ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՇԻՐԱԶ (1915-1984). ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԻ ՍԻՐՏԸ ԲԱՑՈՂ ԱՆՄԱՀ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԸ

Ապ­րիլ 27-ին, 101 տա­րի ա­ռաջ, Մեծ Ե­ղեռ­նի ար­հա­ւիր­քին մէջ, նո­րա­ծի­նի ճիչ մը կեան­քով լե­ցուց Ա­լեք­սանդ­րա­պոլ (Կիւմ­րիի նա­խա­սո­վե­տա­կան ա­նու­նը)՝ Ա­խու­րեան գե­տի ա­փին գտնուող կիւմ­րե­ցի Թա­դէո­սի եւ կար­սե­ցի Աստ­ղի­կի գիւ­ղա­կան խար­խուլ տու­նը։

Լոյս աշ­խարհ ե­կաւ Օն­նիկ Կա­րա­պե­տեան ա­ւա­զա­նի ա­նուն-մա­կա­նու­նով ա­նոնց զա­ւա­կը, որ հա­սակ նե­տե­լով եւ հայ գրա­կա­նու­թեան մէջ իր փա­ռա­ւոր պա­տուան­դա­նը նուա­ճե­լով՝ մեր ժո­ղո­վուր­դի բարձ­րար­ժէք եւ մե­ծա­նուն ծնունդ­նե­րու հա­մաս­տե­ղու­թեան մէջ ան­մա­հա­ցաւ Յով­հան­նէս Շի­րազ գրչա­նու­նով։

Շի­րա­զի օ­րի­նա­կով՝ մեր ժո­ղո­վուր­դը միայն նա­հա­տակ­ներ չու­նե­ցաւ։

Ա­յո՛, սուրբ նա­հա­տակ­ներ ու­նե­ցանք… բայց նաեւ հայ ժո­ղո­վուր­դը կրցաւ յա­րու­թիւն առ­նել եւ Հա­յաս­տան Աշ­խար­հի թէեւ մէկ փոքր հո­ղակ­տո­րին վրայ, այ­դու­հան­դերձ ըստ ա­մե­նայ­նի ստեղ­ծեց իր ան­կախ հայ­րե­նիքն ու ա­զատ պե­տա­կա­նու­թիւ­նը։

Այդ­պէ՛ս, մեր ժո­ղո­վուր­դը ծնունդ տուաւ հա­յոր­դի­նե­րու, ո­րոնք նա­խախ­նա­մու­թեան կամ­քով կո­չուած էին անլ­ռե­լի վկա­նե­րը դառ­նա­լու հա­յոց ար­հա­ւիր­քին, ո­րուն իւ­րա­յա­տուկ վկան եւ եր­գիչն է Յով­հան­նէս Շի­րազ։

Հա­զիւ ե­րեք տա­րե­կան դար­ձած՝ ան որ­բա­ցաւ հօր­մէ։ Խժդժու­թեանց հե­տե­ւած ի­րա­րան­ցու­մին մէջ, Օն­նիկ կորսն­ցուց մայ­րը, ան­պատս­պար փո­ղոց­նե­րը թա­փա­ռե­ցաւ՝ հա­ցի եւ օ­թե­ւա­նի կա­րօտ, մին­չեւ որ ան­տէր լքուած հա­րիւ­րա­ւոր շատ որ­բե­րու հետ զինք եւս յանձ­նե­ցին Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լի որ­բա­նո­ցի խնա­մա­տա­րու­թեան։

Դառն ու դա­ժան ման­կու­թիւն մը ան­ցուց Շի­րազ, յա­ճա­խա­կի փա­խուստ տուաւ որ­բա­նո­ցի ճնշիչ մթնո­լոր­տէն եւ, ինչ­պէս որ հե­տա­գա­յին պի­տի գրէր իր ինք­նա­կեն­սագ­րու­թեան մէջ, «որ­բա­նո­ցից շա­տերն էին փախ­չում, մեծ մա­սը դէ­պի շու­կայ, իսկ ես` դէ­պի Ար­փա­չա­յի հո­վիտ­նե­րը` փնտռե­լու հայ­րի­կիս բոս­տա­նը: Եւ մի վայր­կեան ծա­ղիկ­նե­րի ու կա­կաչ­նե­րի մեջ մո­ռա­նում էի, որ որբ եմ…»:

Ա­ւե­լի ուշ, երբ ար­դէն թե­ւա­կո­խած էր պա­տա­նե­կու­թեան տա­րի­քը, Օն­նիկ լրիւ հե­ռա­ցաւ որ­բա­նո­ցէն եւ բա­ռին բուն ի­մաս­տով փո­ղո­ցի կեանք ապ­րե­ցաւ, մին­չեւ որ այդ ձա­խորդ օ­րե­րուն մէջ յան­կարծ փայ­լե­ցաւ «ճա­կա­տագ­րա­կան մի սուրբ վայր­կեան»: Փո­ղո­ցը պա­տա­հա­կա­նօ­րէն հան­դի­պե­ցաւ հա­ցը ձեռ­քին ան­ցորդ խեղճ կնոջ մը: Սո­ված Օն­նի­կը փոր­ձեց փախց­նել կնոջ հա­ցը, բայց կի­նը բռնեց զինք եւ… սեղ­մեց կրծքին: Մայրն էր` Աստ­ղի­կը, որ վեր­ջա­պէս գտած էր իր կո­րու­սեալ որ­դին: Փա­ղաք­շան­քով «գիժ, ջան, գի՜ժ» կրկնե­լով՝ մայ­րը որդ­ւոյն տա­րաւ տուն, որ հին ու կի­սա­փուլ խրճիթ մըն էր: Եւ ճա­կա­տագ­րա­կան այդ օ­րէն, մօր խօս­քը սրբու­թիւն եւ օ­րէնք ե­ղաւ Օն­նի­կի հա­մար, իսկ մօր գլխա­ւոր խոր­հուրդն էր` «Ար­հեստ սո­վո­րիր… ար­հեստն է մար­դուն ոս­կէ բի­լա­զուկ»:

Որ­բու­թեան եւ չքա­ւո­րու­թեան այդ տա­րի­նե­րը ա­դա­ման­դի պէս կո­փե­ցին տա­ղան­դը ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան երկ­նա­տուր շնորհ­նե­րով օժ­տուած Օն­նի­կի, որ հայ ժո­ղո­վուր­դի ան­մահ մե­ծե­րու երկ­նա­կա­մա­րին վրայ ան­մար աստ­ղի իր տե­ղը գրա­ւեց իբ­րեւ սի­րոյ եւ վշտի զգա­յուն եւ խո­հուն եր­գի­չը։

Շի­րազ պա­տա­նի տա­րի­քէն նե­տուե­ցաւ կեան­քի աս­պա­րէզ, բախ­տը փոր­ձեց կօշ­կի­կի եւ հի­սուա­ծե­ղէ­նի ար­հեստ­նե­րուն մէջ, բայց շու­տով անդ­րա­դար­ձաւ, որ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւնն է իր կեան­քի բուն եւ միակ աս­պա­րէ­զը։ Սկսաւ ստեղ­ծա­գոր­ծել տասն­հինգ տա­րե­կա­նէն եւ իր ա­ռա­ջին քեր­թուած­նե­րը լոյս տե­սան Լե­նի­նա­կա­նի (Կիւմ­րիի խորհր­դա­յին ա­նուա­նու­մը) հիւ­սուա­ծե­ղէ­նի գոր­ծա­րա­նին գրա­կան հրա­տա­րա­կու­թեան է­ջե­րուն։ 1935-ին ա­ռան­ձին հա­տո­րով լոյս տե­սաւ իր ե­րա­խայ­րի­քը՝ «Գար­նա­նա­մուտ»ը, որ ան­մի­ջա­պէս յափշ­տա­կուե­ցաւ ըն­թեր­ցող­նե­րուն կող­մէ եւ ա­րա­գօ­րէն մեծ համ­բաւ ա­պա­հո­վեց քսա­նա­մեայ Շի­րա­զին։

Եւ սկսաւ Շի­րա­զի ան­կա­սե­լի վե­րել­քը դէ­պի հայ քեր­թո­ղու­թեան բար­ձուն­քը։

Սի­րոյ եւ վշտի եր­գե­րով յատ­կան­շուե­ցաւ Շի­րա­զի մուտ­քը հայ գրա­կա­նու­թեան ան­դաս­տա­նէն ներս եւ որ­քան ժա­մա­նա­կը թա­ւա­լե­ցաւ, այն­քան պար­զու­թիւնն ու խո­հա­կա­նու­թիւ­նը, գե­ղա­րուես­տա­կան քնա­րա­կա­նու­թիւ­նը ու ազ­գա­յին յու­զաշ­խար­հը ա­դա­ման­դի պէս բիւ­րե­ղա­ցան Շի­րա­զի ո­ճին մէջ։ Ան ինք­նու­րոյն դպրոց՝ Ե­ՐԵ­ՒՈՅԹ դար­ձաւ քսա­նե­րորդ դա­րու երկ­րորդ կէ­սին, խորհր­դա­հայ գրա­կա­նու­թեան ազ­գա­յին վե­րա­զարթ­նու­մին վրայ իր տի­րա­կան դրոշ­մը դնե­լով։

