ՇԱՀԵԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԻ ՄԸ ՈՒՐԱԽՈՒԹԻՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ՑԱՒԵՐԸ ԾՈՎՈՒՆ ԲՐՏՈՒԹԻՒՆԸ ԿԱՐԵԼԻ Է ՄՈՌՆԱԼ ԳԱՒԱԹ ՄԸ ՀԵՂՈՒԿՈՎ

“ծովը բիրտ է”

“ծովնէ որ մեզի կեանք կուտայ”

“Մենք անոր զաւակներն ենք”

“Աստուծոյ օրհնութիւնը մենք ծովէն կը սպասենք”

“Հէյ անամ, վար մը պիզէ եան պաքան...”:

Մեր ապրած աշխարհէն բոլորովին տարբեր աշխարհ մըն է այս թաղը: Անկիւնի ծովեզերեայ ըմպելարանին մէջ օղի եւ հրճուանք կայ, իսկ մօտակայ փողոցներուն ցածլիկ տուներուն մէջ՝ յաճախ կսկիծ ու ցաւ:

Կէս գիշերէն վերջ, երբ ծով կը բացուին, տուներուն մէջ Աստուածամօր նկարին առջեւ ծնրադրած աղօթող կիներ կան:

“Աստուածամայր, կ՚աղաչեմ ամուսինս, տղաս օրուան հացին հետ ետ բեր...”

Բոլոր տուներուն առաջին յարկերը գրեթէ հողին տակ են: Դրան կից պատուհանը հողին հաւասար կը բացուի: Այս յարկին ետեւի մասը կը գտնուի խոհանոցը, որ իրիկունէ իրիկուն երբ տան տղամարդը որսէն վերադառնայ, կը գործածուի նաեւ իբրեւ ճաշարան: Գետինները տեղ տեղ ճաթած մարմարի կտորներ դրուած են իբրեւ սալայատակ, իսկ մնացեալ մասը հող է բոլորովին: Երկրորդ յարկը սենեակ մը, իսկ քիչ մը հարուստ տուներու մէջ երկու սենեակ կայ միայն: Պատուհանին առջեւ “սէտիր” մը, ոտքը կոտրած հին հանդերձադարան մը եւ անկողին մը կը կազմեն այս սենեակներուն կահաւորումը: Պատերը ծածկուած են մութ գոյն գորգերով: Այդ գորգերուն վրայ ինչ՜եր չկան: Կապոյտ ուլունքներ, “մուսխա”ներ, հօճային գրած “տուայի թէզքէրէ”ն, դրան վրայ՝ փշոտ ճիւղեր, պայտ մը... ինչե՜ր ու ինչե՜ր:

Միշտ խորհած էի թէ այս տուներուն մէկ անկիւնը նստող շատախօս պառաւ մը կը գտնուէր անպայման:

Տարիներու ընթացքին երեւակայութեանս մէջ ծնունդ առած այս պառաւին ես հանդիպեցայ Զաւէն րէիսին տունը:

Բայց այս պառաւը շատախօս չէր իմ երեւակայածիս չափ:

Լուռ էր, ամառ գիշերներուն ծովեզերքը անշարժ կեցող կայմերուն չափ լուռ...

Այդ տան պատերուն վրայ բոլոր միւսներուն նման մութ գոյն գորգեր կապուած էին:

Այս սենեակի գորգին անկիւնը կէս մութին մէջ փայլուն մէկ քանի թելեր նշմարեցի: Հարցուցի պառաւին թէ ինչ էին գորգին վրայի այս փայլուն թելերը:

Մութին մէջ զգացի թէ պլպլուն զոյգ մը աչքեր կը ջանային զիս դիտել: Քիչ վերջ մարած ձայն մը ըսաւ.

-Օղուլ, թոռանս տուվախն է: Մարը հարսնութեան օրը քանի մը թել բերաւ եւ հոդ իլիշտիրմիշ ըրաւ: Ատ օրէն պէրի իշտէ հոդ կը կենայ: Ինքը գնաց, տեղը էրկու փայլուն թել ձգեց մեզի...”

Ձայնը մարած, աչքերը լեցած էին, բայց ես շարունակեցի.

