ԿՐՕՆՔԸ ԵՒ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԵԹԱՆՈՍԱԿԱՆ ՀԱՒԱՏՔԸ (Ա .)

Ի՞ՆՉ Է ԿՐՕՆՔԸ

Կրօնքը իբրեւ կարեւորագոյն մասը մարդկային էութեան, արթնցաւ այն օրէն, երբ մարդ արարածը զգաց, որ կապ մը կը զօդէր իր ոգին թէ՛ աշխարհի եւ թէ միանգամայն իր վրայ իշխող այն խորհրդաւոր ոգիին հետ, որ արարիչն էր ամբողջ տիեզերքին։

Նախնագոյն շրջանին, մարդ արարածը չէր գիտեր, թէ ի՞նչ էր աշխարհը, իր շուրջի բնութիւնը եւ տիեզերքի անհունութիւնը։ Ան կը փորձէր գտնել զանոնք կառավարող օրէնքները եւ անոր չորսդին գոյութիւն ունեցող երեւոյթները։ Չէր գիտեր, թէ ինչո՞ւ համար ամպերը կ՚աղմկէին ահեղագոչ որոտումներով։ Ի՞նչ էին երկնքի ճակատին վրայ գամուած պսպղուն լուսատուները ու աստղերը։ Ի՞նչ էր անտառին մէջ թրթը-ռացող սօսաւիւնը։ Այս բոլորը իրեն առեղծուած մը կը թուէին։

Մարդկային մտքին զարգացումով՝ տակաւ առ տակաւ մարդ անհատը բնութեան երեւոյթներէն անդին փընտ-ռած է գոյութիւն ունեցող բնազանցական աշխարհի հոգեկան էակներ եւ գերակայ էակ մը, որուն հետ ի բնէ հաղորդակցութեան ներքին ձգտումը ունեցած է։ Այլ խօսքով՝ մարդ արարածը իր մէջը ունեցած է հաւատք, եւ հաւատքին առընթեր կրօնք ու պաշտամունք, որոնք մարդու բնական կեանքին ամենէն հարազատ տարրերը եղած են։ Բիւզանդ Եղիայեան կ՚ըսէ. «Կրօնքը իբր տիեզերական իրողութիւն ցեղի մը մէջ չէ միայն որ կը յայտնուի, այլ մանաւանդ անհատի՛ն մէջ ունի իր բղխման ակը, որովհետեւ խորհրդաւորին զգացումը եւ հոգեկան սլացքը դէպի անծանօթը՝ մարդկային ներքին բնութեան մէկ մասն է»։

Կրօնքը՝ իբրեւ կազմակերպուած հաստատութիւն, գործօն ուժ մըն է համաշխարհային իրականութեան մէջ։ Մարդկային բոլոր ցեղերու մէջ կայ ու կը գործէ ան՝ թեր ու դէմ ճակատներով իսկ։ Հին ժողովուրդներու կրօնքը ուսումնասիրողներ միշտ հաստատած են, թէ երկրի վրայ չենք հանդիպած նախնական ցեղի մը, որ կրօնական հաւատք կամ նախապաշարում եւ կազմակերպը-ւած արարողութիւն չունենայ։

Ըստ Պղատոնի՝ կրօնքը աստուածայինին հետ ձուլուելու միջոց մըն է, նկատի ունենալով որ մարդուն հոգին աստ-ւածային ծագում ունի, ուրեմն կարելի է միութիւնը։ Ըստ Լեսինկի՝ կրօնքը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ մարդկային ցեղի դաստիարակութիւնը բարոյական գետնի վրայ։ Ըստ Քանթի՝ կրօնքը պարտականութեանց գիտակցութիւնն է՝ հիմք ունենալով աստուածային հրամանները։ Այս բոլոր հիմնակէտերէն մեկնելով, կըր-նանք հետեւցնել, թէ կրօնքը կը ներկայացնէ սահմանումը մարդկային կեանքին՝ ստեղծելու գիծ մարդկային ոգիին եւ այն խորհրդաւոր գերազանց եւ բարձրագոյն ոգիին միջեւ դէպի ուր միացումի ցանկութիւնը գոյութիւն ունի։

Հիմնական իրողութիւն մը կայ ու կը մնայ, թէ մարդկութիւնը չէ կրցած ջըն-ջել՝ վերցնել կրօնքը եւ անոր տեղ դնել ուրիշ ներշնչում մը, որ ապահովութիւն տար մարդկային կեանքին։

