ԲԱՐԵՒ՝ ԵՍ ԵՄ - ԹԵՐԹԵԼՈՎ ՄԱՆԿՈՒԹԵԱՆՍ ԷՋԵՐԸ

Իմ մանկութիւնը անցած է կենդանիներու շրջապատին մէջ: Մեր տունի մէջ միշտ շատ կենդանիներ կային: Շուն ու կատուներէ զատ, իմ վաղ մանկութեան տարիներուն մեծ հայրս կը պահէր կով: Մեր Մարալ կովը կը ծնէր, հորթուկներ ալ կ՚ունենայինք: Այդ շրջանին՝ Արցախի առաջին յաղթական պատերազմէն վերջ, մեր բոլոր դրացիները կը պահէին կով: Տղամարդիկ իրարու միջեւ բաժնած էին հովիւութիւնը: Տասն օրը կամ երկու շաբաթը անգամ մը մեծ հայրս անասունները արածելու համար կը տանէր սար:

Առաւօտեան կանուխ կը տանէր, երեկոյեան՝ մթնշաղին կը բերէր: Կը յիշեմ, թէ ինչպէս այդ օրերուն մեծ մայրս իմ մեծ հօր համար կը պատրաստէր ուտելիքի տոպրակ մը: Ամէն անգամ իմ Զաւէն պապին սարէն՝ տարուայ եղանակէն կախեալ, կը բերէր իր ձեռքով հաւաքած զանազան կանաչիները, հատապտուղները՝ մոշ, մասուր, զկեռ, ալոճ, ծնեբեկ, խնջլոզ, ինչպէս նաեւ սունկ: Իմ պապը սունկերէն լաւ կը հասկնար: Իսկ երբ Զաւէն մեծ հայրս չկարողանալով մինչեւ վերջ ուտել այն ամէնը, ինչ որ Իզապելլա մեծ մայրս իր հետ դրեր էր՝ ետ կը բերէր, բոլորս կ՚ուրախանայինք: Սարերու բոյրը շնչած հացի համը անմահական էր, ամէնքս կը սպասէինք այդ պատառ մը անուշահամ հացին:

Ես եղջերաւոր անասուններէն շատ կը վախնայի: Առաւօտ կանուխ եւ երեկոները մեր տան դարպասներու քովէն կ՚անցնէին քանի մը տասնեակ կովեր, ինչպէս նաեւ ցուլեր, ձի եւ աւանակ: Մենք ալ պզտիկներով դարպասներու հակառակ կողմէն կը դիտէինք կենդանիները: Մեր կովուն անունը Մարալ էր: Տատիկս կթած ատեն, ամէն անգամ անասունը շոյելով կ՚ըսէր. «Մարա՜լ, Մարալ, կա՜թդ վարար»: Մայրիկս ալ երբեմն կաթ կը կթէր: Ուրիշ կով մըն ալ ունեցանք, անունը Ծաղիկ: Կարծեմ Մարալի հորթն էր: Իսկ մեր ցուլիկի անունը Մայիս էր: Այդ օրերուն կաթն ու մածունը անպակաս էր մեր տուներէն: Հացն ալ թոնիրի մէջ կը թխէինք: Հաւկիթներն ալ, մինչեւ վերջերս հաւերը կ՚ածէին: Միշտ տունէն էր հաւու միսը, որ ես երբեք չսիրեցի: Տնական հաւէն տեսակ մը հաւու հոտ կու գար, ինչ որ չեմ կրնար ըսել գործարանային հաւերու մասին: Ժամանակ առ ժամանակ նապաստակներ ալ կը պահէինք:

Մեր տան այգիի մէջ կային բազմաթիւ պտղատու ծառեր՝ սեւ եւ ճերմակ թթենիներ, քանի մը տանձենի, խնձորենի, պնդուկի ծառեր, սալորենի, բալենի, հոնի ու զկեռի ծառեր, սեւ ու ճերմակ խաղողի թուփեր, արքայանարինջի խոշոր ծառ մը, որու պտուղներու առատութենէն ճիւղերը կը խոնարհէին: Մենք միշտ չէ, որ մեր այգիի մասին հոգ կը տանէինք: Հոգ տանելու պարագային այն մեզ կը շռայլէր անմահական բերք ու բարիք՝ համեմ, սամիթ, ազատքեղ, բողկ, վարունգ, լոլիկ, սմբուկ, պղպեղ, լոպի, հողկիթ, ինչպէս նաեւ՝ ելակ ու ազնուամորի: Կը յիշեմ, երբ աշնան՝ սեպտեմբեր ու հոկտեմբեր ամիսներուն դպրոցէն անօթի փորիկով կը դառնայի տուն, անմիջապէս կը շտապէի այգի: Այնտեղ աղուոր մը կը յագենայի:

Ձմրան ամիսներուն կը վայելէինք մեր այգիի արքայանարինջն ու տանձը, որոնք պապիկս խնամքով շարած էր մեր մառանի մէջ: Քանզի մեր առանձնատան առաջին յարկի մէջ ապաստանած էին նաեւ անկոչ հիւրեր՝ մկնիկներն ու առնէտները, մեծ հայրս մառանի մէջտեղէն՝ առաստաղէն, երկու հին դուռ կախած էր շղթաներով եւ իջեցուցած գրեթէ մէկ մեթր: Եւ հենց այդ դռներու վրայ ալ, անկոչ հիւրերու համար անհաս տեղ մը, կը պահէինք մեր ձմեռուայ միրգերը, պաշարը: Մառանի դարաններու մէջ ալ շարուած էին տատիկիս ու մայրիկիս կողմէ պատրաստուած անմահական անուշներու տեսականին ու զանազան պահածոներու տարրաները:

Այո, ձմեռը այդպէս կ՚անցընէինք: Սակայն ես երբեք չէի սիրած մեր տունի ճաշը, հացը: Ընդհանրապէս այն ամէն ինչ որ կը պատրաստուէր տունի մէջ՝ տնականը: Ես կը սիրէի խանութէն ձեռք բերածը, գործարանայինը:

Մեր տունի ցամաք հացը չէի սիրեր, մինչդեռ կը խենթանայի մեր դրացիի տունի այդ նոյն ցամաք հացին համար, որ ի դէպ, կը թխուէր մեր թոնիրի մէջ: Այստեղ ես զիս կը նմանեցնեմ բոլոր ժամանակներու այն անշնորհակալ հայերուն, որոնք չեն գնահատեր իրենց ունեցածը, չեն սիրեր ու չեն արժեւորեր իրենց հայրենիքը, եւ սեփական երջանկութիւնն ու հանապազօրեայ հացը կը փնտռեն օտարութեան մէջ: Այսինքն հայու ազգային կենի արատներէն իմ մէջ նոյնպէս առկայ է:

Այժմ է, որ կարօտ մնացած եմ այդ ամէնին: Այժմ է, որ կը գնահատեմ տնականը, բնականը: Աւա՜ղ, մեր օրերուն հայթայթելը դիւրին չէ. պարզապէս կարօտ մնացինք այդ ամէնին:

Իմ պապիկը նաեւ մեղուապահ էր: Անարատ մեղրը նոյնպէս տունէն էր: Մեր այդ նոյն այգիի մէջ՝ քով քովի շարուած էին քանի մը մեղուի փեթակներ: Այդ տարիներուն է, որ տակաւին կազ ու ջուր չունէինք, իսկ հոսանքը կ՚աշխատէր խափանումներով: Ջուրը աղբիւրէն կը կրէինք: Կերակուրն ալ փայտէ վառարանի կամ ելեկտրական սարքի վրայ կը պատրաստէինք: Վառարանի մէջ թխած հացի, ինչպէս նաեւ պատրաստած ուտելիքի համն ու հոտը անմահական էր: Յետոյ օր մը տեսանք, որ կը փորեն մեր փողոցները՝ կազի խողովակներ անցընելու համար։ Շուտով պիտի ունենանք բնական կազ: Ահաւասիկ բնական կազը հասաւ մեր տուներ: Մարդիկ ոգեւորուեցան, վառարանները հաւաքեցին՝ վերջ տալով ծանր ու դժուար առօրեային: Կարճ ժամանակ անց ալ նշմարեցին, որ կազօճախի վրայ եռացուցած, տաքցուցած թէյը, ջուրը կանուխ կը պաղի, համն ալ ուրիշ է, տեսակ մը անբնական, թէպէտ կազը բնական է: Ոչ միայն թէյն ու ջուրը, այլեւ կերակուրները նոյնպէս զրկուեցան նախկին համ ու հոտէն: Մէյ մըն ալ տեսան՝ հացը նոյնպէս կը ծուլանան վառարանի կամ թոնիրի մէջ թխել: Խանութները այլեւս լեցուն էին հացերով: Մինչեւ այսօր ալ փնթփնթալով ու դժգոհելով կ՚ուտեն խանութի հացը, զայն նմանեցնելով ամէն բանի, բացի հացէ. «Աս ի՞նչ է, բնաւ հացի չի նմանիր, կարծես բամպակ ըլլայ», «ճնճղուկէն անգամ թեթեւ է», «կ՚ուտես կ՚ուտես չես կշտանար...»: Ոչ մէկը հաւնած է գործարանային հացը: Սակայն ծուլութիւնը մարդուս թոյլ չի տար բանալու թանգարանային նմոյշի վերածուած թոնիրի բերանը կամ փայտէ վառարանի դուռը: Դժգոհ են, բայց գոհ են:

ԱՐԵՒԻԿ ՊԱՊԱՅԵԱՆ

•շարունակելի...

Երեւան