-Հարսը ո՞ւր գնաց:

-Օղո՛ւլ, զուրցել մի տար ինծի, հազըր մոռցեր իքէն սիրտս վեր մի առներ:

-Տէրտլի ես, չըսես:

-Պէ օղուլ, չըսուիր ամա զուրցեմ քեզի: Սէվտալըին փախաւ: Հարը իլլէ քի չեմ տար ըսաւ ամա, էկուր աստին, չեղաւ իշտէ: Հար է, մար է, սիրտդ եուֆխայ կ՚ըլլայ: Հարսնութեան օրը մարը լալէն հըչխըրըխ եղաւ:

Պահ մը կեցաւ յետոյ շարունակեց.

-Ամա ամէն բան պօշ է եղեր:

Պառաւը սեւ թաշկինակ մը հանեց եւ արցունքները սրբեց:

-Ի՞նչ եղաւ որ, ըսի:

-Քեզի օրեր, ըսաւ, կէօնլիւն ուզածին գնաց ամա, չկրցաւ վայելել քի եավրուճախը: Մէկէրսէմ հիւանդ է եղեր: Հարսնութեան լուսը վրան տարի մը չքշեց, սեւ հողերը առաւ տէ պառկեցաւ, ես...

Խեղճ պառաւը յուզած էի: Կը փափաքէի որ ան դարձեալ իմ երեւակայական պառաւիս պէս շատախօս ըլլար: Բայց ան լուռ էր: Երբ տախտակէ սանդուխներէն կ՚իջնէի, տեսայ որ պատուհանին առջեւ էր եւ իրիկնամուտի կիսամութին մէջ կը հեծկլտար:

Այրերը օրն ի բուն ծովուն վրայ էին: Այս մարդիկը իրենց իբրեւ օրօրոց կը ճանչնային ծովը, որ հաճելի էր իրենց մանկութեան օրերուն միայն: Երբ սակայն օր մը սկսան ապրուստ սպասել անկէ, փոխուեցաւ:

Պայքար մըն է ծովուն կեանքը: Բանաստեղծ մը սապէս նկարագրեր է ծովէն հաց սպասողներուն վիճակը:

Հայրը ըսաւ - “Այսօր դարձեալ անօթի ենք”: Երիտասարդը պահ մը անոր նայեցաւ եւ պատասխանեց.

“Կը յուսամ որ իրիկուան դէմ ծովը կը հանդարտի, այն ատեն կարելի է քանի մը ղրուշ կը տեսնենք”:

Երկու ակնոցով կարելի է դիտել ծովէն հաց սպասող այս մարդոց կեանքը:

Առաջին ակնոցը սեւ է, եւ տառապագին: Հոն կ՚երեւին իրենց բազուկներուն ուժովը ապրելու համար թիավարողներ, առաւօտեան մշուշապատ խոնաւութեան մէջ:

Իսկ երկրորդն է այն կեանքը, որ բոլորովին տարբեր է առաջինէն եւ շատ աւելի խանդավառ:

“Ձուկը ո՛չ ուռկանով, ո՛չ ալ կարթով՝ այլ օղիով է որ կ՚որսացուի”: Այս երկրորդ ակնոցէն դիտուածն է որ կը ծառայէ միայն մոռցնելու առաջինը: Նոյն մարդիկն են որ կը դիտուին երկու տարբեր ակնոցներէ, եւ առաջինին տառապանքն է որ պիտի սրբէ օղին եւ ցամաքի մէկ քանի ժամուայ կեանքը:

* * *

Վարպետը աշկերտին պոռաց.

-Ծօ՛ բիչ, Մարկոս աղբարը ժամ մըն է օղի կ՚ուզէ:

-Հիմա՛, վարպետ:

-Բե՛ր տեսնեմ:

-Ծօ՛ մէզէն չմոռնաս: Դուք ալ եկէք պէ տղաք: Աստուծոյ տուածին չափ մենք ալ հաճոյք առնենք սա կեանքէն...

