ՓԱՒՍՏՈՍ ՊԱՏՄԻՉԻ ԳՐԻՉՈՎ՝ ՀԱՅՈՑ ՔՐԻՍՏՈՆԷՈՒԹԻՒՆԸ

Հայ ե­կե­ղե­ցա­կա­նու­թեան ցու­ցա­բե­րած մեծ ե­ռան­դին չնա­յե­լով՝ «հե­թա­նոս հայ»ը քրիս­տո­նէա­բար կրթել, նկա­տի չու­նե­նա­լով Աշ­տի­շա­տի Ժո­ղո­վի դրած օ­րէնք­նե­րը՝ ո­րով ժո­ղո­վա­կան­նե­րը «հայ աշ­խար­հի բո­լոր բնա­կիչ­նե­րը վա­նա­կան միա­բան­ներ դար­ձու­ցին՝ բա­ցի մի­միայն ա­մուս­նու­թեան կող­մէ», ինչ­պէս կը վկա­յէ Փաւս­տոս պատ­միչ, բայց եւ այն­պէս այդ ջան­քե­րը ընդ­հան­րու­թեան հա­մար ա­պար­դիւն ան­ցան եւ այս ե­րե­ւոյ­թի պատ­ճա­ռը ճշմար­տա­խօս Փաւս­տոս պատ­միչ հե­տե­ւեալ խօս­քե­րով կը բա­ցատ­րէ։

«Քա­նի որ հին ժա­մա­նակ­նե­րէ ի վեր, երբ հա­յե­րը «քրիս­տո­նեայ» կո­չուե­ցան, ա­նոնք այդ կրօ­նը ըն­դու­նե­ցին իբ­րեւ մարդ­կա­յին կրօն եւ ոչ թէ ջեր­մե­ռանդ հա­ւա­տով, ա­նոնք ըն­դու­նե­ցին այդ կրօ­նը իբ­րեւ «մարդ­կա­յին մո­լո­րու­թիւն» մը՝ պա­հանջ­քէ ստի­պուած, բռնա­դա­տուած, եւ ոչ թէ ինչ­պէս պէ՛տք է ըլ­լայ, գի­տու­թեամբ, եւ այս­պէս ըն­դու­նե­ցին ա­նոնք միայն, ո­րոնք քիչ-շատ յու­նա­րէն կամ ա­սո­րե­րէն գի­տէին, իսկ ո­րոնք որ այս գի­տու­թիւ­նը չու­նէին - ստրուկ­նե­րու խառ­նի­ճա­ղանճ բազ­մու­թիւ­նը, ժո­ղո­վուր­դը, նա­խա­րար­նե­րը կամ շի­նա­կան­նե­րը (շի­նա­կան=գիւ­ղի բնա­կիչ, գիւ­ղա­ցի) շատ խեղճ էին, եւ ե­թէ վար­դա­պետ­նե­րը գի­շեր ու ցե­րեկ յոր­դա­հե­ղեղ անձ­րե­ւի նման ի­րենց քա­րո­զու­թիւ­նը թա­փէին ա­նոնց գլխուն, ա­նոնց­մէ ո՛չ ոք եւ ո՛չ մէկ խօսք, եւ ո՛չ կէս խօսք եւ ո՛չ փոքր բան մը կրնա­յին հասկ­նալ, քա­նի որ ա­նոնց միտ­քը ա­նօ­գուտ, ան­պի­տան բա­նե­րով միայն զբա­ղուած էր եւ կա­րե­ւոր բա­նե­րու մա­սին ա­մե­նե­ւին հոգ չտա­նե­լով՝ ա­նոնք ի­րենց կեան­քը կը մա­շեց­նէին չնչին բա­ներ սոր­վե­լու, ի­րենց հին հե­թա­նո­սա­կան սո­վո­րու­թիւն­նե­րը կա­տա­րե­լու, ի­րենց վի­պա­սա­նա­կան-ա­ռաս­պե­լա­կան եր­գե­րը սի­րե­լու…» եւ այլն։

