ՊԱՊԻ՛Կ, ՔՈՒ ՔԱՂԱՔԻԴ ԱՆՈՒՆԸ Ի՞ՆՉ Է…

Թոռ­նի­կիս՝ Վա­նա­յին, իր տա­րե­դար­ձին իբ­րեւ նուէր այս տա­րի խա­ղա­լի­քի փո­խա­րէն գնած էի վար­դա­գոյն կող­քով յու­շա­տետր մը, ո­րուն ա­ռա­ջին է­ջին նախ պի­տի ար­ձա­նագ­րէր իր ա­նունն ու մա­կա­նու­նը, ծննդեան թուա­կանն ու ծնած քա­ղա­քը, ա­պա, ըստ մեր ներ­քին հա­մա­ձայ­նու­թեան, ա­մէն ե­րե­կոյ քա­նի մը տող յուշ պի­տի գրէր:

Նուէ­րիս այս բա­ժի­նը բա­ցատ­րե­լու եւ կամ պար­զե­լու հա­մար միա­սին սկսանք մեր «աշ­խա­տան­քին»: Տրամադ­րու­թիւն­նե­րը լաւ էին եւ բարձր, երբ յան­կարծ ին­նա­մեայ մեր «օրիոր­դը» ան­մե­ղօ­րէն ին­ծի հարց տուաւ.

-Պա­պի՛կ, ի՞նչ է քու ծնած քա­ղա­քիդ ա­նու­նը, ո՞ւր է, ինչ­պէ՞ս է, «փը­լիզ» ը­սէ՛…:

Ի­րա­պէս որ այս ա­նակն­կալ հար­ցու­մին առ­ջեւ շուա­րե­ցայ: Զար­մա­ցած էի: Ուր­կէ՜  ուր: Բայց ին­չո՞ւ ես այս­պէս ի­րար ան­ցայ, չեմ գի­տեր: Զար­մա­նա­լի: Չհասկ­ցայ: Քա­ղա­քիս ա­նու­նը կ՚ու­զէ: Թող ու­զէ.-ես ալ կ՚ը­սեմ: Սա­կայն պէտք է ը­սեմ, որ ին­ծի հա­մար այս ա­նուան հետ շատ բա­ներ կա­պուած էին, թե­րեւս ա­նոր հա­մար էր, որ քիչ մը տա­տամ­սե­ցայ: Քա­ղաքս, ծննդա­վայրս…: Ա­հա քե­զի հար­ցում: Հի­մա սա­կայն հար­ցը այն է, թէ ինչ­պէ՛ս պէտք է պար­զէի միտքս, չէի գի­տեր: Ին­չո՞ւ կ՚ու­զէր քա­ղա­քիս ա­նու­նը գիտ­նալ: Ա­նոր ժա­մա­նակն է՞ր: Չար սա­տա­նայ: Ի՞նչ պէտք է ը­սէի տա­կա­ւին շատ մա­նուկ այս ու­ղե­ղին, մեր այդ վի­րա­ւոր քա­ղա­քին մա­սին, ին­ծի հա­մար հա­նե­լուկ էր: Չէի գի­տեր, ո­րով­հե­տեւ խօ­սիլ մեր քա­ղա­քին մա­սին, կը նշա­նա­կէր խօ­սիլ նաեւ Ա­րե­ւել­քի մա­սին: Ցա­ւա­լի ու տա­ռա­պեա­լի: Ուս­տի ձե­ւով մը փոր­ձե­ցի սահ­մա­նել մտա­ծում­ներս, ա­ռանց բա­ցա­յայ­տե­լու յու­զումս ու մտա­հո­գու­թիւնս: Ու մտո­վի ո­րո­շե­ցի հե­տաքր­քիր թոռ­նի­կիս քա­ղա­քիս անուան հետ նաեւ պարզ ձե­ւով ներ­կա­յաց­նել մտքիս պա­տե­րուն մէջ բան­տուած, պա­հուած ծննդա­վայ­րիս հին ու նոր կեան­քը, ան­ցեալն ու պատ­մու­թիւ­նը, յոյ­սերն ու յոյ­զե­րը: Թող գո­նէ քիչ մը տե­ղեակ ըլ­լար իր պա­պի­կին ան­ցեա­լէն: Լաւ ա­ռիթ էր. տրա­մա­բա­նե­ցի:

Բայց ինչ­պէ՞ս եւ ուր­կէ՞ սկսէի: Ինչ­պէ՞ս բա­ցատ­րէի, թէ ո­րոշ պար­զու­թիւն մը կար մեր քա­ղա­քին մէջ, ե՛ւ ա­նօ­րի­նակ, ե՛ւ նա­խան­ձե­լի, ե՛ւ ա­ւան­դա­պաշտ: Ինչ­պէ՞ս ի­րեն հասկց­նէի, թէ հոն մե­ծե­րը ա­ւե­լի հա­րուստ էին զգա­ցու­մով: Հա­պա՜ մեր մայ­րե­նիին հան­դէպ ե­ղած որդեգ­րու­մը: Ինչ­պէ՞ս պար­զէի, թէ հա­յոց լե­զուն մե­զի հա­մար հայ հո­գիին եւ մտքին յաղ­թա­նակն էր ու մեր կեան­քին ար­տա­ցո­լա­ցու­մը:  Եւ տա­կա­ւին մեր ե­կե­ղե­ցին իր պատ­մա­կան զան­գա­կով, որ միշտ մեր ա­կանջ­նե­րը կը լեց­նէր սուրբ բա­նե­րով, հա­ւա­տալ կու տար մե­զի, թէ հոն իս­կա­պէս ի­ջած էր մեր Աստուա­ծը: Այլ խօս­քով, հոն մեր հա­ւատ­քը մեր կեան­քին ա­տաղ­ձը դար­ձու­ցած էինք: Այս բո­լո­րը ար­դեօք պէ՞տք էր ը­սէի, պատ­մէի:  Այս փոք­րի­կը պի­տի հասկ­նա՞ր: Հա­ւա­տա­ցէ՛ք, այդ վայր­կեա­նին ին­ծի հա­մար շատ դժուար էր այս բո­լո­րը թոռ­նի­կիս բա­ցատ­րել: Տա­կա­ւին կ՚ու­զէի նաեւ մատ­նան­շել, թէ մեր քա­ղա­քին մէջ նոյ­նիսկ տե­ղա­ցի­նե­րը կը հաս­տա­տէին որ մենք իբ­րեւ հա­յեր, հոն ինք­նու­րոյն էինք եւ հա­ւա­տա­րիմ քա­ղա­քա­ցի­ներ: Մենք եղ­բայր էինք ի­րենց հետ, խա­ղա­ղու­թեան հետ, աշ­խա­տան­քին հետ: Թէեւ միշտ մտա­հոգ ճա­կատ­ներ ու­նէինք, սա­կայն ա­պա­գա­յին կը նա­յէինք ա­ռողջ միտ­քով: Միշտ դէ­պի նո­րը կա­մուրջ մը նե­տած էինք ու մեր աչ­քե­րուն կեդ­րո­նը Ա­րա­րատն ու ե­ռա­գոյն դրօ­շը դար­ձու­ցած: Ու ա­մենէն հա­ճե­լին՝ ամ­րան, գի­շե­րուան լռու­թիւ­նը լսե­լու հա­մար բա­կը կամ տա­նի­քը կը պառ­կէինք, ա­րե­ւե­լեան գե­ղե­ցիկ սո­վո­րու­թեան հա­մա­ձայն: Ու այդ վայր­կեա­նին եր­կին­քը ցած կ՚իջ­նէր ու տա­նիք­նե­րուն կը կա­պուէր: Ու պառ­կած տե­ղեր­նէս մեր նա­յուածք­նե­րը ինք­նա­բե­րա­բար կը հե­տե­ւէին աստ­ղե­րու ճամ­բուն: Մտո­վի կը ճամ­բոր­դէինք գի­շե­րուան թե­ւե­րուն վրայ, մին­չեւ որ մոռ­նա­յինք մենք զմեզ ու ժա­մա­նա­կը:

