Պիծակը, որ մեծ անուն ունի, զիս բնաւ չի հետաքրքրեր:

-Բացի Թորոս Ռոսլինէն, ո՞վ կը հետաքրքրէ Ձեզ:

-Այո՛, ուրիշներ կան, բայց անոնց անունները ծանօթ չեն: 13-րդ դարու վերջերուն շատ հետաքրքրական մանրանկարիչներ եղած են, բայց բոլորին անունները ծանօթ չեն: Թորոս Ռոսլինին անունը բարեբախտաբար ունինք:

-Թորոս Ռոսլինի զարդարուեստը մեծ տեղ ունի՞ միջազգային բեմին վրայ:

-Շատ մեծ, այո՛: Իսկ 14-րդ դարուն այլեւս անկման ատենը կը մօտենար, բայց ետքը՝ Խիզանի դպրոցը, հետաքրքրական ձեռագիրներ կան, 15, 16-րդ դարերուն:

-Հայաստանի մէջ, Մատենադարանէն ներս ի՞նչ ձեռագիրներ ուսումնասիրեցիք:

-Շատ ձեռագիրներ տեսայ, երկրորդ այցելութեանս նոյնպէս առիթը ունեցայ նոր ձեռագիրներ տեսնելու: Գիտէք, որ ֆրանքօ-սովիէթիք ժողով մը տեղի ունեցաւ, չեմ յիշեր տարին, 1965-66-ին էր թերեւս, այդ առիթով ալ եկած էի Երեւան: Երբ ժողովը վերջացաւ, Հայաստանի Ակադեմիան զիս հրաւիրեց, որ Հայաստան այցելեմ, այնպէս որ երկար ատեն մնացի: Տարին չեմ յիշեր, բայց այդ ժողովը կը յիշեմ եւ կրկին մէկ ամիսէն աւելի մնացի:

-Կիլիկեան արուեստի այդ փոքրիկ գիրքը, որ տարիներ առաջ հրատարակուեցաւ, արդեօք մեծ տարածում գտա՞ւ:

-Այո, այո, օտարներն ալ հետաքրքրուեցան: Ես միշտ օտար լեզուով գրած եմ՝ ֆրանսերէն կամ անգլերէն: Թերեւս հայրենասիրական տեսանկիւնէն ատիկա սխալ նկատուի, բայց կարծեմ ընդհանուր կերպով աւելի լաւ է, որովհետեւ այդ կերպով օտարներն ալ ծանօթացան:

-Ձեր կարծիքով՝ հայ մանրանկարչութեան ծաղկողներուն ամենէն հարուստ շրջանը ե՞րբ է:

-13-րդ դարը. 14-րդ դարէն արդէն կը սկսի անկման շրջանը, բայց 16-րդ դարու Խիզանի դպրոցը լաւ նկարներ տուած է, սակայն 13-րդ դարը թերեւս ամենափայլուն շրջանը ըլլայ:

-Կարո՞ղ էք քանի մը խօսք ըսել այդ շրջանին մասին:

-Շատ ներդաշնակ գոյներ են, շատ նուրբ, ինչպէ՞ս ըսեմ, nuance-ներ (նրբերանգներ): Սակայն հետաքրքրական բաներ եղած են. գիտէք, որ ալպոմներ հրատարակուեցան, անոնց մէջ կան 16-րդ դարու Խիզանի դպրոցին հետաքրքրական ծաղկողները: Կան նաեւ ուրիշ հրատարակութիւններ, օրինակ՝ Խրիմի դպրոցին մասին: Յիշեցի, ծանօ՞թ էք իրեն՝ Էմմա Քորխմազեանին, անիկա է, որ գրած է Խրիմի մասին: Գիրքը հրատարակած է Հայաստան: Կին մը, անունը մոռցայ, չեմ գիտեր հիմա, մէկը որ մեծ կարողութիւն ունի, շատ չէ հրատարակած, բայց ինչ որ հրատարակած է շատ արժէք ունի՝ Լիլիթ Զաքարեանն էր կը կարծեմ: Կային ուրիշներ՝ Լեւոն Ազատեանը, որ շուտ մահացաւ, Կիլիկիոյ մասին գիրք մը գրած էր: Կան լաւ աշխատողներ Հայաստան, բայց դժբախտաբար կարելիութիւնը չունին օտար երկիրներ ճամբորդելու եւ ուրիշ արուեստներով հետաքրքրուելու:

-Օրիո՛րդ Սիրարփի, կարծեմ բիւզանդական արուեստն է, որ Ձեզ մօտեցուցած է հայ արուեստին:

-Այո՛, ես արդէն բիւզանդական արուեստով սկսայ եւ գրեթէ պատահաբար անցայ հայկական արուեստին: Իմ փրոֆեսէօրս՝ Կապրիել Միլէն, առիթը ունեցած է Վենետիկի հայկական ձեռագիրները տեսնելու: Ինքը մտադիր էր 11-րդ եւ 12-րդ դարերու ձեռագիրները հրատարակելու, ինծի ձգեց 13-րդ եւ 14-րդ դարերու ձեռագիրները: Եւ այսպէսով սկսայ հայկական ձեռագիրներով զբաղիլ: Լաւ է, որ բիւզանդականով սկսայ, որովհետեւ ան շատ կարեւոր է հայկականը հասկնալու համար: Այնուհետեւ բազմաթիւ առիթներ ունեցայ զուտ հայկական ձեռագիրներ ուսումնասիրելու Ամերիկայի մէջ, Իրլանտայի մէջ եւ այլուր:

