ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ՝ ՎԱՀԱՆ ԱՐԾՐՈՒՆԻԻ ՀԵՏ

Մեր այս սիւնակը այսօր կը յատկացնենք յայտնի արուեստագէտի մը խորհրդածութիւններուն։ «www.Bravo.am» կայքէջը վերջերս հրապարակած էր իր աշխատակցին՝ Լենա Գէորգեանի հարցազրոյցը երաժշտագէտ, երգահան, երգիչ, մշակութային գործիչ, բժիշկ՝ Վահան Արծրունիին հետ: Հարցազրոյցի շինիչ բովանդակութիւնը նկատի ունենալով զայն արեւմտահայերէնի վերածելով կը դնենք ընթերցողներու տրամդրութեան տակ։ 

* 

-Ճշդախօ՞ս էք: Մի՞շտ կ՚ըսէք այն՝ ինչ կը մտածէք: 

-Յաճախ ուժ պէտք է գործադրեմ, որպէսզի մարդու երեսին չըսեմ այն, ինչ կը մտածեմ իր մասին: Երբեմն կը յաջողիմ դիւանագիտօրէն բանաձեւել ըսելիքս, բայց պէտք է խոստովանիմ, որ ջախջախուած յարաբերութիւնները յաճախ պայմանաւորուած են ճիշդ այս հանգամանքով:  

-Իսկ Ձեր պարագային, կը նախընտրէք ճշմարտութի՞ւնը լսել: 

-Անպայման, այդ աւելի նախընտրելի է: Այստեղ վիրաւորուելու խնդիր չկայ, դուն իրազեկ կը դառնաս, թէ մարդը իրականութեան մէջ ինչպէս կը վերաբերի քեզի: Լաւ գիտէք, որ մենք՝ հայերս, յաճախ կը քօղարկենք իրական վերաբերմունքը եւ կը փորձենք այլ կերպ ներկայացնել: Շատ յաճախ ուղիղ կերպով չըսուած խօսքը՝ ետեւէն կ՚ըսուի: 

-Իսկ այդ ի՞նչ բանի հետ կապուած է, երեւի արեւելեան մտայնութեա՞ն: 

-Այո՛, թերեւս ատոր հետ կապուած է: Կը կարծեմ, նաեւ՝ կան կենցաղային, միջանձնական յարաբերութիւններու որոշակի աւանդութիւններ, որոնք մեր ազգին մէջ ամրացած են: 

-Իսկ Ձեզի հաճելի՞ է, որ Հայաստանի մէջ որոշ չափով Արեւելք կայ: 

-Արեւելք ըսելով՝ պէտք է հասկնանք, որ ատիկա շատ ընդարձակ հասկացութիւն է, որովհետեւ եթէ մենք նկատի ունինք արեւելեան փիլիսոփայութիւնը կամ արեւելեան բարոյաբանութիւնը, արդարեւ ատոնք ընդհանրապէս ներկայ չեն մեր իրականութեան մէջ: Մենք ամենէն ցածրորակը վերցուցած ենք՝ կենցաղային ամենէն զզուելի մակարդակը եւ, ցաւ ի սիրտ, այդ մէկը նոյնիսկ երաժշտութեան վրայ անդրադարձած է: Այսօրուան րապիզն ու փոփ երաժշտութիւնը ամբողջութեամբ Արեւելքի ազդեցութեան տակ ձեւաւորուած են, եւ այդ բոլոը սերունդէ սերունդ կը շարունակուի փոխանցուիլ, որովհետեւ չկայ կրթական չափանիշը, որ թոյլ կու տայ ձերբազատուիլ կենցաղային եւ ցածրորակ արեւելեանէն: Մենք ունինք այն արժեհամակարգերը, որոնք պէտք է մերժէին ու ժխտէին այդ արեւելականութիւնը, բայց այդ արժէքները հասարակութեան հասանելի չեն: Ասիկա կրթական խնդիր է, եւ ո՛չ թէ միայն մշակութային: 

-Մեր մշակոյթը աւելի շատ արեւելեա՞ն քաղաքակրթութեան, թէ՞ արեւմտեանին մօտիկ է: 