Որքան հեռուն որ կարենանք նայիլ դէպի ետ՝ պատմագիտութեան ու հնախօսութեան օգնութեամբ, մարդկային ընկերութեան տարտամ սկզբնաւորութեան մէջ իսկ մարդ արարածը կը գտնենք իր կրօնքով։ Մարդկային բնութեան հետ շաղուած եւ անոր զարգացումին հետ աճած վարիչ ուժ մը եղած է կրօնքը։ Ոեւէ ժողովուրդի պատմութիւնը, ոեւէ ցեղի կենցաղն ու բարքը հասկնալու, ազգային սովորութիւնները ուսումնասիրելու եւ երկրի մը մշակոյթին ընթացքը ճանչնալ կարենալու համար՝ հարկ է ամէն կէտի վրայ վկայութեան դիմել ժամանակակից կրօնքի, այլապէս պիտի չկարողանանք ամբողջապէս հասկնալ մարդկային վարքն ու բարքը կառավարող ուժերը։ Որովհետեւ մշակոյթ ու կրօնք իրարու աղերսուած, ընդելուզուած են եւ իրարմով կանգում մնացած։

Կրօնքը միանգամայն իր զուգակշիռը ունի փիլիսոփայութեան ու գիտութեան մէջ, ինչպէս եւ գեղարուեստի ու բանաստեղծութեան ու պատմութեան մէջ։ Ամէն ժամանակաշրջանին, մարդու պաշտած աստուածները իր գիտական, իմաստասիրական ու գեղարուեստական մշակոյթներուն համընթաց յայտնութիւններ են, իսկ անոր պաշտամունքն ու աղօթքները իր ժամանակի պահանջներուն ու ցանկութեանց լրումներն են։ Կրնանք ըսել արդարեւ, թէ կրօնքը քաղաքակրթութեան ներքին կողմն է, որ կարտայայտէ մարդկային իր նկարագրին եւ ճշդօրէն կը ցոլացնէ անոր ըմբռնումները կեանքի ու տիեզերքի մասին, անոր նպատակներն ու հետապնդումները, անոր քաղաքականութիւնն իսկ։ Որեւէ դարաշրջանի կրօնքը կը ներկայացնէ այդ շրջանի մարդկային ձգտումներուն ամբողջութիւնը։

ԿՐՕՆՔՆ ՈՒ ՍՐԲԱՎԱՅՐԸ

Նախնական շրջանին մարդուն պաշտամունքը չունէր հարազատ եւ կայուն վայր մը։ Ինչպէս Բիւզանդ Եղիայեան կ՚ըսէ. «Ով որ գուշակէր կամ երազէր «ոգի»ի մը բնակութիւնը այս կամ այն վայրի մէջ, այնտեղ կը հաստատուէր «Բեթէլ» մը, «Տուն-Աստուծոյ», եւ ազատ պաշտամունք կը կատարուէր՝ պաշտողին հաճելի ձեւով»։

Երբ յառաջ եկան պետութիւններ եւ ցեղախմբական ու նահապետական «վարչաձեւը» բարձրացաւ եւ հասաւ աւելի վեր ըմբռնումի մը, մէջտեղ եկաւ կազմակերպուած պետական կրօնք մը։ Այս եղաւ կրօնական պաշտամունքի կեդրոնացման առաջին քայլը։

Առաջին կեդրոնացած պաշտամունքային կեդրոնը եղաւ Եգիպտոսը, փարաւոններու ժամանակաշրջանին։ Նոյն ձեւով ալ երբ Իսրայէլի թագաւորութիւնը հիմնուեցաւ (Ն.Ք. 1050), դար մը ետք մօտաւորապէս Սողոմոն կառուցեց Երուսաղէմի տաճարը, որուն շինարարութիւնը երկարեցաւ եօթ տարի։ Այսպէսով Իսրայէլի տասներկու ցեղերը պաշտամունքի համար կեդրոնացան այդ տաճարին շուրջ եւ արգիլուեցաւ անկէ դուրս որեւէ ձեւի ապօրէն զոհագործումներ։ Սողոմոնի տաճարը ամենէն խօսուն եւ կենդանի օրինակն է սրբավայր հասկացողութեան։

Սողոմոնի տաճարը քարեղէն շէնքէ մը շատ աւելի իմաստ ունէր։ Հո՛ն էր, որ Իսրայէլի կրօնական կեանքը պիտի կեդրոնանար։ Այնուհետեւ ուրիշ ոեւէ «Բարձր սրբավայր» պիտի արգիլուէր։ Հո՛ն էր, որ պիտի կեդրոնանային քահանայական դասը, գրականութիւնը, մշակոյթը եւ օրէնքը։ Այդ տաճարը պիտի ծառայէր որպէս խորհրդանշան ազգային միութեան, կեդրոնացած արքունիքի կողքին։ Եւ ազգային կեդրոնացումի այս ներքին իմաստով, տաճարը արքունիքէն աւելի արժէք պիտի ունենար, որովհետեւ յաջորդ դարերու փոթորիկներով երբ կործանէր արքունիքը, տաճարը պիտի մնար ու շարունակէր խարիսխ ըլլալ ազգային գոյութեան եւ միութեան։

ԿՐՕՆՔՆ ՈՒ ՄԱՀԸ

Ինչպէս որ մարդուս համար բնութեան երեւոյթները առեղծուած էին, նոյնպէս ալ մահն ու անդրաշխարհը իրեն համար անիմանալի ու անըմբռնելի էին։ Սակայն դարերու հոլովոյթին հետ միասին, մարդ անհատը սկսաւ գաղափարներ ու հաւատալիքներ կազմել մահուան մասին։

