ԺԱԳ ՍԱՅԱՊԱԼԵԱՆ - 140

Երկու ամիսէն տարին աւարտին կը հասնի… 2020-ը հայ մշակոյթի, գրականութեան, պատմութեան եւ եկեղեցւոյ բազմաթիւ գործիչներու յոբելեաններուն համընկնող թուական մըն էր եւ ոչ մէկը, կարելի է ըսել, պատշաճ կերպով նշուեցաւ… Տարեսկիզբէն աշխարհը պատած քորոնաժահրի համավարակը տեղ չձգեց ոչ մէկ առիթի, գրաւեց նաեւ մամուլի էջերուն կարեւոր սիւնակները: Իսկ այսօր հայութիւնը մտած է այլ ճակատագրական շրջան մը… Պատերազմ է Արցախի մէջ…

Այս տարի ուրիշ երեւելիներու կարգին յոբելեանականն էր նաեւ հայ գրող Ժագ Սայապալեանի՝ Փայլակի համար լրացաւ անոր 140-ամեակը…

Աշնանային այս օրերուն, երբ մեր զինուորները կ՚իյնան մարտի դաշտը, տասնեակ գարուններ միայն ապրած ըլլալով, Փայլակի այս երկու գրութիւնները՝ «Աշուն» եւ «Տերեւները», տխուր զգացողութիւններու սփոփանք կը դառնան կարծես: Գրողը զանոնք, ինչպէս եւ իր գրական ուրիշ գործեր, տպագրած է «Մասիս» շաբաթաթերթին մէջ:

ԱՇՈՒՆ

Սիրուած անձ մը երբ մեկնի, անոր բացակայութեան գաղափարը երազի մը պէս կուգայ մեզի, օրեր պէտք կ՚ըլլան համոզելու համար թէ այդ տխուր բաժանումը իրականութիւն մը ըլլայ, շատ անգամ կը կարծենք թէ դեռ հոս է ան, մեկնողը, մինչեւ որ մեկնումին գաղափարին անդրադառնալով մեր ուղեղին մէջ՝ վերջապէս դրոշմուի հոն ամրապէս։

Ճիշդ այսպէս ահա, ես ալ չէի ուզեր համոզուիլ թէ ամառը՝ իր վճիտ կապոյտովը, իր գաղջ գիշերներուն հմայող լուսնակովը՝ առանց իմաց տալու, առանց «ես կ՚երթամ կոր» ըսելու անձայն անշշուկ մեկնած ըլլայ բոլոր աղուոր բաներուն պէս։ Այնպէս է սակայն, չուե՜ր է։ Այսօր համոզուեցայ այնպէս ըլլալնուն, կամայ ակամայ։

Իրիկուան դէմ՝ ձի նստեր էի, երթալ սովորական պտոյտս ընելու համար դաշտերուն մէջ։ Կայարան տանող խճուղիին վրայ, քաղաքին շէնքերէն դուրս ելլելուս պէս, դիմացէն, դաշտին մէջէն, կծու հով մը եկաւ խայթեց դէմքս - աշնան պաղ, ախտաժէտ շունչը, որ դաշտերը գրաւած է արդէն եւ քաղաքին մէջ ալ պիտի թափանցէ կամաց կամաց, իր յամր բայց անյողդողդ յառաջխաղացումին մէջ առջեւէն քշելով ամրան աղուոր օրերը։

Ճամբան երկու կողմի թուփերէն չոր տերեւներու անձրեւ մը կը տեղայ. խե՜ղճ տունկեր։ Դեռ քանի մը շաբաթ առաջ հասարակաց պտոյտի տեղ մըն էր այս օրուան ամայի ճամբան. թուփերը որչափ ատեն որ աղուոր էին, կանաչ էին, տերեւներ ունէին, մարդիկ կուգային, կը դիտէին, կը հիանային, կը սիրէին զիրենք, բայց հի՛մա, հիմա որ ա՛լ իրենց հմայքները, արդուզարդը մերկացած են, հիմա որ չոր ճիւղեր միայն ունին ցուցադրելիք, քովերնին անգամ չեն մօտենար… ապերախտնե՜րը, կը լքեն զիրենք - կիներու պէս՝ որոնց շուրջը բիւրաւորներ կը քծնին, կը շողոքորթեն, կը մեծարեն որչափ ատեն որ աղուոր ու գեղեցիկ են, բայց յետոյ, երբ ծերանան, երբ տգեղնան, երեսնին նայող չըլլար։