Երբ ծովեզերքի բացօթեայ ճաշարանը երթաք, ասոնք կրնաք լսել: Սակայն մենք հոդ պիտի թողունք Բագոսի խնկարկուները եւ ճաշարանէն ելլելով աջ կողմի երեք թիւ տունէն ներս պիտի մտնենք: Հոն Գէորգ րէիսին “եալը”ն է: Առաջին նայուածքով մութ եւ խառնիճաղանճ տեղ մը: Սակայն քիչ վերջ աչքը կը վարժուի: Կրնանք տեսնել թէ ինչեր կան մեր շուրջը: Տախտակամածը խորտուբորտ է եւ բոլոր շէնքը փայտաշէն: Ճիշդ դէմը երկկողմանի լայն դուռ մը կիսաբաց մնացած է:

Մեր աջին սանդուխ մը, առանց բազրիքի եւ չափազանց հին: Ձեր քովէն մէկը կ՚անցնի այդ պահուն եւ ինքնաբերաբար կը հարցնէ՛ք.

-Վարպե՛տ, այս վերը ի՞նչ է:

Ան պահ մը ձեզի կը նայի: Կը մտածէ թէ օտարական մըն էք, սակայն վեհոգի մէկն է, առնականութեան չի կերցներ ձեր հարցումը անպատասխանի թողուլ եւ կ՚ըսէ.

-Ուռկաններ կան հոն: Պահեստի բաները հոն կը դնենք:

-Ի՞նչ է քու անունդ:

-Համբարձում:

-Ասո՞նց հետ կ՚աշխատիս:

-Այո՛, ես րէիսին եղբայրն եմ:

-Րէիսը ո՞ւր է:

-Անոնք քիչ առաջ եկան, շատ յոգնած էին, պառկելու գնաց:

-Այս գիշեր ձուկի պիտի ելլէ՞ք:

-Չհասկցայ:

-Ձուկի, կ՚ըսեմ, պիտի ելլէ՞ք այս գիշեր:

-Ելան արդէն:

-Դուք ե՞րբ պիտի ելլէք:

-Վաղը ժամը երեքին:

-Կէսօրէ՞ն վերջ:

-Ո՛չ, գիշերը ժամը երեքին:

Այս խօսակցութենէն վերջ է որ հասկցայ թէ իրենց համար գիշերը ժամը 20-էն մինչեւ կէս գիշերուան երկուքն է, իսկ ցերեկը կէս գիշերուան երեքէն սկսեալ ամբողջ օրն է: Առաջինը կ՚անուանեն “գիշերուան որս” իսկ երկրորդը “առաւօտեան որս”: Հեռուն երկու մեծ նաւակներ կէս մը ցամաք քաշուած էին: Քսանի մօտ մարդիկ անոնց մէջ նստած ուռկանները իրարու կը փոխանցէին:

Արեւը շատոնց կորսուած էր, սակայն օրուան պայծառութիւնը տակաւին ի զօրու էր տեսարանին վրայ:

Հեռուէն կը լսուէին ծովուն բացերը երթեւեկող մօթօռներու աղմուկները, որոնց կ՚ընկերակցէր նաեւ նաւակին մէջ լաթերը փաթթող ձկնորսներուն փսփսուքի նման երգը: Այս երգը ամբողջ օրուան մը յոգնութիւնն էր որ կը տարածուէր կիսապայծառ ամպերուն տակ:

-Ի՞նչ կ՚ընեն մարդիկը, ըսի:

-Ուռկանները լուացին եւ հիմա ալ կը ժողվեն վաղուան որսին պատրաստ ըլլալու համար:

Երբ մենք ձկնորս Համբարձումին հետ դէպի անկիւնի սրճարանը կ՚երթայինք, հեռուէն՝ ճաշարանին կողմէ կը լսուէին օղիով արբշիռ մարդոց աղաղակները:

Նստանք: Ծովու մասին ծանօթութիւն ուզեցի իրմէ: Պահ մը կեցաւ, յետոյ ժպտուն երեւոյթ մը առաւ, սակայն “թող ատանկ ըլլայ, կարեւորութիւն չունի” ըսելու պէս երեսս նայեցաւ եւ խօսքի սկսաւ.