Երբ թերթատենք Ծննդոց գիրքի առաջին գլուխները, հոն վստահաբար պիտի տեսնենք, որ Ադամ եւ Եւայի անհնազանդութեան պատճառով, մարդս մահուան դատապարտուեցաւ։ Սակայն սա չէր նշանակեր, որ մահը մարդուն վերջակէտն էր, այլ ընդհակառակն, մահը նոր կեանքի մը՝ յաւիտենական կեանքի մը սկիզբն էր։

Սակայն այսպէս չէր մտածեր ու ըմբռներ նախնական շրջանին ապրող մարդը։ Իւրաքանչիւր ազգ մահուան կապուած տարբեր հաւատալիքներ ու գաղափարներ ունէր։

Ամենահին սերունդները, իմաստասէրներու երեւումէն շատ առաջ, հաւատացած էին երկրորդ կեանքի մը գոյութեան։ Անոնք մահը նկատած էին ո՛չ թէ մարդուս կեանքի վերջակէտ մը, այլ պարզ կեանքի փոփոխութիւն մը։

Կային այնպիսիք, որոնք կը հաւատային, թէ մահը չէր կրնար մարմինը բաժնել հոգիէն։ Անոնք մեռեալին հետ կը թաղէին նաեւ անոր սպասները, զարդերը եւ զգեստները, որովհետեւ կը հաւատային, թէ ննջեցեալը իր կեանքի երկրորդ հանգրուանը կը շարունակէր ապրիլ գերեզմանին մէջ։ Տարուան ընթացքին անոնք պարբերաբար կ՚այցելէին իրենց հարազատին գերեզմանը, որուն շուրջ գինի կը թափէին՝ ննջեցեալին ծարաւը հագեցնելու համար եւ կերակուրներ կը զետեղէին հոն՝ անոր անօթութեան յագուրդ տալու համար։

Նոյնն էր պարագան հին եգիպտացիներուն։ Անոնք ո՛չ միայն զէնք ու սնունդ կը մատակարարէին մեռեալին, այլեւ անոր գերին հետը կը թաղէին, որպէսզի ան շարունակէր ծառայել իր տիրոջ։ Անոնք նաեւ մեռեալներու մարմինները կը զմռսէին, հաւատալով որ մարմինը անեղծ պահելը՝ հոգին տեւականացնել ըսել էր։ Իսկ Հնդկաստանի մէջ, նոյնիսկ կիներ իրենց կեանքէն կը հրաժարէին ու կը թաղուէին իրենց ամուսիններրուն քով՝ մահուան մէջ եւս իրենց ամուսիններուն ընկերանալու համար։

Հռոմի նախնագոյն պաշտամունքը ընտանեկան ոգիներու պաշտամունքն էր։ Հռոմայեցիք կը հաւատային, որ իրենց նախահարց հոգիները չէին մեռներ, այլ իրենց հետ կ՚ապրէին։ Անոնք կը հաւատային, որ երբ իրենց հայրերու ոգիին բաժին հանէին իրենց կերակուրէն, անոնք եւս փոխադարձաբար կը պաշտպանէին զիրենք բոլոր աղէտներէն ու փորձաքներէն։ Իսկ եթէ զանց առնէին կամ մոռնային այդ պարտականութիւնը կամ տուրքը, ապա այս պարագային անոնք վնաս կը պատճառէին իրենց ընտանիքներուն։

Այսպէս էր նախնագոյն մարդոց գաղափարներն ու հաւատալիքները մահուան մասին։ Սակայն Քրիստոս «մահուամբ զմահ կոխեաց» եւ իր մահով եկաւ յայտնելու, որ մահը կեանքի վերջ չի նշանակեր, այլ նո՛ր կեանքի մը, յաւիտենակա՛ն կեանքի մը սկիզբը։

Հրեաներ կարծեցին, թէ զՔրիստոս գերեզման իջեցնելով ու մեծ վիմաքար մը զետեղելով անոր առջեւ, վերջ կրնան տուած ըլլալ անոր կեանքին։ Սակայն յուսացուածէն տարբեր բան դուրս եկաւ։ Քրիստոս գերեզմանի պատերէն յարութիւն առնելով՝ Նոր կեանքի մը վարդահեղեղ արշալոյսը ուրուագծեց աղքատին թէ հարուստին, մաքսաւորին թէ փարիսեցիին, մեծին թէ փոքրին առջեւ։

Վերջապէս դարերու ընդերքէն եկող Քրիստոսի խօսքն է որ կ՚ըսէ. «Ես իսկ ես յարութիւն եւ կեանք. որ հաւատայ յիս, թէպէտ եւ մեռանի, կեցցէ։ Եւ ամենայն որ կենդանի է եւ հաւատայ յիս՝ մի մեռցի ի յաւիտեան» (Յհ 11.25-26)։

Ա­ԼԵՔՍ ՍՐԿ. ԳԱ­ԼԱՅ­ՃԵԱՆ