Իմ այս քա­ղաքս, ուր գի­շե­րը ա­ւե­լի գե­ղե­ցիկ էր ցե­րե­կէն, եօ­թը դրա­ցի­նե­րով խճո­ղուած մեր բա­կին մէջ գի­շե­րուան ան­դոր­րը չխան­գա­րե­լու հա­մար, ա­մէն մարդ իր սե­նեա­կին դրան առ­ջեւ փոքր ա­թո­ռակ­նե­րուն վրայ նստած, ցած ձայ­նով կը խօ­սէր: Կը խօ­սէր իր ցա­ւե­րուն եւ յոյ­սե­րուն մա­սին, իր իղ­ձե­րուն եւ նպա­տա­կին: Միայն մզկիթ­նե­րէն ա­ղօթք­նե­րը կը խան­գա­րէին հա­մա­տա­րած լռու­թիւ­նը: Ու ա­մէն գի­շեր չպատ­մուած հէ­քեաթ­ներ կ՚արթն­նա­յին: Եւ տա­կա­ւին՝ աշ­նան պա­հա­ծո­ներ կը պատ­րաստուէին: Անձ­րե­ւի ջու­րը կը հա­ւա­քուէր վա­րը խո­րունկ մա­ռա­նին մէջ՝ տեղ մը: Սե­նեակ­նե­րուն գե­տին­նե­րը գոր­գե­րով կը ծած­կուէին: Սնտուկ­նե­րէն բուր­դէ հա­գուստ­ներ կը հա­նուէին, ու բո­լո­րին տան մէջ կ՚իջ­նէր սէ­րը, վա­ղուան յոյ­սին ու լոյ­սին հետ: Ը­սէ՛ք, ինչ­պէ՞ս բա­ցատ­րէի, թէ մեր քա­ղա­քը ո­գե­ւո­րիչ հա­յու­թեամբ լե­ցուն էր: Ա­նոր հա­մար ան գրա­ւած էր մայր գա­ղու­թի տիտ­ղո­սի ա­թո­ռը սփիւռ­քի պատ­մու­թեան է­ջե­րուն մէջ: Անձ­նա­պէս ե­րախ­տա­պարտ եմ քա­ղա­քիս, ծնող­քիս չափ: Ար­դեօք Վա­նան պի­տի հասկ­նա՞ր այս մէ­կը եւ ա­ւե­լին՝ պի­տի հասկ­նա՞ր, թէ հո՛ն մե­ծեր ու­նէինք ու բո­լորս ալ զի­րար կը յար­գէինք ու կը սի­րէինք, թէեւ եր­կար ալ կը վի­ճէինք, սա­կայն միշտ միա­սին կը կա­ռու­ցէինք: Միա­սին կը ծրագ­րէինք: Մե­զի հետ կը պտըտցնէինք մեր վար­դա­գոյն երազ­նե­րը: Մեր քա­ղա­քը անն­ման էր:

Հի­մա այս բո­լո­րը ինչ­պէ՞ս բա­ցատ­րէի իմ սի­րե­լի թոռ­նի­կիս, մա­նա­ւանդ որ յան­կարծ օր մը մեր այդ քա­ղա­քին կեան­քը իր կշռոյ­թը կորսն­ցուց: Իր կեան­քը հա­լա­ծեց զինք ան­գու­թօ­րէն, եւ տա­կա­ւին այդ հա­լա­ծան­քը կը շա­րու­նա­կուի: Տնտե­սա­կան, ըն­կե­րա­յին ու յատ­կա­պէս քա­ղա­քա­կան պայ­ման­նե­րը նե­տե­ցին մեր քա­ղա­քի զա­ւակ­նե­րը դէ­պի ու­րիշ ա­փեր: Ինչ­պէս կ՚ը­սեն, ա­մէն բա­ժա­նում քիչ մը մահ է, եւ ա­մէն մահ խո­րունկ ցաւ: Այդ­պէս ալ ե­ղաւ: Այս բո­լո­րին իբ­րեւ հա­րա­զատ հե­տե­ւանք, յան­կարծ ա­մէն ուղ­ղու­թեամբ տա­րա­ծուե­ցանք կա­մայ-ա­կա­մայ: Լքե­ցինք մեր տու­ներն ու մե­ռել­նե­րը, շա­տե­րուս մօտ օ­տա­րու­թիւ­նը իր կնի­քը դրաւ օ­տար եր­կինք­նե­րու տակ: Օ­տար ձե­ւեր մտան մեր մար­մին­նե­րուն մէջ: Մեզ­մէ շա­տեր կորսն­ցու­ցին հայ­կա­կան ի­րենց պար­զու­թիւ­նը: Կեան­քին հա­մը փո­խուե­ցաւ, սա­կայն Հա­յաս­տանն ու Ա­րա­րա­տը մնա­ցին միշտ մեր հո­գի­նե­րուն մէջ: Ե­թէ հայ­րե­նի­քը գո­յու­թիւն ու­նէր քար­տէ­սի եւ կամ դուր­սը երկ­րի վրայ, մեր մօտ՝ մեր հո­գիին մէջն էր, հաս­տա­տա­պէս:

Ը­սէ՛ք, այս բո­լո­րը ինչ­պէ՞ս բա­ցատ­րէի այս աղջ­կան: Ինչ­պէ՞ս ը­սէի, որ մեր քա­ղա­քը հի­մա փլա­տակ­նե­րու վրայ նստած խոր տըխ-րու­թիւն մը ու­նի իր մէջ: Հի­մա հոն իս­կա­պէս դժուար է հայ մնա­լը: Հոն կռիւ, ո­ճիր, մահ կայ: Ա­մէն վայր­կեան մար­դու գլխուն ֆի­զի­քա­կան ոչն­չաց­ման տագ­նա­պը կախուած է: Ա­մէն ինչ չա­փա­զանց բարդ է եւ ա­նըն­դու­նե­լի:

Ու գաղտ­նիք մը չէ, երբ ը­սեմ, որ քա­ղաքս նաեւ իր բո­լոր ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րով, հին ու նոր յի­շա­տակ­նե­րով եւ սէ­րե­րով մին­չեւ հի­մա ար­ձա­նա­ցած կը մնայ էու­թեանս մէջ: Մօտս ման­կա­կան, պա­տա­նե­կան եւ վաղ ե­րի­տա­սար­դու­թեանս ան­մեղ ու շքեղ յի­շա­տակ­նե­րու խառն բոյ­րը կայ տա­կա­ւին, իբ­րեւ պարզ գիրք, ա­նուշ շա­րա­կան ու նաեւ իբ­րեւ պայ­ծա­ռու­թեան եւ ե­րա­նու­թեան աշ­խարհ: Հա­կա­ռակ իր ա­ւե­րակ ու տխուր ներ­կայ ի­րա­վի­ճա­կին քա­ղաքս տա­կա­ւին պա­հած է իր հա­յու հեւ­քը:

Մեր քա­ղա­քը ին­ծի հա­մար կեանք է. աղ­ջի՛կ ջան, ե՛ւ պատ­մու­թիւն, ե՛ւ գե­ղե­ցիկ ա­ռաս­պել: Տա­կա­ւին շատ փոքր ես այս բո­լո­րը հասկ­նա­լու հա­մար, սի­րե­լի՛ թոռ­նիկ, վեր­ջա­պէս ը­սի մտո­վի եւ զգա­ցի, որ կրկին ան­գամ ուժգ­նօ­րէն թա­փան­ցած էի ծննդա­վայ­րիս յի­շա­տակ­նե­րուն մէջ: Տա­կա­ւին յու­շերս ու­նէին ի­րենց հա­րա­զատ աշ­խար­հագ­րու­թիւ­նը: Ճի­տէյ­տէ, Սա­լի­պէ, ա­կումբ, դաշտ, քա­ղաք, պար­տէզ, Նոր Գիւղ, Ճե­մա­րան, Քա­ռա­սուն Ման­կանց ե­կե­ղե­ցի:

Իսկ հի­մա, սի­րե­լի՛ թոռ­նիկս, դուն այս բո­լո­րը պի­տի չկա­րե­նաս հասկ­նալ, ո­րով­հե­տեւ հասկ­նա­լու հա­մար նախ պէտք է, որ ապ­րիս, ո­րո­նես ա­նոր կեան­քի գաղտ­նի­քը, ժա­մա­նա­կի գի­տակ­ցու­թիւնն ու կամ­քի խոր­հուր­դը: Ու գիտ­ցիր, որ հա­զա­րաւոր­նե­րու նման ես՝ պա­պիկդ, ճա­կա­տա­գի­րի բե­րու­մով այս օ­րե­րուն հե­ռու եմ ծննդա­վայ­րէս: Բայց ա­նոր նկա­րը կա­խուած է սրտիս մէջ եւ տրտմօ­րէն ա­մէն ա­ռի­թով հետս կը խօ­սի: Ա­հա թէ ին­չո՞ւ յա­ճախ ա­նո­րո­շը զիս ամ­րօ­րէն կլա­նած է:

Է՜հ, աշ­խարհ: Եր­կար շունչ մը քա­շե­ցի ու վեր­ջա­պէս ը­սի բարձ­րա­ձայն.

-Հի­մա, սի­րե­լի՛ Վա­նաս, այս բո­լո­րէն ետք, այ­սօր քե­զի շնոր­հա­կալ ու ե­րախ­տա­պարտ եմ, որ ան­գամ մը եւս քու այս հար­ցու­մովդ կա­նաչ օ­րերս բե­րիր մտա­ծում­նե­րուս:

Ը­սի ա­րագ մը ու կար­ծես կրկնա­կի զար­մանք պատ­ճա­ռե­ցի խեղճ աղջ­կան: Յե­տոյ սա­կայն բարձ­րաձայն եւ հպար­տօ­րէն եւ նոյն­քան ալ յու­զուած խօսքս շա­րու­նա­կե­ցի.

-Է Ա­նու­շի՛կ Վա­նաս, լսէ՛. քա­ղա­քիս ա­նու­նը Հա­լէպ է, յի­շէ՛. Հա­լէ՛պ, հասկ­ցա՞ր, քա­ղաք մը, ուր ա­մէն ինչ պատ­մու­թիւն է, եւ պատ­մու­թիւնն ալ կեն­դա­նի է:

Այ­սօր այս­չափ միայն:

ԳԷՈՐԳ ՊԵՏԻԿԵԱՆ