Վահան Տէրեան. Ցաւատանջ Սիրոյ Հանճարեղ Երգիչը

Յու­նո­ւա­րի 7-ին հայ ժո­ղո­վուր­դը կ­­՚ո­գե­կո­չէ ան­մեռ յի­շա­տա­կը իր հան­ճա­րեղ բա­նաս­տեղծ­նե­րէն ­Վա­հան ­Տէ­րեա­նի (Տէր-Գրիգորեան, 1885-1920)։ 96 տա­րի ա­ռաջ, 7 ­Յու­նո­ւար 1920-ին, վա­ղա­ժամ իր վեր­ջին շուն­չը փ­չեց Հայաստանի Ջա­ւախ­քի ար­ժա­նա­ւոր այս զա­ւա­կը, ո­րուն ­Պատ­գա­մը մին­չեւ այ­սօր կ­­՚ար­ձա­գան­գէ հա­յոց սե­րունդ­նե­րու մտ­քին եւ սրտին մէջ։

Վա­հան ­Տէ­րեան ծնած էր 28 ­Յու­նո­ւար 1885-ին, Ա­խալ­քա­լա­քի ­Գան­ձա գիւ­ղին մէջ, Սու­քիաս Քա­հա­նայ ­Տէր Գրի­գո­րեա­նի ըն­տա­նե­կան յար­կին տակ։

Մարմ­նա­պէս վա­տա­ռողջ ծնունդ էր եւ միայն երեսունհինգ տա­րի ապ­րե­ցաւ ­Վա­հան ­Տէր-Գ­­րի­գո­րեան, բայց 1908-ին լոյս ըն­ծա­յած իր «Մթն­­շա­ղի ա­նուրջ­ներ» բա­նաս­տեղ­ծու­թեանց գրքոյ­կով իսկ՝ ­Վա­հան ­Տէ­րեան ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս իր բարձ­րա­դիր գա­հը գրա­ւեց հայ ժո­ղո­վուր­դի մե­ծա­նուն զա­ւակ­նե­րու ան­մա­հու­թեան­ պան­թէո­նին մէջ, իբ­րեւ սի­րոյ եւ մթնշա­ղի, քնքշան­քի ու թա­խի­ծի, ա­նուր­ջի եւ­ մա­հո­ւան, Եր­կիր ­Նա­յի­րիի եւ «բորբ ա­րեւ»ի հան­ճա­րեղ եր­գի­չը։

Յատ­կա­պէս ազ­գա­յինն ու հա­մա­մարդ­կա­յի­նը իբ­րեւ մէկ ու ան­բա­ժա­նե­լի ամ­բող­ջու­թիւն ըն­կա­լե­լու եւ ապ­րե­լու իր խորհր­դա­ւոր յու­զաշ­խար­հով՝ ­Վա­հան ­Տէ­րեան հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն տո­ւաւ նոր երգ, այ­լեւ՝ պատ­գամ։

Այդ­պէ՛ս, ­Վա­հան ­Տէ­րեան ըս-տեղ­ծա­գոր­ծեց եւ հայ գրա­կա­նու­թեան պար­գե­ւեց բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­ներ, ո­րոնք ի­րենց թարմ շուն­չով, խոր զգայ­նու­թիւն­նե­րով, ե­րաժշ­տա­կան կշռոյ­թով, պատ­կեր­նե­րու գրաւ­չու­թեամբ եւ, մա­նա­ւա՛նդ, վճի­տ ու հե­զա­սահ հա­յե­րէ­նով նոր դա­րաշր­ջան բա­ցին հա­յոց քնա­րեր­գու­թեան մէջ։