-Անշուշտ արեւմտեան: Արեւելեան մշակոյթի ազդեցութեան տարրեր ունի, եւ այդ կարեւորագոյն խնդիրին առաջին լուրջ անդրադարձը Կոմիտասը կատարած է: Ան ունի նշանաւոր յօդուած մը, ուր կ՚ըսուի՝ հայերը ուրոյն երաժշտութիւն ունին: Ան գիտակցօրէն կը բացատրէ, թէ ո՞ւր են հայկական երաժշտութեան ակունքները եւ ինչ կը ներկայացնէ ինքն իրմով: Անիկա ո՛չ մէկ առընչութիւն ունի պարսկական եւ տաճկական երաժշտութիւններուն հետ: Իր էութեամբ այն ամբողջութեամբ այլ՝ գեղագիտութեան, երաժշտական ուրիշ հրամանաշարերու (algorithm), լատային համակարգի դաշտի մէջ է. այսինքն՝ աւելի մօտիկ է հելլէնիստականին, հետեւաբար՝ եւրոպականին: Այդ բնոյթը ճիշդ հասկնալու ու նկարագրելու համար, Կոմիտասը երկու նիւթ վերցուցած է՝ գեղջական եւ հոգեւոր երաժշտութիւնը: Ուսումնասիրութիւններու հետեւանքով, ան համաշխարհային բացայայտում մը կատարած է. երաժշտական այն հրամանաշարը, որով ֆոլքլորն ու հոգեւոր երաժշտութիւնը կը նկարագրուին, հայկական երաժշտութեան պարագային նոյնն է: Այսինքն՝ այն, ինչ մեզի արեւելեան կը թուի, իրապէս հայկական չի՛ կրնար ըլլալ, որովհետեւ այդ նկարագրուած համակարգէն դուրս է, նկարագրուած օրինաչափութիւններէն դուրս է: Կոմիտասի ամենէն մեծ վաստակը այն բանին մէջ, որ առանձնացուց, նկարագրեց այն տիրոյթը, որ ըստ էութեան հայկական է: 

-Ձեր հարցազրոյցներէն մէկուն մէջ նշած էիք, որ մեր զէնքը պէտք է մշակոյթը ըլլայ: 

-Այո՛, միակ զէնքը որ ունինք, մշակոյթն է, որովհետեւ հայկական մշակոյթը միանշանակութեան տիրոյթն է. չկան ենթիմաստներ, չկան շերտեր: Այն է, ինչ մենք կը ճանչնանք՝ որպէս հայկական ինքնութիւնը նկարագրող մշակոյթ: Ատոնք են՝ ֆոլքլորը, հոգեւոր երաժշտութիւնը, գրականութիւնը, ճարտարապետութիւնը, կերպարուեստը, թատրոնը եւ շարժանկարը: Վերոնշեալ տիրոյթը մաքուր պահելու բոլոր բաղադրիչները մենք ունինք, բայց ունինք նաեւ մէկ համընդհանուր խնդիր, որ երկրէն ներս այդ տիրոյթին հետ հաղորդակցուելու խնդիրն է, եւ այդ տիրոյթը արտաքին աշխարհին համար՝ Հայաստանէն դուրս ներկայացնելու եւ հանրահռչակելու խնդիրն է:  

-Իսկ ինչո՞ւ համար կը հանրահռչակենք մեր մշակոյթը: 