Այս ընդ­հա­նուր տե­սա­րա­նը եւ նկա­րա­գի­րը լու­սա­բա­նող փաս­տեր եւս կը բե­րէ Փաւս­տոս Բիւ­զանդ եւ այն՝ թէ՛ աշ­խար­հա­կան­նե­րու եւ թէ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու կեան­քէն։ Յու­սիկ Հայ­րա­պե­տի եր­կու որ­դի­նե­րը ա­նա­ռակ կեան­քի կա­տա­րեալ մարմ­նա­ցումն են՝ ո­րոնք ան­պատ­կառ կեր­պով կը ծաղ­րէին ա­մէն սրբու­թիւն։ Մրջիւ­նիկ ե­րէ­ցը պար­գե­ւի ակն­կա­լու­թեամբ Սուրբ Հա­ղոր­դու­թեան բա­ժա­կի մէջ թոյն է խառ­նած եւ թու­նա­ւո­րած է Ո­ղիմ­պիա թա­գու­հին։ Փա­ռէն Հայ­րա­պե­տի որ­դին՝ Յով­հան­նէս Ե­պիս­կո­պո­սը՝ ար­ծաթ­սի­րու­թեամբ խեղ­կա­տա­կու­թիւն­ներ կա­տա­րած է թա­գա­ւո­րի ար­քու­նի­քի մէջ կամ բռնա­բար ա­նար­ժան­ներ ու տգէտ­ներ քա­հա­նայ ձեռ­նադ­րած է։ Մու­շեղ Մա­մի­կո­նեա­նի ազ­գա­կան­նե­րը տա­կա­ւին կը հա­ւա­տա­յին «Առ­լէզ­ներ»ու գո­լու­թեան եւ ա­նոր դիա­կը բարձր աշ­տա­րա­կի վրայ կը դնէին՝ որ կեն­դա­նա­նայ, եւ այլն եւ այլն, ո­րոնք կը պատ­մէ Պատ­մի­չը։

Ար­դա­րեւ այս ե­րե­ւոյ­թը հա­րաւ կա­րե­լի է բա­ցատ­րել ա­նով՝ որ դա­րե­րով հե­թա­նոս ժո­ղո­վուր­դը կա­րող չէ՛ր միան­գա­մէն կեր­պա­րա­նա­փո­խուիլ, որ­չափ եւ ջանք գործ դրուէր, ինչ որ հասկ­նա­լի է եւ բնա­կան։

Բայց կա­յին եւ այլ պատ­ճառ­ներ՝ ո­րոնց մա­սին պէտք է խօ­սիլ ման­րա­մաս­նօ­րէն եւ ա­ռան­ձին, գլխա­ւոր պատ­ճառ­նե­րէն մէ­կը հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու ու­րիշ ազ­գե­րու պատ­կա­նիլն էր, իսկ միւ­սը այն՝ որ ժո­ղո­վուր­դի լե­զուով ե­կե­ղե­ցա­կան գրա­կա­նու­թիւն չկա՛ր, որ ե­կե­ղե­ցիի ժա­մա­սա­ցու­թիւ­նը կը կա­տա­րուէր այ­լազ­գի հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու լե­զուով՝ ա­սո­րի կամ յոյն լե­զու­նե­րով՝ որ­մէ ո՛­չինչ կ՚օգ­տուէին հա­ւա­տա­ցեալ­ներ, ո՛­չինչ կ՚օգ­տուէր հայ ժո­ղո­վուր­դը, ինչ­պէս կը նկա­տէ Փար­պե­ցին, թէեւ Սուրբ Գրքի ըն­թեր­ցում­նե­րը թարգ­մա­նող­ներ եւ մեկ­նող­ներ եւս կա­յին ե­կե­ղե­ցի­նե­րու մէջ, ո­րոնք մա­սամբ կ՚օգ­նէին ժո­ղո­վուր­դին։

«Բա­րո­յա­կան կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թիւն» հայ ժո­ղո­վուր­դի մէջ մտաւ այն օ­րուը­նէ՝ երբ հան­ճա­րա­շատ Մաշ­տո­ցի շնոր­հիւ հա­յե­րէն լա­զուի տա­ռե­րը յօ­րի­նուե­ցան, հայ դպրոց­ներ բա­ցուե­ցան եւ հայ գրա­կա­նու­թիւն սկսաւ. եւ այդ իսկ ժա­մա­նա­կէն եւ Հայ Ե­կե­ղե­ցին «հա­յա­ցա՜ւ»։

­Սա ա­նու­րա­նա­լի ի­րա­կա­նու­թիւն մըն է, թէ «բա­րո­յա­կան կա­տա­րե­լու­թեան հաս­նե­լու ձգտում»ը մարդ­կու­թեան մէջ ա­մէն ժա­մա­նակ ե­ղած է եւ կա՛յ, եւ այդ ստա­ցած է տե­սակ-տե­սակ ուղ­ղու­թիւն­ներ։