Եւ զար­մա­նա­լի չէ, որ ա­րե­ւե­լա­հայ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան նո­րա­րար հսկա­նե­րը՝ ­Յով­հան­նէս ­Թու­մա­նեան ու Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կեան, այ­լեւ ու մա­նա­ւա՛ն­դ Ե­ղի­շէ ­Չա­րենց ի­րենց հպար­տու­թեան աղ­բիւ­րը գտան ­Տէ­րեա­նի մէջ։ Իսկ հա­յ ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը իր ա­մէ­նօ­րեայ եր­գին վե­րա­ծեց ­Տէ­րեա­նի տա­ղան­դա­ւոր գրչին տակ այն­քան սրտա­յոյզ պատ­կեր­նե­րով, խո­հե­րով ու ե­րաժշ­տա­կա­նու­թեամբ վեր­ծա­նո­ւած վիշտն ու թա­խի­ծը, բնու­թիւնն ու մար­դը, կինն ու ա­նուր­ջը, ­Նա­յի­րեան Եր­կիրն ու հու­րէ դա­րը, կեան­քի քնքշանքն ու մա­հո­ւան ան­դոր­րը…

Կեն­սա­գիր­նե­րու վկա­յու­թեամբ՝ քա­հա­նայ հօր ներշն­չան­քը մեծ դեր ու­նե­ցաւ ­Վա­հան ­Տէ­րեա­նի ու­սում­նա­տեն­չու­թեան եւ խոր-հըր­դա­պաշ­տու­թեան մէջ։

Ու­սում­նա­տեն­չու­թիւ­նը զինք տա­րաւ ­Մոս­կո­ւա եւ ­Սէն Փե­թերս­պուրկ, ուր­ մաս­նա­գի­տա­ցաւ լե­զո­ւա­բա­նու­թեան եւ պատ­մա­գի­տու­թեան մէջ։

Իսկ խորհր­դա­պաշ­տու­թիւ­նը զինք մղեց դէ­պի գրա­կա­նու­թիւն. պա­տա­նի տա­րի­քէն սկսաւ ո­տա­նա­ւոր­ներ գրել։ ­Թո­քախ­տը ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քէն սկսաւ­ հիւ­ծել ­Վա­հան ­Տէ­րեա­նի մար­մի­նը, մին­չեւ որ 1920-ին վա­ղա­հաս մահը վեր­ջա­կէտ դրաւ ա­նոր տա­ռա­պան­քին։ ­Բայց ո­րով­հե­տեւ հպարտ էր նկա­րագ­րով, ի­րեն բա­ժին հա­նո­ւած դա­ժան կեն­սա­փորձն ու ճա­կա­տա­գի­րը ­Տէ­րեան տա­րաւ անխ­ռով՝ սի­րոյ զե­ղուն քնա­րա­կա­նու­թեամբ եր­գե­լով։

Ժա­մա­նա­կը ե­կաւ հաս­տա­տե­լու, որ ­Վա­հան ­Տէ­րեան ի վե­րուստ կո­չո­ւա­ծ էր դառ­նա­լու հայ քնա­րեր­գու­թեան ա­մենէն ա­ւե­լի յի­շո­ւող, հայ մար­դոց սրտին­ մէջ ա­մենէն ա­ւե­լի սի­րոյ եւ հպարտ մար­դա­սի­րու­թեան յոյ­զեր արթնց­նող ու­ վառ պա­հող բա­նաս­տեղ­ծը։

Նախ­նա­կան իր կրթու­թիւ­նը գիւ­ղի վար­ժա­րա­նին մէջ ստա­նա­լէ ետք, ­Տէ­րեան­ յա­ճա­խեց եւ ա­ւար­տեց Ա­խալ­քա­լա­քի պե­տա­կան վար­ժա­րա­նը։ Ա­պա՝ ան­ցաւ ­Թիֆ­լիզ, որ 19-րդ ­դա­րա­վեր­ջին հա­յոց մշա­կու­թա­յին եւ ազ­գա­յին-յե­ղա­փո­խա­կան ա­մենէն աշ­խոյժ կեդ­րոն­նե­րէն էր։ ­է Պա­տա­նե­կու­թիւ­նը նոր թե­ւա­կո­խած ­Տէ­րեա­նի հա­մար, ­Թիֆ­լի­զը հան­դի­սա­ցաւ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ու ­գա­ղա­փա­րա­կան մկրտու­թեան ի­րա՛ւ ա­ւա­զան մը, ո­րուն բա­րե­բեր օրհ­նան­քը եր­կար չկրցաւ վա­յե­լել, ո­րով­հե­տեւ հայ­րը 1899-ին զինք տա­րաւ ­Մոս­կո­ւա ե­ւ ար­ձա­նագ­րեց ­Լա­զա­րեան ­ճե­մա­րա-­նի ա­շա­կերտ։