-Նոյն հարցը Կոմիտասին կու տային. ինչո՞ւ ատիկա կ՚ընես, միեւնոյնն է՝ գիւղացին իր ծառին տակ նստած կ՚երգէ, եկեղեցականն ալ իր վանքին մէջ կ՚երգէ: Ի՞նչ կ՚ընես, ի՞նչ իմաստ ունի այդ միջավայրէն հանել այդ երգը, Եւրոպա տանիլ եւ համերգային դահլիճի մը մէջ ներկայացնել: Կոմիտասը շատ պարզ բանաձեւեց պատասխանը. բացատրեց, որ եթէ քաղաքակիրթ աշխարհին համար կ՚ուզենք ճանաչելի ըլլալ, պէտք է նաեւ ներկայանալի ըլլանք: Կոմիտասի ժամանակաշրջանին առաւել յառաջադիմական արուեստագիտական միջոցները դաշնամուրն ու երգչախմբային բազմաձայնութիւնն էին: 21-րդ դարուն քաղաքակիրթ աշխարհին հետ հաղորդակցուելու արուեստագիտական միջոցներն են համակարգչային ամբողջական փորձագիտութիւնները, սեմպլերային հնարաւորութիւնները եւ այն բոլոր արտայայտչամիջոցները, որոնք այսօր կան: Այսինքն՝ դուն չես կրնար ուշադրութիւն գրաւել Մեսրոպ Մաշտոցի վաղ քրիստոնէական շարականներուն վրայ, եթէ ատոնք միայն ժամերգութեան ժամանակ կը կատարուին եւ միայն Հայ Առաքելական Եկեղեցիէն ներս, այն ալ՝ Մեծ Պահքի շրջանի ժամերգութիւններուն ընթացքին: Որպէսզի հետաքրքրութիւն յառաջանայ, օտարները այդ շրջանին պէտք է Հայաստան գան, երեկոյեան եկեղեցի մտնեն ու ունկնդրեն վանականներուն կատարումը: Այլ վայրի մէջ նման հաղորդակցում պատկերացնել պարզապէս հնարաւոր չէ: Իսկ այսօր մեր գերխնդիրը այդ նիւթը աւելցնելն է քաղաքակիրթ աշխարհին ընդհանուր գունապնակին մէջ: Մենք այն ակրկնելի գոյնն ենք, որ այդ գունապնակին կը պակսի: 

-Վստա՞հ էք, որ կը պակսի, եւ արդեօք ատիկա արտաքին աշխարհին մէջ նկատելի՞ է: 

-Այո՛, անպայման, կը պակսի: Ատիկա ստուգուած է ո՛չ միայն Կոմիտասի օրինակով, այլեւ՝ Տէրտէրեանի, Խաչատրեանի օրինակներով, ստուգուած է այն կատարումներով, որոնք դուրսը կը կատարուին եւ աշխարհը կը ցնցեն: Դիտեցէ՛ք Տիգրան Համասեանի «Լոյս ի լուսոյ» ծրագիրը, որ շարականներու մեկնութիւնն էր հայկական երգչախումբի կատարմամբ: Ես դիտած եմ իրենց առաջին եթերը Քաննէն եւ շատ լաւ կը յիշեմ, թէ դահլիճը ինչքան ցնցուած էր: Դահլիճը ցնցուած էր, որովհետեւ հպումը նման մշակութեային շերտի հետ առանց հետեւանքի չ՚անցնիր՝ յամենայնդէպս, քաղաքակիրթ աշխարհի համար: Այլ հարց է, որ ո՛չ այնքան զարգացած ազգերը անհաղորդ կը մնան, ինչպէս նաեւ անհաղորդ կը մնայ մեր ազգի անգիտակից հատուածը: 

-Կը կարծէ՞ք, որ մեր ժողովուրդը լաւ գիտէ իր մշակոյթը: 

-Անշուշտ, ո՛չ, եւ պէտք է ամէն բան ատկէ սկսի… Այդ խնդիրը միայն անհատի խնդիր չէ, պետական խնդիր է, բայց վերջին երեսուն տարիներու ընթացքին պետութիւնը նման խնդիր չէ դրած իր առջեւ: Մենք մեր մշակոյթը տակաւին լաւ չենք ուսումնասիրած: Որպէս այդպիսին՝ հայագիտութիւնը մեր մօտ շատ տկար է: Նիւթ կայ, բայց այն չէ հետազօտուած, հետեւաբար, լայն հասարակութեան հասանելի չէ: Եթէ հասանելի չէ, ուրեմն չի՛ կրթեր: Երաժշտութեան մէջ ալ մենք բաց տող ունինք, միջնադարեան շեշտը՝ յատկապէս պալատական երաժշտութիւնը, բարձրաշխարհիկ երաժշտութիւնը գրեթէ կորսուած է: Հաշուուած նմոյշներ ունինք, որովհետեւ պետականութիւնը կորսնցնելով, մենք նաեւ մեր ազնուապետական եւ ազնուապետականութեան պատուիրուած մշակութային բանաձեւումներն ալ կորսնցուցինք: Հիմնականին մէջ մեզի հասած են գեղջկական կամ քաղաքային տարբերակները, բայց ոչ՝ բարձրաշխարհիկ: Իսկ նոթագրուած է միայն եկեղեցական երաժշտութիւնը: Այսինքն՝ խնդիր դրուած չէ հետազօտել ազգի, հանրութեան կամ ժողովուրդին սեփականութիւնը դարձնել այդ արժեհամակարգը: Հակառակը, ես նոյնիսկ կ՚ըսէի, որ այս վերջին տարիներու ընթացքին, ատոր հակադիր ուղենիշ զարգացած է:  