Դաշտերը, թէեւ շատոնց իրենց արգանդին պտուղը մարդուն ամենակուլ ձեռքին յանձնած, դեռ հմայիչ էին սակայն, ժպիտ մը ունէին - գործ մը գլուխ հանած մարդու մը գոհունակութեան ժպիտը. այդ ժպիտը չկայ այսօր, մարեր է. թախծոտ խորշոմներու սկզբնաւորութիւն մը կայ անոր տեղ, որ հետզհետէ պիտի շատնայ, մինչեւ որ վերջապէս ճերմակ մազերուն պսակը գայ պատկառելի պարզութիւն մը ցանել հոն։

* * *

Վեր կը նայիմ. վճիտ կապոյտի վրայ գորշի ու ճերմակի խառնուրդ անթափանց, թանձր ծեփ մը զարկեր են, այնպէս որ այդ անծայրածիր ձեղունը քիչ մը աւելի մօտեցեր է մեզի, դէպի վար իջեր է։ Այո՛, չեմ խաբուիր, անդին լեռներուն գագաթները ամպերու մէջ կորսուած են, խորհրդաւո՜ր բան ասիկա, շքե՛ղ, արդեօք սա ամեհի գորշ ամպերը իրօք վա՞ր իջած են, թանձր խաւերով, իրենց ծոցին մէջ պահելու համար կատարները այդ տիտաններուն՝ թէ անոնք, հրաբուխներու փոխուած յանկարծ, ծուխի հսկայ ամպեր կ՚արձակեն օդին մէջ, այնքան առատ կերպով որ մինչեւ մէկ մասը ամպերուն ոլորքներով դէպ ի վար իրենց կողերուն վրայ կը թափի։ Չեմ գիտե՛ր. հմայիչ բաներ տեղի կունենան կարծես հոն, այդ ամպէ քօղին ետեւ՝ զոր առտու մըն ալ, բնութեան մէկ քմահաճոյքովը ու եղանակին փոփոխումովը, յանկարծ պիտի մէկդի ընեն արեւուն տակ շողացող խտղեցուցիչ ճերմակ հագուստներնին ցոյց տալու համար մեզի, մեր հիացումը գրաւելու համար-ինչպէս շքեղօրէն զարդարուած թատերաբեմի մը վարագոյրը վեր կը քաշուի յանկարծ անտեսանելի ձեռքէ մը, հանդիսականներուն հիացումի բացագանչութիւններուն մէջտեղ։

* * *

Ամառուան թեթեւ վերարկուս չի կրնար արգիլել այդ կծու հովը մինչեւ մարմինս թափանցելէ, եւ սակայն տեղի չեմ տար. ձին կը խթեմ, petit galopին օրօրող տատանումներովը տաքնալու, հակազդելու համար ցուրտին, ու ճամբաս կը շարունակեմ, ճակատս հովին, սիրուն ու վէս կորութիւն մը առած պարանոցին վրայի սեւ բաշին ալեծուփ տատանումը դիտելով։ Կայարանին անկիւնը հասնելուս սակայն, հեռուէն անցնող կառքերու խուլ դղրդիւնին պէս բաներ մը կը լսեմ գլխուս վերեւի ամպերուն մէջէն եւ, թը՛բ, թը՛բ ջուրի ցանցառ կաթիլներ կը սկսին իյնալ։ Մե՜ղք, պտոյտիս էն աղուոր մասը - ամայի դաշտերու թափառումս - պիտի ուտէ անձրեւը։ Սանձը կը քաշեմ կամայ ակամայ, եւ, դառնալուս պէս, ուշիմ կենդանին վայրկեան մը առաջ տուն մտնելու պէտքը ինքն ալ զգացած արդէն, առանց իմ ազդարարութեան սպասելու, անզուսպ եռանդով մը կը սուրայ։ Գետինը, արագ տրոփիւնով մը կը փախչի ոտքերուս տակէն, ձիուս ոտքերուն ջղուտ հարուածներուն տակ կը փլչի կարծես ու կենդանիին ամէն մէկ խոյանքը՝ պրծելու ճիգ մըն է իր ետեւ բացուող անդունդի մը եզերքէն։

Տուն հասնելուս, դեռ հազիւ թէ լրջօրէն տեղալու տրամադրութիւն կը ցուցնէ անձրեւը։

Հիմա պատուհանիս ապակիները կը հարուածէ ան՝ քմահաճ հովին խարազանի հարուածներով գրգռուած -կից տուող ձիու մը պէս։

