ՏՈՍԹՈՅԵՒՍՔԻՆ ՄԻՇՏ ԱՐԴԻԱԿԱՆ (Ա.)

Տոսթոյեւսքի՝ ի տարբերութիւն Թոլսթոյի եւ Թուրկենեւի նման իր ժամանակակից հեղինակներու, անծանօթ գրող մըն էր Արեւմուտքի մէջ։ Անոր բազում վէպերը թարգմանուեցան ֆրանսերէնի եւ միայն իր մահէն յետոյ՝ 1880-ականներուն, գտաւ իր առաջին արեւմտեան ընթերցողները՝ դանդաղօրէն եւ մասնաւոր վերնախաւէն։

Ֆրանսացի քննադատ մը, որ այդ տարիներուն կը գրէր ռուսական վէպերու մասին, կը գովաբանէր «Ոճիրն ու պատիժը» ստեղծագործութիւնը եւ միեւնոյն ժամանակ Տոսթոյեւսքին իր ընթերցողներուն կը ներկայացնէր՝ որպէս մեծ եւ ինքնատիպ տաղանդ: Բայց, ան Տոսթոյեւսքիի «Քարամազով եղբայրներ» հատորին մասին արտայայտուած է հետեւեալ ձեւով. «Շատ քիչ թիւով ռուսեր համարձակութիւն ունին գիրքը կարդալու մինչեւ վերջաւորութիւնը»։

Ի հարկէ, Տոսթոյեւսքին կը վայելէր համբաւ եւ որոշ հեղինակութիւն իր երկրին մէջ։ Սակայն իր գրեթէ բոլոր ընթերցողները համակարծիք էին, որ անոր աշխատանքները զգալի թերութիւններ ունէին։ Անոր հրատարակիչը ըսած էր հետեւեալը. «Միտքերու հարստութեան եւ ընթերցումէն ստացուած հաճոյքին տեսակէտէ կասկած չկայ, որ դուք Ռուսաստանի առաջին գրողն էք: Բաղդատմամբ ձեզի, նոյնիսկ Թոլսթոյը կը մնայ միապաղաղ։ Սակայն դուք ձեր գործերը կը բարդացնէք աւելորդաբանութիւններով։ Եթէ ​​ձեր վէպերը աւելի պարզ ըլլային, անոնց ազդեցութիւնը կը կրկնապատկուէր: Ձեր արժէքի մէկ տասներորդով հնարամիտ, ուշիմ ֆրանսացին կամ գերմանացին կրնար հեղինակութիւն հաստատել երկու կիսագունդերու վրայ եւ մտնել՝ համընդհանուր գրականութեան պատմութեան մէջ»։

Տոսթոյեւսքիի հասցէին ուղղուած քննադատութիւններէն մին այն էր, որ անոր ստեղծագործութիւնները թերի են կառուցուածքի առումով։ Այսպէս, միայն քանի մը հերոսներ ներգրաւուած են նոյն վէպին մէջ, իրադարձութիւնները խճճուած են եւ դէպքերը չեն կրնար յստակ եզրակացութեան մը յանգիլ։ Յայտնի է, որ ան երբեմն տեղի կու տար այդ քննադատութիւններուն եւ խոնարհութեամբ կ՚ըսէր. «Եթէ ես երկու-երեք տարի եւս ունենայի իմ ստեղծագործութիւններու վրայ աշխատելու համար, կրնայի գրել այնպիսի ստեղծագործութիւն Թուրկենեւի, Կոնչարովի կամ Թոլսթոյի նման, որոնց մասին նոյնիսկ դար մը յետոյ կը խօսուի»։

Ռուս քննադատ մը գրի առած է իր կանխատեսումը, թէ ժամանակակից բոլոր գրականութիւնը կ՚ընթանայ Տոսթոյեւսքիի հետքերով։ Ան իր այս կանխատեսումը արդարացուցած է՝ յայտնելով. «Տոսթոյեւսքի կը մնայ որպէս արդի գրող։ Մեր ժամանակներուն ոչ մէկ կերպով փոխուած են այն խնդիրները, որոնցմով ան զբաղած է, նաեւ խորհրդածութիւններ կատարած իր ստեղծագործութիւններուն մէջ։ Մեզի համար Տոսթոյեւսքիի մասին խօսիլը տակաւին կը նշանակէ խօսիլ մեր ժամանակակից կեանքի ամենացաւոտ ու արմատացած խնդիրներու մասին»։

Այսօր՝ ծնունդէն 200 տարի անց, իր այս բոլոր թերութիւնները կը համարուին առաւելութիւն։ Ան ազդած է զանազան գրողներու եւ մտածողներու վրայ. օրինակ՝ Նիցչէ, Քաֆքա, Վիթքենշթայն, Հաքսլի, Պահթին, Ֆոլքներ, Սարթր, Քամիւ, Քարսոն Մաքքալըրս…

Ինչպէս կարելի է հասկնալ ընկերոջը գրած նամակէն, մինչեւ 1887 թուականը, Նիցչէ չէր լսած Տոսթոյեւսքիի մասին, քանի որ չէր կարդացած անոր ստեղծագործութիւնները։ Հետեւաբար, կարելի չէ պնդել, որ ան զգացած է Տոսթոյեւսքիի ազդեցութիւնը, երբ գրած է «Ուրախ գիտութիւնը» (1882) գործը: Ուրեմն ուրկէ՞ յառաջացած էին Տոսթոյեւսքիի եւ Նիցչէի կերպարներու նմանութիւնն ու կապը: Ահաւասիկ հարցում մը, որ կը մնայ առեղծուած։ Այնուամենայնիւ, աւելի վերջ իր փոքր յուշատետրակին մէջ կատարած գրառումներէն պարզ կը դառնայ, որ Նիցչէ «Կամք դէպի զօրութիւն»ը գրելու ժամանակ մեծ հետաքրքրութեամբ կարդացած է Տոսթոյեւսքիի հատորները։

ՊԻԱՆՔԱ ՍԱՐԸԱՍԼԱՆ

•շարունակելի…