-Ի՞նչն է ատոր պատճառը: 

-Անգիտութիւնն է պատճառը: Տգէտ մարդը ինքզինք ամենագէտ կը համարէ: Իսկ ամենագէտը երբեք թոյլ չի տար իրեն ըսել, որ ինք ամէն ինչ գիտէ: Մենք հիմա կը տեսնենք, որ ծրագրային մօտեցում ցոյց տալու անունակութեան հիմքը տգիտութիւնն ու չիմացութիւնն է: Այսօր պետական ատեաններուն՝ յատկապէս մշակոյթի ոլորտին մէջ աշխատղ բազմաթիւ օրինակներ կան անձերու, որոնց յատուկ է չիմացութիւնը: Վերջին երեսուն տարուան ընթացքին այդ տեղի չունեցաւ, որովհետեւ այս չորս կառավարութիւններուն գերխնդիրը ամբողջութեամբ այլ բանի մէջ էր: Անոնց նպատակը ընդամէնը՝ հարստանալն էր: Հիմա ալ գործ ունինք այնպիսի իշխանութեան մը հետ, որու խօսքն ու գործը իրարու հետ կապ չունին: Այս իշխանութիւնը բան մը կը խոստանայ, սակայն ուրիշ բան մը կ՚իրականացնէ: Արդիւնքը, այս խայտառակ վիճակը ունինք՝ կորսուած հողեր, միջազգային մակարդակով կորսուած հեղինակութիւն եւ քաոս՝ երկրէն ներս:  

-Վերջերս երեք համերգ ունեցաք: Հանդիսատեսը թագաժահրէն եւ պատերազմէն ետք փոխուա՞ծ է: 

-Երջանկութիւնս կը կայանայ անոր մէջ, որ հանդիսատեսը չափազանց կայուն է: Ան 35 տարիներու ընթացքին յղկուած է: Հանդիսատեսը համերգներուս կու գայ քաջ գիտակցելով՝ թէ ուր կու գայ եւ ինչ պէտք է ստանայ: Ատոր ամենէն ցայտուն օրինակը 28 ապրիլի համերգն էր՝ «Լոյս Յաւիտենական» խորագիրով, որու ծրագիրը երկու մասէ կազմուած էր. առաջին մասը Մաշտոցի շարականներուն իմ մեկնութիւնս էր («Մաշտոց. սրբազան մարգարիտներ»). երկրորդ մասին մէջ՝ Կոմիտասի բանաստեղծութիւններուն վրայ գրուած շարքը («Կոմիտաս. տասը յայտնութիւն»): Մենք յատուկ կերպով չէինք յայտարարած, որ Մաշտոցի շարականներուն ընթացքին ցանկալի չէ, որ ծափահարութիւններ ըլլան: Առանց զգուշացնելու եւ ուշադրութիւնը յատուկ կերպով այդ խնդիրին վրայ սեւեռելու, տասնմէկ շարականներու կատարումի ընթացքին դահլիճէն ներս քար լռութիւն էր: Մարդիկ ինքնաբերաբար հասկցան, որ այնպիսի նիւթի մը հետ կը հաղորդակցուին, որ հանդիսատեսի միջամտութիւն չ՚ենթադրեր: Կատարող-հանդիսատես հանդէմը երանելի բան է, անշուշտ, հաճելի է նաեւ, երբ քեզ նոր կը սկսին ճանչնալ ու բացայայտել, բայց երբ կայ հանդիսատես, որ քեզի ծանօթ է, ծանօթ է ստեղծագործութեանդ, կը կարդայ քեզ, հրաշալի է: 

-Ճակատագրական ի՞նչ հանդիպումներ եղած են Ձեր կեանքի ընթացքին: 