Այդ օ­րե­րէն իսկ ա­պա­գայ մեծ բա­նաս­տեղ­ծը դրսե­ւո­րեց ինք­նամ­փոփ, մե­լա­մաղ­ձոտ եւ մտե­րիմ­նե­րու շրջա­նա­կէն դուրս ան­հա­մար­ձակ տղու վար­մունք, որ ­ժա­մա­նա­կի թա­ւա­լու­մին եւ թո­քախ­տի յայտ­նա­բեր­ման հետ ա­ւե­լիով շեշ­տո­ւե­ցաւ։ ­Նոյ­նիսկ երբ հա­զիւ ե­րի­տա­սարդ ան միա­ցաւ ռու­սա­կան ­Սո­ցիալ-Դե­մոկ­րատ կու­սակ­ցու­թեան ու լծո­ւե­ցաւ գա­ղա­փա­րա­կան-յե­ղա­փո­խա­կան աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թեան, ­Վա­հան ­Տէ­րեան լրիւ չթօ­թա­փեց նե­րա­սոյզ եւ մար­դոց շրջա­պա­տին մէջ լռա­կեաց տղու իր հա­կում­նե­րը։

1906-ին ա­ւար­տեց ­Լա­զա­րեան ճե­մա­րա­նը եւ ըն­դու­նուե­ցաւ ­Մոս­կո­ւա­յի հա­մալ­սա­րա­նինԼե­զո­ւա­գի­տու­թեան եւ պատ­մա­գի­տու­թեան բա­ժան­մուն­քը, ու­ր ո՛չ միայն խո­րա­ցուց հայ լե­զո­ւի եւ մշա­կոյ­թի իր գի­տա­կան ճա­նա­չո­ղու­թիւ­նը, ո՛չ միայն հմտա­ցաւ եւ­րո­պա­կան եւ ա­րե­ւե­լեան լե­զու­նե­րու գոր­ծա­ծու­թեան, այ­լեւ՝ բա­ռին ա­մե­նէն կեն­սա­տու ի­մաս­տով յափշ­տա­կո­ւե­ցաւ ֆրան­սա­ցի­ խորհր­դա­պաշտ (սեն­պո­լիստ) բա­նաս­տեղծ­նե­րով, ո­րոնց գե­ղա­րո­ւես­տա­կա­ն ու ո­ճա­բա­նա­կան բարձ­րո­րակ նո­րա­րա­րու­թիւ­նը բախ­տո­րոշ դեր ու­նե­ցաւ ­Տէ­րեան բա­նաս­տեղ­ծի ինք­նու­րոյն ու­ղին հու­նա­ւո­րե­լու մէջ։

Մոս­կո­ւա­յի հա­մալ­սա­րա­նի ու­սա­նո­ղու­թեան այդ շրջա­նին է, որ ­Վա­հան ­Տէ­րեան 1908-ին լոյս ըն­ծա­յեց իր բա­նաս­տեղ­ծութեանց ե­րա­խայ­րի­քը՝ «Մթն­­շա­ղի ա­նուրջ­ներ» 80 էջ­նոց փոք­րա­ծա­ւալ գրքոյ­կը, որ ա­տե­նի հայ գրա­կան աշ­խար­հին կող­մէ, Մոս­կուա­յէն մին­չեւ ­Թիֆ­լիզ ու ­Պո­լիս, բայց յատ­կա­պէս ըն­թեր­ցող­նե­րու ե­րի­տա­սարդ շրջա­նա­կին մօտ, ար­ժա­նա­ցաւ ջեր­մա­գոյն ըն­դու­նե­լու­թեան։