-Ծուկ ըսածդ փորձանք է: Փորձանքը կը պտտի ծովուն տակը, դուն կը պտտիս ծովուն վրայ: Գիշերները ֆօսֆօրի նման կը փայլի:

Երկար խօսեցանք իրեն հետ տուրքերու ու իրենց շահաբաժիններուն մասին:

-Առաջ ստիպուած էինք մեր որսացածը պալըխանէ տանելու, ըսաւ: Սէօզտէ հիմա մալիյէին վէրկին վերցած է: Հիմա մեզի պէլէտիյէն կը խառնուի, ամա տահա գէշ: Առաջ հարիւրին 18-ը կը կտրէին, հիմա պէլէտիյէն հարիւրին 32 կը կտրէ կոր:

-Աղէկ բայց, եթէ ուզէք ձեր բերած ձուկերէն կրնաք ձեր հաշուոյն ծախել: Ատիկա ուրկէ՞ կրնան ճշդել:

-Այո, եթէ պալըխանէ չտանիս վէրկի չես տար... Ամա մեր բռնածը հարուրներով քիլօ է, որո՞ւ կրնաս ծախել ատչափը, հէմէն կը հոտի: Առաջ ատոր ալ պէլան կար, եթէ պռնէր, եղածին պէս միւսատէրէ կ՚ընէր: Կեցի տէ քեզի բացատրեմ...

Աթոռը առջեւ քաշելով պատմել սկսաւ:

-Հիմա ըսենք քի մօթօռ մը ծուկ կայ: Որո՞ւ կրնաս ծախել պէ մօթօռ մը ծուկը: Ատոր համար մէճպուր ես պալըխանէ տանելու: Ամա ինչ ուզես նէ ըսէ, կէնէ րուսում ըլլար նէ աղէկ կ՚ըլլար: Նայէ օղլում, առաջ ով քի պալըխճը էր պէլլի էր: Հէօքիւմէթը տարիի մը համար թըբխը շէօֆէրներունին պէս թէզքէրէ կուտար մեզի: Ասանկով մենք մեզի կիտենք: Ճէզան մէզան վըզ կուգար այն ատեն։ Ճէզան տասերկու ոսկի էր: Թէզքէրէն ցուցուցիր մի՝ թամամ: Հիմա ճէզա ալ չկայ: Առջիդ եկողը պալըխճը եղած է:

Արդի ձկնորսութեան մասին հարցումներ ուղղեցի: Ռատարով ձուկ որսալը բոլորովին օտար չէ իրենց համար, սակայն գործածական չեն գտներ:

Այս մասին Գէորգ րէիսին եղբայրը Համբարձում սապէս ըսաւ.

-Հա, ատանկ բան մը կայ, պազը կը գործածեն: Ամա պանի եարար չէ: Ալէթը մարդը շիներ է եւ ղրկեր է, ամա հոս ատկէ հասկցողը ո՞ւր է քի...:

Մէյ մը աւրուեցաւ, շինել տալու ղրկեցինք, տահա պէթէր ըրին...: Ամա գործածուած ատեն ալ հիչ տէ գարլը չէ: Իւստէլիխ տրուած փարան ալ հավային գնաց: Ամա չիկա՞յ մը եա, ֆալանճային մօթօռը ռատար կայ, ֆիյախան է սատէ:

Սրճեփը սուրճերը բերաւ:

Մեր մօտը սրճագոյն հագուած քասքէթով ծեր մը նստած էր: Իր ձեռքի թէյը ումպով մը կուլ տալէ վերջ մեզի մօտեցաւ եւ ըսաւ.

-Օղլում, քանի քի ղազէթաճի էս, էկուր տէ էս քեզի զուրցեմ պաներ մը: Աս գործին սէֆահաթը հինէն էր: Հիմա...

Տեսքէն եւ խօսքին շեշտէն կարելի էր հասկնալ թէ ժամանակին րէիսներէն էր:

Խօսքը կտրելով հարցուցի.

-Անունդ ի՞նչ է վարպետ: Անդիէն մէկը նետուեցաւ եւ ըսաւ.

-Ուստա Զարեհն է անիկա... Զարեհ րէիսը...

Իմ հարցումիս պատասխանը ինք արդէն տալու պատրաստ էր:

Պահ մը միջամտողներուն նայեցաւ, յետոյ ինծի դառնալով ըսաւ.

-Զարեհ Պուրկուճուեան է իմ քիւթիւկի անունս: Հիմա աղ կը կարեմ մինակ, ամա, ես քեզի մէյ մը զուրցեմ տէ տէսիր: Մենք Տաճատ րէիս մը ունինք...