-Այդպիսի մի քանի հանդիպումներ եղած են: Երբ 10-րդ դասարան էի, Արթուր Մեսչեանին հետ ծանօթացայ: Այդ հանդիպումը յետագային երկար տարիներու ստեղծագործական ընկերութեան վերածուեցաւ: Այդ երկար տարիներու ընթացքին, ընդհուպ մինչեւ 2009 թուականը (հանդիպումը 1983-ին էր), Արթիւր Մեսչեանի բոլոր համերգներուն մասնակցած եմ: Մասնակցած եմ ո՛չ միայն ես, այլ նաեւ իմ ռոք խումբին անդամները: Ո՛չ միայն հայաստանեան համերգներուն մասնակցած եմ, այլ նաեւ՝ շրջագայութիւններուն: Երկրորդ բեկումնային հանդիպումը Գոհար Գասպարեանին հետ էր: Ընդունելութեան քննութենէն ետք ան պարզապէս կանչեց զիս ու ըսաւ. «Անունս կը գրես». այդ կը նշանակէր, որ ես պէտք է Գոհար Գասպարեանի լսարանին մէջ ուսանէի: Ուսման այդ տարիներու ընթացքին միայն թեքնիքապէս չէր որ կը յղկուէի: Միջազգային մակարդակի արուեստագէտի հետ շփումը ինքնաբերաբար այնպիսի նուրբ բաներ կը յղկէ, որոնք երբեք չեն յղկուիր, եթէ դուն այդ մասշտապի մեծութեան հետ շփուելու երջանկութիւնը չունենաս: Այդ երանութիւնը ես կիսած եմ իմ բոլոր լսարանցիներուս հետ: Անոնք ալ այդ երջանկութիւնը ունեցած են. Գոհար Գասպարեանին դասարանը աւարտած են: Անոնցմէ շատերը թէ՛ Հայաստանի եւ թէ՛ արտերկրի մէջ մեծ բարձունքներու հասած են: 

-Դուք անճաշակութեան, տգիտութեան եւ խաւարի մասին յաճա՞խ կը խօսիք: Այդ երեւոյթներէն ձերբազատուելու ուղիներ կը տեսնէ՞ք: 

-Այդ բոլոր բաները յաղթահարելու միակ միջոցը կրթութիւնն է: Մշակոյթին զարգացումը կրթութեամբ պայմանաւորուած է, իսկ կրթութիւնը՝ մշակութային զարգացմամբ, այսինքն՝ իրարմէ տարանջատել հնարաւոր չէ: 

-Մենք ճակատամարտի՞ն պարտուած ենք, թէ՞ պատերազմին: 

-Այս իշխանութիւնը պարտուած է: Պէտք է քաջ գիտակցիլ. ո՛չ երկիրը պարտուած է, ո՛չ ալ մեր ազգը, որովհետեւ ազգային դրսեւորումը մենք պատերազմի առաջին օրերէն սկսած տեսանք: Հազարաւոր հայորդիներ որպէս կամաւոր հաւաքագրուեցան: Ազգին կորիզը առողջ է: Այդ կորիզը բացայայտօրէն կը վերաբերի բարձրագոյն արժէքին՝ պետականութեան: Այն ինքնադրսեւորումը, որ մենք պատերազմի օրերուն տեսանք, հաշուուած ազգերու մէջ կը տեսնենք. կամաւորները կ՚երթային՝ որպէսզի մարտի դաշտ մեկնին: Չէին հասցներ զանոնք ցուցակագրել, բայց անոնք օրերով կը կանգնէին, կը սպասէին, որպէսզի ցուցակագրուէին: Դժուար է քաղաքացիական աւելի բարձր գիտակցութիւն պատկերացնել: Այդ բանին կը հակադրուի այս իշխանութեան ամէն իչը: Այսինքն՝ այդ համընդհանուր կազմալուծումի, քանդումի հրամանաշարը դուք կը տեսնէք թէ՛ կրթութեան համակարգին մէջ, թէ՛ մշակոյթին, թէ՛ տնտեսութեան, թէ՛ միջազգային յարաբերութիւններուն, եւ թէ՝ որ ամենէն կարեւորն է՝ երկրի պաշտպանութեան ոլորտներուն մէջ: Կը քանդուին այն տարրական հիմքերը, որոնց վրայ կառուցուած է պետականութիւնը՝ լեզու, հաւատք, կրթութիւն, մշակոյթ, տնտեսութիւն: Չկայ ոլորտ մը, որ այս երեք տարիներու ընթացքին այդ կործանարար ազդեցութիւնը իր գագաթնակէտին չհասնի: Այս մէկը աններելի է եւ պիտի չներուի: Անկասկած, իրավիճակը կը փոխուի՝ պատմականօրէն կը փոխուի, որովհետեւ, երբ դուն սեփական պետութեան կործանարար հրամանաշարով կը մօտենաս, կը նշանակէ՝ ներքին բովանդակութիւնդ կը սպառես: Այսօրուան կառավարութեան, Ազգային ժողովի եւ ընդհանրապէս այդ խումբին թէ՛ բարոյական, թէ՛ բովանդակային, թէ՛ վարչական, թէ՛ իմացաբանական հնարքները զերոյական են. անոնք բոլորն ալ այս առումով սպառած են: Սպառած է նաեւ պարզ, մարդկային յատկանիշներու հնարքները, այսինքն՝ այդտեղ ալ բան չէ մնացած: Վերջին երեք տարիներու ընթացքին այն ինչ կատարուեցաւ, ո՛չ մէկ վեքտորով զարգացում չ՚ենթադրեր: Մենք պէտք է քաջ գիտակցինք, թէ անցնելու ի՞նչ ճանապարհ ունինք եւ ի՞նչ բաներու միջոցով պիտի անցնինք, որպէսզի վերադարձնենք թէ՛ մեր արժէքները, թէ՛ մեր հողերը, թէ՛ ամենէն կարեւորը՝ մեր հեղինակութիւնը՝ համաշխարհային հեղինակութիւնը: Այսօր կը ծաղրեն մեզ. այսօրուան կառավարութիւնը ծաղրանքի առարկայ դարձուց մեր երկիրը:  