Ուս­ման զու­գա­հեռ ­Վա­հան ­Տէ­րեան նո­ւի­րո­ւե­ցաւ ­Սո­ցիալ-­Դե­մոկ­րատ կու­սակ­ցա­կան գոր­ծու­նէու­թեան՝ Ա­լեք­սանդր ­Ծա­տու­րեա­նի, ­Պօ­ղոս ­Մա­կին­ցեա­նի ու մարք­սա­կան կողմ­նո­րո­շու­մով ե­րի­տա­սարդ այլ գրող­նե­րու եւ մտա­ւո­րա­կան­նե­րու հետ ձեռ­նար­կե­լով «Գա­րուն» պար­բե­րա­կա­նի հրա­տա­րա­կու­թեան։ Իսկ երբ նիւ­թա­կան անձ­կու­թեան հե­տե­ւան­քով դադ­րե­ցաւ «­Գա­րուն»ը, ­Տէ­րեան իր գոր­ծօն մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րաւ նո­րաս­տեղծ «­Պան­թէոն» հրա­տա­րակ­չա­կա­նին՝ թարգ­մա­նա­կան բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լե­լով­։ Այս շրջա­նին ար­գա­սի­քը ե­ղան անգ­լիա­կան, ֆրան­սա­կան, ռու­սա­կան եւ վրա­ցա­կան գրա­կա­նու­թեան կարգ մը գլուխ-գոր­ծոց­նե­րու տէ­րեա­նա­կան թարգ­մա­նու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք ի­րենց տե­սա­կին մէջ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան բարձ­րո­րակ­ թարգ­մա­նի­չի պա­տո­ւան­դա­նին եւս ար­ժա­նա­ցու­ցին ­Տէ­րեա­նը։

1912-ին լոյս ըն­ծա­յեց իր երկ­րորդ հա­տո­րը՝ «­Բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­ներ» ա­նու­նով։

Հայ­րե­նի հո­ղէն հե­ռու եւ օ­տար­նե­րու մտեր­մու­թեան մէջ ապ­րե­լով՝ ­Տէ­րեան իւ­րո­վի հե­տե­ւե­ցաւ ու ար­ձա­գան­գեց սե­փա­կան ազ­գի ա­զա­տագ­րա­կան ­պայ­քա­րի վե­րի­վայ­րում­նե­րուն։ ­Խոր­քին մէջ ­Տէ­րեան նոյ­նա­ցուց իր սե­փա­կան­ հի­ւան­դու­թեան հետ ե­կող՝ մօ­տա­լուտ մա­հո­ւան ան­խու­սա­փե­լիու­թեան ճա­կա­տա­գի­րը հայ ժո­ղո­վուր­դի լի­նե­լու­թեան սպառ­նա­ցող վտանգ­նե­րու՝ ազ­գա­յին դա­տա­պար­տո­ւա­ծու­թեա՛ն ճա­կա­տագ­րին հետ։ Ու­րիշ­նե­րէն տար­բեր ըլ­լա­լու եւ սե­փա­կան ցա­ւին մէջ հպար­տօ­րէն իր ու­ղին շա­րու­նա­կե­լու այդ ապ­րու­մէն բխե­ցաւ կեան­քին ու մար­դոց ա­ռա­ւել սի­րով փա­րե­լու ­Տէ­րեա­նի ա­նանձ­նա­կա­նու­թիւ­նը։

1913-ին, ա­ւար­տե­լով ­Մոս­կո­ւա­յի հա­մալ­սա­րա­նը, ­Վա­հան ­Տէ­րեան ան­ցաւ Սէն ­Փե­թերս­պուրկ, ուր ա­շա­կեր­տեց մեծ հա­յա­գէտ ­Նի­կո­ղա­յոս ­Մա­ռի՝ ա­ռա­ւել խո­րաց­նե­լով հա­յե­րէն լե­զո­ւի, հայ մշա­կոյ­թի եւ հա­յոց պատ­մու­թեա­ն իր գի­տու­թիւ­նը։ Այս շրջա­նին ա­ւե­լիով խո­րա­ցաւ ­Տէ­րեա­նի մտեր­մու­թիւ­նը­ ռուս մե­ծա­նուն բա­նաս­տեղծ ու գա­ղա­փա­րա­կից ­Մաք­սիմ ­Կոր­քիի հետ. միա­սին ա­նոնք ձեռ­նար­կե­ցին հայ­կա­կան բա­նաս­տեղ­ծու­թեան ծաղ­կա­քա­ղի մը­ ռու­սե­րէն թարգ­մա­նու­թեան եւ ա­ռան­ձին հա­տո­րով հրա­տա­րա­կու­թեան։