-Իսկ ես կը խորհէի, թէ ձեր ծնողքը պատճառ եղած է, որ հետեւիք հայ արուեստին:

-Արուեստի չէ, բայց թեքումը հայկականի, նաեւ մօրեղբօրս՝ Մաղաքիա Սրբազան Օրմանեանին կողմէն է: Փոքր էի, երբ մայրս մահացաւ եւ մենք մօրեղբօրս տունը կը բնակէինք: Հայրս զուտ հայ էր եւ կարնեցի վաճառական:

-Ի՞նչ կ՚ուզէիք հաղորդել Մատենադարանի Ձեր գործընկերներուն:

-Գիտէք, որ հիւանդ եղայ, ուղեղային հարց մը ունեցայ. 8-10 օր անգիտակից էի: Հիմա նոր սկսայ առողջանալ, շատ բան ըսելու կարողութիւն չունիմ: Սակայն, ինչպէս նկատեցիք, կամաց-կամաց կը լաւանամ:

Միշտ կը յիշեմ Հայաստանը եւ հոն անցուցած օրերս ինծի համար մասնաւոր յիշատակներ են: Այդ ամէնը ես չեմ կրնար մոռնալ: Արդէն ամէն մարդ այնքան ազնիւ վերաբերմունք ունեցած է ինծի հանդէպ, անշուշտ ոչ միայն պաշտօնական կողմը: Վերադարձիս վերջին օրը ընթրիքի հրաւիրեցին զիս, հիմա հրաւիրողներուն անունները չեմ յիշեր, սակայն երիտասարդները, որոնց յանձնարարուած էր ինծի հետ պտըտիլ՝ լաւ տպաւորութիւններ թողուցին: Վերջին ճառին մէջ երիտասարդ մը բան մը ըսաւ, որ միշտ կը յիշեմ. թէ իրենց հրահանգ տրուած էր, որ ամէն դիւրութիւն ընծայէին Օրիորդ Սիրարփիին, ընկերանային իրեն, եւ այդ հրահանգը հաճոյքով կ՚ընէին, բայց ըսաւ, որ անիկա միայն հաճոյք չէր մեզի համար, մենք նաեւ Օրիորդ Սիրարփին սիրեցինք:

-Մատենադարանի իւրաքանչիւր աշխատող կարո՞ղ էր նոյն բանը ըսել Ձեզի հետ ծանօթանալէն ետք:

-Չեմ գիտեր... Բոլորն ալ ազնիւ էին: Բայց հիմա Պարոն Արտաշէս Մատթէոսեանի յիշատակարաններու ձեռագիրներուն մասին կ՚ուզեմ ըսել, որ շատ կարեւոր աշխատանք մըն է, որուն մասին երկար գրախօսական մը գրած եմ:

-Այժմ ընթերցողի սեղանին տեսած եմ «Սպահանի մանրանկարչութիւնը»:

-Այո՛, ատիկա որքան ատեն է գրած եմ Պարոն Արբակ Մխիթարեանի հետ, օրինակ մը չստացայ տակաւին:

-Ի՞նչ ներկայացուցած էք հոն:

-Ամբողջ հաւաքածոյ մը. տարբեր դարերու ձեռագիրներ: Պարոն Մխիթարեանի հետ հրատարակութեան պատրաստեցինք զանոնք: Պարոն Մխիթարեանը ամբողջութեամբ լուսանկարած է: Ես Նոր Ջուղայ չեմ եղած, ձեռագիրները չեմ տեսած, բայց գունաւոր լուսանկարներ ունէի: Ձեռագիրներուն նկարագրութիւնը Պարոն Մխիթարեանը ըրած է, իսկ ուսումնասիրութիւնը՝ ես: Կը կարծէի, որ օրինակ մը ղրկած են, բայց չգտայ: Գիտէք, որ վերջերս հիւանդ էի...:

-Ինչպէ՞ս ներկայացուած է գիրքը:

-Նախաբանը, ընդհանուր ուսումնասիրութիւնը ես գրած եմ, իսկ նկարագրութիւնը՝ Պարոն Մխիթարեանը: Գիտական աշխատութիւն մըն է:

-Ի՞նչ կ՚ըսէք հայ ժողովուրդին նոր տարուան առիթով:

-Իմ մաղթանքը երջանկութեան, խաղաղութեան, որ կարենան աշխատիլ խաղաղ պայմաններու մէջ, ինչպէս որ աշխատած են մինչեւ հիմա: Ես սիրով միշտ հոն եմ:

-Առողջութիւն եւ յաջողութիւններ Նոր տարուան առթիւ: Մինչ նոր հանդիպում:

Դեկտեմբեր 1986, Փարիզ

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