Պա­տա­հա­կան չէ, որ «Շի­րա­զը հայ ժո­ղովր­դի վշտի դա­րա­ւոր մա­ռա­խու­ղից ծա­գած աստղն է» վկա­յեց վար­պե­տը՝ Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կեան։

Իսկ Ո­ւի­լիըմ Սա­րո­յեան պար­զա­պէս ար­ժա­նին կը մա­տու­ցա­նէր հա­յուն սիր­տը այդ­պէ՛ս հա­րա­զա­տօ­րէն, ջեր­մու­թեամբ եւ խո­րու­թեամբ աշ­խար­հին առ­ջեւ բա­ցող Շի­րա­զին, երբ կը հաս­տա­տէր, թէ «Շի­րազ մեծ տա­ղանդ մըն է: Ա­նի­կա մեծ, մեծ ա­նուն ու­նի՝ մենք շատ կը գնա­հա­տենք ա­նոր գո­յու­թիւ­նը… Շի­րազ թան­կա­գին հո­գի մըն է, ես շատ կը ցան­կա­նամ լու­րեր առ­նել ա­նոր գրու­թիւն­նե­րէն, լսել զա­նոնք: Ան տա­ղանդ է, մենք պէտք է հպարտ զգանք՝ մեծ պա­տիւ հա­մա­րենք ա­նոր հետ ծա­նօթ ըլ­լա­լը»:

Եւ յի­րա­ւի Շի­րազ իր կեն­դա­նու­թեան ե­ղաւ ապ­րող ա­ռաս­պել մը հայ ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ, ոչ միայն քա­ղա­քա­մայր Ե­րե­ւա­նի հա­մար, ուր գրե­թէ ա­մէ­նօ­րեայ իր գրա­կան հա­ւաք­նե­րը կ­­՚ու­նե­նար փո­ղո­ցը՝ Ա­բո­վեան, Ա­մի­րեան եւ Տէ­րեան փո­ղոց­նե­րու խաչ­մե­րուկ­նե­րուն, իր երկր­պա­գու­նե­րու հետ հան­դի­պում­նե­րով, այ­լեւ աշ­խար­հաս­փիւռ հա­յաշ­խար­հի ա­փե­րուն, ուր հա­յու­թեան նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րը իր բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րով եր­գե­ցին սէ­րը, հա­յոց վիշ­տը, մօր պաշ­տա­մուն­քը եւ, մա­նա­ւանդ, հայ­կա­կան հար­ցը ար­դար լուծ­ման ար­ժա­նաց­նե­լու պա­հան­ջա­տի­րա­կան պայ­քա­րը։

Հա­յա­շունչ մթնո­լոր­տի մէջ կազ­մա­ւո­րուած ո՞ր հա­յը, այ­սօր, կրնայ մտա­հան ը­նել իր պա­տա­նե­կու­թեան սոր­ված եւ ար­տա­սա­նած Շի­րա­զի «Ա­մե­նայն սրտով»ը, որ մե­րօ­րեայ հա­յու­թեան ազ­գա­յին զար­թօն­քը հու­նա­ւո­րող պատ­գա­մը դար­ձաւ։

Յու­շա­տետ­րի սիւ­նա­կը շատ նեղ կու գայ պար­փա­կե­լու հա­մար Յով­հան­նէս Շի­րազ ե­րե­ւոյ­թը՝ իր մե­ծու­թեամբ եւ ան­մահ պատ­գա­մով։

Բայց այս­քա­նը թող յար­գան­քի մոմ մը վա­ռէ հայ ժո­ղո­վուր­դի սիր­տը այդ­պէս շռայ­լօ­րէն բա­ցած ու եր­գով շնչա­ւո­րած ան­մահ բա­նաս­տեղ­ծի յի­շա­տա­կի­ն։

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

(Յապաւուած)