-Հայաստանի համար այս ժամանակաշրջանը ինչպէ՞ս կը բնութագրէք. անցումայի՞ն: 

-Ասիկա անկում է: Ասիկա մաքուր Նիցչէական անկում է (décadence). այսինքն՝ բոլոր արժէքներու զերոյացում, արժեզրկում: Մենք յատակին ենք. յատակը շօշափելի է: Այս պատմական շրջանին մէջ մենք այն գիտակցութիւնը պէտք է ձեւաւորենք, որ երեսուն տարիներու ընթացքին երբե՛ք չէ եղած. մենք պէտք է պետական գիտակցութիւն ձեւաւորենք: Նշեցի, թէ կորիզը կայ, այն կրողներն ալ կան: Այդ գիտակցութիւնը պէտք է պետական հրամանաշար դառնայ: 

-Իսկ ի՞նչ չափանիշով (model) պէտք է վերակառուցենք մեր երկիրը: 

-Որեւէ չափանիշ կիրառելի է, եթէ ծրագիր կայ, սկսած սահմանդրական միապետութենէն մինչեւ ինչ ըսես: Ասիկա ներքին անհրաժեշտութիւն է, որ մենք պէտք է որեւէ ճանապարհով լուծենք. յեղափոխութեան ճանապարհով, իշխանափոխութեան ճանապարհով, ազնիւ եւ արդար ընտրութիւններու ճանապարհով:  

-Այսօր, կարծէք, հասարակութիւնը ո՛չ մէկ պայքարի պատրաստ է: 

-Հիմա նաեւ որպէս բժիշկ պէտք է խօսիմ: Գոյութիւն ունի յետսթրեսային վիճակ, որ բանական-տրամաբանական լուծում չ՚ենթադրեր: Եթէ դուք յետսթրեսային վիճակի մէջ կը գտնուիք, ձեր առած որեւէ որոշում անտրամաբանական է: Հնարաւոր չէ բանական որոշում կայացնել, երբ դուք անհամաչափ հոգեվիճակի մէջ էք: Մենք սուգէն դուրս չենք եկած: Հասարակական համընդհանուր գիտակցութիւն գոյութիւն ունի, ինչ որ իր օրինաչափութիւնները ունի: Մենք ազգովին կ՚ապրինք այնպիսի տրամա մը, որու չափը նոյնիսկ տակաւին չենք գիտակցած: Այս իրավիճակին մէջ ենթադրել, որպէսզի սթափ որոշում պիտի կայացնենք, պիտի հասկնանք՝ թէ ինչ պէտք է ընենք, անլուրջ է: Ժամանակ պէտք է անցնի, որոշակի հոլովոյթներ պէտք է խմորուին: Վերջ ի վերջոյ, մենք պէտք է գիտակցինք, որ սեփական պատմութիւնը պէտք է վերլուծենք ու քննադատենք: Վերջին յեղափոխութեան ժամանակ այդ բանը տեղի չունեցաւ, չնայած՝ խոստացուած էր: 