Այս տե­սակ ուղ­ղու­թիւն­նե­րէն մէ­կը ե­ղած է ճգնա­ւո­րա­կան ու ա­նա­պա­տա­կան կեան­քը՝ յա­տուկ ո՛չ թէ միայն քրիս­տո­նէու­թեան, այլ եւ ա­ւե­լի հին ա­րե­ւե­լեան կրօն­նե­րու՝ պուտ­տա­յա­կա­նու­թեան եւ հրէու­թեան։ Քրիս­տո­նէու­թեան ա­ռա­ջին դա­րուն կա­տա­րե­լու­թեան ձգտող ան­հատ­ներ չէին բաժ­նուեր մարդ­կա­յին հա­սա­րա­կու­թիւն­նե­րէն, այլ միայն կը նուի­րուէին «աղ­քա­տիկ կեանք»ի, սրբու­թեան, պա­հե­ցո­ղու­թեան եւ ա­ղօթ­քի։ Ուս­տի մի­միայն այս կեան­քի նուի­րուող­ներ՝ այս­պի­սի ան­հատ­ներ «ճգնա­ւոր» կը կո­չուէին։

Ինչ­պէս ը­սինք, «բա­րո­յա­կան կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թիւն» եւ մա­նա­ւանդ «բա­րո­յա­կան կա­տա­րե­լու­թիւն» կը կա­րօ­տի հաս­տա­տա­միտ աշ­խա­տու­թեան եւ եր­կար ժա­մա­նա­կի, շրջա­նի։

Բայց Գ. դա­րուն այս­պի­սի ան­հատ­ներ հետզ­հե­տէ հե­ռա­ցան մարդ­կա­յին բնա­կու­թիւն­նե­րէն՝ քա­շուե­ցան ա­նա­պատ­ներ եւ ա­ռանձ­նա­կան կեանք սկսան անց­կաց­նել եւ կո­չուե­ցան «ա­նա­պա­տա­կան» կամ «միայ­նա­կեաց»։­

Ա­նա­պա­տա­կան այս կեան­քը 340 թուա­կան­նե­րուն կը կեր­պա­րա­նա­փո­խուի Պա­քո­միո­սի ձեռ­քով՝ կը սկսի «վա­նա­կան կեանք»ի, որ ա­պա կ՚ընդ­հան­րա­նայ ա­մէ­նու­րեք։

«Ա­նա­պա­տա­կան կեանք»ը հա­յե­րու մէջ Դ. դա­րուն բա­ւա­կան զար­գա­ցած էր, ինչ­պէս Փաւս­տոս Բիւ­զանդ կը ներ­կա­յաց­նէ։ Բայց Դ. դա­րէն շատ հին ճգնա­ւո­րա­կան կեանք գո­յու­թիւն ու­նէր Հա­յաս­տա­նի հա­րա­ւա­յին մա­սե­րուն մէջ՝ ուր լեռ­նե­րը կ՚ապ­րէին «Ոս­կիք» կամ «Ոս­կեանց» «խո­տա­ճա­րակ» կո­չուած ճգնա­ւոր­նե­րը, եւ ո­րոնց հե­տե­ւող ու ա­շա­կերտ հան­դի­սա­ցան «Սու­քիա­սեան­ներ»ը։ (Խո­տա­ճա­րակ=խո­տա­կեր, խոտ ու­տե­լով սնա­նող)։ Երբ Սուրբ Գրի­գոր Լու­սա­ւո­րիչ հա­յոց ե­կե­ղե­ցիի կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը գլուխ հա­նեց, ինքն ալ իր կեան­քի վեր­ջե­րուն ճգնու­թեան նուի­րուե­ցաւ Եփ­րա­տի մօտ Ոս­կիք կո­չուած տե­ղը կամ Սե­պուհ լե­ռը, ուր իր կեան­քը կնքեց։ Ա­նոր օ­րի­նա­կին հե­տե­ւե­ցաւ Դա­նիէլ ա­սո­րին՝ ո­րու ճգնա­կան կեան­քի մա­սին մեծ յափշ­տա­կու­թեամբ կը խօ­սի Փաւս­տոս Բիւ­զանդ։ Ան ու­նե­ցաւ բազ­մա­թիւ ա­շա­կերտ­ներ՝ Շա­ղի­տա, Ե­պի­փան եւ Գինդ, ո­րուն բո­վան­դակ Հա­յաս­տա­նը կը կո­չէր «վար­դա­պետ», եւ ո­րը ու­նե­ցաւ նո՛յն­պէս բազ­մա­թիւ հայ հե­տե­ւող­ներ։

Փաւս­տոս կ՚ը­սէ, թէ՝ ա­նոնք հե­ռա­ցած էին աշ­խար­հէն, Աս­տու­ծոյ սի­րոյն հա­մար…։

-Օգ­տուե­ցանք՝ «Հա­յոց Ե­կե­ղե­ցու Պատ­մու­թիւն»էն, 1908։

ՄԱՇ­ՏՈՑ ՔԱ­ՀԱ­ՆԱՅ ԳԱԼ­ՓԱՔ­ՃԵԱՆ

­Յու­նիս 17, 2016, Իս­թան­պուլ