Միա­ժա­մա­նակ ­Տէ­րեան մխրճո­ւե­ցաւ կու­սակ­ցա­կան գոր­ծու­նէու­թեան մէջ։ ­Յատ­կա­պէս 1917-ի հա­մա­ռու­սա­կան յե­ղա­փո­խու­թե­նէն ետք, պոլ­շե­ւիկ քա­րո­զի­չի ա­ռա­քե­լու­թեամբ, ­Տէ­րեան շրջա­գա­յե­ցաւ ­Թիֆ­լի­զի, ­Սո­խու­մի ե­ւ Ա­խալ­քա­լա­քի մի­ջեւ՝ ա­մէ­նուր քա­րո­զե­լով «­Լե­նի­նեան գա­ղա­փար­ներ»ը­։ Իսկ թո­քախ­տը աս­տի­ճա­նա­բար ծան­րա­ցաւ եւ քայ­քա­յեց ա­ռող­ջու­թիւ­նը։ ­Տէ­րեան ստի­պո­ւե­ցաւ ա­ռող­ջա­րան մտնել՝ բու­ժո­ւե­լու հա­մար։ ­Բայց երբ պոլ­շե­ւիկ­նե­րը հա­սան իշ­խա­նու­թեան գլուխ՝ ­Տէ­րեան ան­մի­ջա­պէս հե­ռա­ցաւ ա­ռող­ջա­րա­նէն եւ փու­թաց ­Մոս­կո­ւա, ուր նո­րա­հաս­տատ կա­ռա­վա­րու­թեան­ խորհր­դա­կա­նը դար­ձաւ Ազ­գու­թեանց հար­ցե­րով։ Այդ պաշ­տօ­նին վրայ ­Տէ­րեան­ գոր­ծեց մին­չեւ 1919-ի վեր­ջե­րը, երբ թո­քախ­տը այ­լեւս ու­ժաս­պառ դար­ձուց զին­ք եւ ան ստի­պո­ւե­ցաւ ­Թուր­քէս­տան եր­թալ բուժ­ման հա­մար, ուր Օ­րէն­պուր­կի ա­ռող­ջա­րա­նին մէջ առ­յա­ւէտ փա­կեց իր յոգ­նա­բեկ աչ­քե­րը 7 ­Յու­նո­ւար 1920-ին։

Վա­հան ­Տէ­րեա­նի գոր­ծե­րը բա­զում հրա­տա­րա­կու­թեանց ար­ժա­նա­ցած են ­Հա­յաս­տա­նի թէ Սփիւռ­քի մէջ։ 1956-ին լոյս տե­սաւ ­Տէ­րեա­նի ամ­բող­ջա­կան գոր­ծե­րուն մե­ծա­դիր հա­տո­րը՝ մէկ­տե­ղե­լով «Մթն­­շա­ղի անուրջ­ներ», «Փ­­շէ ­պսակ», «­Գի­շեր եւ ­յու­շեր», «Ոս­կէ ­հե­քիաթ», «Ոս­կեշղ­թայ», «­Կա­տո­ւի դրախտ», «Եր­կիր ­Նա­յի­րի» եւ «­Հոկ­տեմ­բե­րեան եր­գեր» բա­նաս­տեղ­ծա­կան­ գոր­ծե­րը, այդ շար­քե­րէն դուրս գրո­ւած բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րը, թարգ­մա­նու­թիւն­նե­րը, յօ­դո­ւած­ներն ու նա­մակ­նե­րը։

Հա­յու ցա­ւա­տանջ ճա­կա­տագ­րին հետ նոյ­նա­ցած, այ­լեւ իւ­րո­վի շնչա­ւո­րած­ հան­ճա­րեղ բա­նաս­տեղ­ծն է Վա­հան Տէ­րեան:

ՆԱ­ԶԱ­ՐԷԹ ՊԷՐ­ՊԷ­ՐԵԱՆ