Դուրսը, սարսռացնող, թանձր մութ մը կայ. երկինքին պլպլացող սիրուն լապտերներն ալ գացեր մէկիկ մէկիկ մարե՛ր է աշունը - սա բնութեան շփացած զաւակը որ տարրուան միւս երեք եղանակներէն աւելի կը սիրուի, կարծես, իր մօրմէն, հիւանդ տղու մը պէս որուն ամէն բան կը ներուի։

«Մասիս», 1902, 30 նոյեմբեր,
թիւ 48, էջ 768-769

ՏԵՐԵՒՆԵՐԸ

Պարտէզին ամէն կողմը ցանցնուած, իսկ ծառուղիներուն վրայ դիզուած են անոնք, թափուող տերեւները, անթիւ, անհամար, ու քայլերուս տակ խշրտուքով մը կը փշրուին պտտած ատենս։ Ու դեռ, ծառերուն տակէն անցած ատենս, հովը - որուն մէջ աշնան սարսուռը կայ այլեւս - տերեւի ցանցառ անձրեւ մը կը տեղացնէ գլխուս։

Ասոնք այն միեւնոյն տերեւներն են սակայն՝ որ գարնան ու ամրան՝ պարտէզին հրապոյրը, ծառերուն զարդն ու պերճանքը, ամառնային արդուզարդը կը կազմէին։ Եղանակը կը փոխուի եւ կ՚իյնան հիմա, կծկուած, ճմռթկած, տձեւ, տժգոյն ու կարկամ։ Ասոնք ճիշդ այն տերեւներն են, որոնց կեանքոտ կանաչը գարնան անձրեւէն ետքը, ա՛լ աւելի մաքուր, ա՛լ աւելի վառ ու փայլուն մելանուշ ժպիտ մը կ՚առնէր ու հմայք կը սփռէր ամէն կողմ. մինչդեռ հիմա աշնան տխուր, լալկան անձրեւը ծանր ծանր, կաթիլ կաթիլ կը ճնշէ իրենց վրայ, վար կը թափէ, ցեխին ու տիղմին մէջ կը փակցնէ, կը թաթխէ ու կը փճացնէ այդպէս գետնաքարշ ու մոռցուած։

Մայրերնին - ծառը - որ իրենցմով կը հրճուէր ու կը փառաւորուէր դեռ երէկ՝ այսօր կը ցնցուի ու վար կը թօթուէ զիրենք։ Ի զուր իրենց վտիտ, անջիղ ցօղուններով կ՚ուզեն կառչիլ անոր, ո՛չ, ան չ՚ուզեր այլեւս զիրենք։ Որքան ատեն որ առոյգ էին, աղէ՛կ, կը սիրէր ու կը հպարտանար անոնցմով. բայց հիմա որ հիւծած են, կեանքի շրջանը անցուցած. հիմա որ մահուան չորցող թալուկը եկաւ գրաւեց զիրենք աշունին հետ, լմնցա՛ւ, ալ չ՚ուզեր, պէտք է որ խամրին. ճակատագրային է ասիկա, ծառը որ կենդանի է՝ չի կրնար մեռած տերեւներու հետ ապրիլ։ Եւ ինք պիտի շարունակէ ապրիլ՝ նորերու կեանք տալու համար յաջորդ գարունին։ Բնութեան օրէնքը։ Իբրեւ մայր՝ առանց վշտի չէ որ պիտի տեսնէ անոնց իյնալը. ո՜հ, ձմեռ մը ամբողջ իր մերկ ոստերը ձիւնին ու բուքին ենթարկած պիտի ողբայ, տխուր պիտի ըլլայ, հիւսիսի կատաղի հովին հար-ւածներուն տակ սուլումներ եւ վայրի մռնչիւններ պիտի արձակէ, պիտի թմրի. բայց բնութեան օրէնքը այդ վշտին ու սուգին համար ալ շրջան մը ունի։ Գարունը պիտի գայ դարձեալ. կապոյտ երկինքը պիտի ցոլայ գլխուն վերեւ, ջինջ ու անամպ, արեւը տաք ցոլքերով պիտի ժպտի դարձեալ. երակներուն մէջ հիւթը արագ շրջան պիտի սկսի ընել, նոր տերեւներ ծիլ պիտի արձակեն ու ինկնող տերեւները պիտի մոռցուին երթան։ Անկումին ետին մոռացում, ուշ կամ կանուխ, տարբերութիւն չ՚ըներ։