-Իսկ 44-օրեայ պատերազմին իրողութիւնները մենք մեզի համար պարզա՞ծ ենք: 

-Կրնայ ըլլալ որ շատ ցաւոտ բան կ՚ըսեմ, բայց այս պատերազմի ընթացքին միակ ճշմարտութիւն ըսողը Ալիեւը եղած է՝ թէ՛ պատերազմի եւ թէ՛ մեր կորուստներու մասին: Իր ելոյթներուն ժամանակ չէ խաբած. մե՛զ խաբած են: Յիշենք, թէ ինչ բաներու միջոցով անցած ենք՝ զգետնումներ, եւ այլն: Այս կառավարութիւնը փոքրոգի է, ստախօս եւ կ՚ուզէ, որ ազգը իրեն նմանի:  

-Հայաստանի ապագայի մասին կանախատեսումներ կ՚ընէ՞ք: 

-Ես նպատակ կը տեսնեմ: Նպատակներուն հասնելուն ճանապարհը հիմա շատ աւելի երկար է, քան առաջ: Մենք հիմա հսկայական քանակի բաներ պէտք է յաղթահարենք: Աղիւսը աղիւսի վրայ շարելով պէտք է մեր կրթութիւնը, մեր սահմանները վերականգնենք: Պէտք է Արցախը վերադարձնենք: Ատիկա ազգային նպատակ է: Ամենէն կարեւորը՝ մենք ի վերջոյ այս երկիրը պէտք է ամբողջ հայութեան հայրենիքը դարձնենք: Այդ արհեստածին տարանջատումը, տարօրինակ տարանջատումը հայաստանցի եւ սփիւռք՝ պէտք չէ ըլլայ: Մշակոյթը համախմբելու հսկայական ներուժ ունի: Դուք կրնաք գաղափարները չընդունիլ, բայց մշակոյթը կը ներազդէ մարդու նախատիպային շերտերուն վրայ: Դուք չէք ալ գիտակցիր՝ ինչ բանի վրայ կ՚ազդէ. ան իր շուրջը միաբանութիւն կը ստեղծէ: Մենք կրնանք իրարու գաղափարները չկիսել, բայց մեր գեղագիտական պահանջները նոյնը ըլլան: Հետաքրքրական արտայայտութիւն մը կայ. «Քաղաքականութեան բացակայութիւնը նոյնպէս քաղաքականութիւն է»: Ասիկա այն խումբն է, որ երբեք նման խնդիրներով չէ տարուած:  

-Սիրող զոյգերը սէրէն բացի ի՞նչ պէտք է տան իրարու: 

-Ընտանիքին մէջ, եթէ սէրը հարազատութեան զգացողութեան չի՛ վերածուիր, այդ ընտանքիը չի կայանար: Միջմարդկային յարաբերութիւններու աւելի բարձր աստիճան է: Սիրոյ հանգրուանը անշուշտ, բացառիկ հանգրուան է, սակայն պէտք է հարազատութեան զգացողութեան փոխուի: Տարբեր մարդիկ, նոյնիսկ տարբեր դաւանանք ունեցողները կրնան զիրար սիրել, բայց ընտանիք կազմելու համար, եթէ այդ հարազատութիւնը չկայացաւ, աշխարհահայեացքները ինչ-որ շրջանի անպայման կը բախ-ւին եւ ինչ-որ բան կը քանդուի:  

-Բայց այդ հարազատութեան մէջ սէ՞ր կայ: 