Չոր տերեւներով լեցուած ցամաք առուակի մը առջեւ կը կենամ ու իմ մարդու գաճաճ բարձրութենէս արհամարհանքով եւ արգահատանքով խառն նայուածք մը կ՚ուղղեմ այդ անկենդան, հինցած նետուած սնդուսէ կտորներուն։

-Խեղճ տերեւներ, կը մեղքնամ ձեզի. գարուն մը, գարո՛ւն մը միայն ապրեցաք եւ ահա կը փճանաք. կը մոռնան ձեզ։ Ձեր ճակատագիրը աս է եւ ես՝ որուն համար մոռցուիլ չկայ, ձենէ տարբեր, ձենէ վեր էակ՝ կը մեղքնամ ձեզի, արգահատանքս կը շարժէք. բայց ի՜նչ ընենք, բնութեան օրէնք. մեր բախտերը տարբեր են։

Խօլ խշրտուք մը կ՚ընդհատէ զիս։ Հովի յանկարծական հոսանքէ մը մղուած այդ չոր տերեւները հողին վրայէն վեր կը ցատկեն, անգիտակից խենթ պար մը կը սկսին դառնալ օդին մէջ, դարձդարձիկ, խառն ի խուռն, ոլորապտոյտ, անկանոն ելեւէջներով ու կայտռանքներով։

Ո՜հ չարաճճիները, այդ ցատրտուքով, այդ ներդաշնակ խշրտուքով կը ծաղրեն կոր զիս, իրենց հեգնանքը կը նետեն կոր երեսիս մարդկային ինքնապաստան արգահատանքիս ի պատասխան։ Իրենց խնդուքն է ատիկա, կը փախչիմ։

«Մասիս», 1904, 27 մարտ,
թիւ 13, էջ 202-203

ՍԱՅԱՊԱԼԵԱՆ ԺԱԳ (ՓԱՅԼԱԿ)
ԻՆՔՆԱԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

Ծնած եմ Գօնիա, 1880 Յունիսին եւ հոն ստացած նախնական կրթութիւնս։ 1896-ին յաճախած եմ Պէրպէրեան, յետոյ Իզմիրի Ամերիկեան վարժարանը 2 տարի եւ մտած առեւտրային ասպարէզ։ 1904-ին անցնելով ծննդավայրս՝ 5 տարի իբր թարգման մնացած եմ անգլ. հիւպատոսին մօտ, այդ ժամանակամիջոցին ալ մէկուկէս տարի փոխանորդութիւնը վարած՝ նոյնին բացակայութեանը։ 1909-ին կրկին Պօլիս անցնելով, տնօրէն կարգուեցայ «Շէհպալ» հանդէսին։ Առաջին գրութիւնս հրատարակուած է «Սուրհանդակ»ի մէջ, երգիծական կէս-երկվայրկենական մը։ Յետոյ աշխատակցած եմ պօլսահայ թերթերու, հանդէսներու եւ տարեցոյցներու։ Տ. Ա.ի «Մասիս»ներուն մէջ երեւցած Վ. ծածկանունով ոտանաւորներս տեսակ մը թղթակցութիւններ էին՝ ուղղուած անո՛ր որ այսօր կինս է եղած։

- Երկերս. «Առաջին սէրը» (վիպակ դպրոցական կեանքէս), «Ներաշխարհ», «Բոցեր եւ Ընկ.» (երգիծատետր) եւ Այրիախնամ-Որբախնամի ընդարձակ Տեղեկագիրը, երբ կ՚անդամակցէի նոյն Յանձնաժողովին: Մտադիր եմ հրատարակել քերթուածներուս հաւաքածոն եւ «Հ. Հայնէի լաւագոյն էջերը», նաեւ անգլերէնէ թարգմանած Քօնընտօյլի «Մեծ Ստուերը» վէպը (Նաբօլէօն)։ Գաւառի զաւակ, մասնաւոր սէր մը ունեցած եմ որսորդութեան։

- Նախասիրած հեղինակներս. Ռօսթան, Լամարթին, Տը Ռէնիէ, Հայնէ, Բռիւտօմ, Սիլվէսթր եւն., որոնցմէ ունիմ խել մը թարգմանութիւններ։

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