-Սէրը պէտք է հիմքը ըլլայ. մէկը միւսով պայմանաւորուած է: Իրենք իրենցմով պայմանաւորուած են, բայց հիմքը՝ սէրն է: Այն ընտանիքները, որոնք այդ հարազատութիւնը կը հասունցնեն, անսասան են, չեն քանդուիր եւ իրենք կը ստեղծեն այն հիմքը, որ ազգին առողջ սերունդ կու տայ: Արեւմտաեւրոպական ամբողջ քաղաքակարթութիւնը այդ ուղղութեամբ կը շարժուի: Իրենց երջանիկ հասարակութեան թեզի հիմքը ո՛չ միայն անձի ազատութիւնն է, անոր ունակութիւններուն կիրառումի եւ զարգացումի հնարաւորութիւնը, այլ նաեւ՝ ընտանիքին մէջ երջանիկ զգալու հանգամանքը, որու ենթարկուած է նաեւ նոյնիսկ սեռական բաղադրիչը: Այդ բաղադրիչն ալ երկրորդական, երրորդական պայմանականութիւն կը դառնայ: Արեւելեան այն կարծրատիպերը, որոնք մեր գիտակցութեան մէջ արմատացած են, կը խանգարեն թէ՛ լայնախոհութեան, թէ՛ աշխարհին հետ յարաբերելուն եւ հաղորդակցելուն: Այն հայերը, որոնք երկրէն դուրս կու գան եւ իրենց տեղը կը գտնեն՝ որպէս պահանջուած մասնագէտ, եւ իրենց սիրած գործով կը զբաղին, հիմնականին մէջ երջանիկ ընտանիքներէն են: Այդ հասարակութիւններուն մէջ զարգացման գաղափարին հիմքը մարդկային պարզ, տարրական երջանկութիւնն է: Երկիրներ կան, ուր նոյնիսկ սահմանադրութեամբ նկարագրուած է, թէ ի՛նչ է երջանկութիւնը, ի՛նչ չափորոշիչներ ունի:  

-Ձեր հետ շփուելով տպաւորութիւն կը ստեղծուի, թէ դուք ձեզի հետ հաշտ էք, ներդաշնակ էք: Դուք գտա՞ծ էք Ձեզի համար բան մը, որ ուրիշները տակաւին կը փնտռեն: 

-Այդ եւս դաստիարակութեան եւ կրթութեան խնդիր է: Երբ ձեզ կը դաստիարակեն այդ թեզի ներքեւ, որ քու ամբողջ կեանքիդ իմաստը աստղը տեսնելու եւ այդ աստղին հետեւելու ուժեր գտնելուն մէջ է, դուն ուրիշ տարբերակ չունիս, քան այդ աստղը գտնելը: Երբ այս նշանաբանով կը դաստիարակուիս, առիթ ունիս հասնելու այն ներքին ներդաշնակութեան, որու մասին կը խօսէիք: Ես այդ երջանկութիւնը ունեցած եմ. կեանքիս ընթացքին ի՛նչ ըսես ըրած եմ. հետաքրքրութիւններս եւ զբաղումներս՝ մարզական ոլորտէն սկսած մինչեւ կրթութիւն, արուեստ: Աւարտած եմ երկու համալսարան: Ես անձամբ ձայնասկաւառակներու եւ որմազդերու ձեւաւորում կը կատարեմ, իմ ձայնագրութիւններուս բաղադրումը կ՚ընեմ: Ատիկա միջոց մըն է այդ աստղին հետեւելու: Ես հիմա այն հանգրուանին հասած եմ, երբ վերջապէս մեծ կազմով լսեցի իմ «Մաշտոցները», «Կոմիտաս. տասը յայտնութիւնը», եւ հիմա նոր գերխնդիր կը դնեմ դիմացս: Միտքիս մէջ մեծ մասշտապի սինֆոռոքային ծրագիր կայ: Ի սկզբանէ գաղափարն է, որ յետոյ կը սկսիս կեանքի կոչել: Փառք Աստուծոյ, այդ երջանկութիւնն ու վայելքը ունիմ յարաբերելու, յատկապէս ստեղծագործական ոլորտին մէջ, իրապէս փայլուն երաժիշտներու հետ, իսկական համախոհներու հետ: Լաւատեսութիւնս վայելքի հանգամանքով հիմնուած է: Աստուած այդ վայելքը պարգեւած է ինծի՝ շրջապատուած ըլլալ նախ մարդկային բարձր արժէքներ ունեցող անհատներով ու փայլուն երաժիշտներով: Պէտք է անկեղծութեամբ ըսեմ, որ արդէն երեսունհինգ տարի է՝ որ բեմական գործունէութեամբ կը զբաղուիմ, եւ փառք Տիրոջ, չկան այնպիսի նախագիծեր, որոնք մտայղանայի՝ եւ անոնք կեանքի չկոչուէին: Սա՛ իմ երջանկութիւնս է:

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ 

Վաղարշապատ, 24-25 մայիս 2021