Ո­ԳԵ­ՂԷՆ Ա­ՊԱ­ՐԱՆ­ՔԸ

Հոկ­տեմ­բեր 2010-ին կը գտնուէի Պէյ­րութ։ Այ­ցե­լու­թիւն մը տուած էի բա­րե­կա­միս, որ նոր վե­րա­դար­ձած էր Սիս-Քո­զան կա­տա­րած աշ­խա­տան­քա­յին ճամ­բոր­դու­թե­նէ մը։ Խան­դա­վառ ցոյց կու տար իր քա­շած լու­սան­կար­նե­րը, ո­րոնց շար­քին կա­րե­ւոր տեղ մը կը գրա­ւէր Եա­ւէ­րին Քո­նա­քը, Սիս-Քո­զա­նի հրա­շա­գեղ տու­նե­րէն մէ­կը։ Բա­րե­կամս կը պատ­մէր, որ սոյն տու­նը նա­խա­պէս պատ­կա­նած է հա­յու մը, տա­րի­ներ շա­րու­նակ լքուած ու կի­սափ­լա­տակ մնա­ցած է։ Իսկ վեր­ջերս տեղ­ւոյն քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նը, որ կը գտնուի ԱՔ կու­սակ­ցու­թեան ձեռ­քը, ինք յանձն ա­ռած է ա­պա­րան­քին նո­րո­գու­թիւ­նը, վե­րա­ծած է զայն պան­դոկ-ճա­շա­րա­նի մը, որ Սիս-Քո­զա­նի զբօ­սաշր­ջի­կա­կան ա­մենէն աչ­քա­ռու ու տպա­ւո­րիչ վայ­րե­րէն մէկն է։ Ա­պա­րան­քին մա­սին մին­չեւ իսկ գո­յու­թիւն ու­նի հա­մա­ցան­ցա­յին կայ­քէջ մը, ո­րուն մի­ջո­ցաւ կա­րե­լի է տես­նել շէն­քին թէ՛ ար­տա­քին դի­մա­գի­ծը եւ թէ ներ­քին կա­ռու­ցուածքն ու զա­նա­զան սե­նեակ­նե­րուն կա­հա­ւո­րում­նե­րը։

Այս բո­լո­րին մէջ ար­տա­սո­վոր բան մը պէտք չէ ան­պայ­ման փնտռել։ Նոյ­նիսկ կա­րե­լի է գո­վել այս­պի­սի նա­խա­ձեռ­նու­թիւն մը, որ ան­ցեա­լէն մնա­ցած կա­ռոյց մը կը վե­րա­կանգ­նէ իր հա­րա­զատ ձե­ւով եւ եր­բեմն ալ յանդգ­նու­թիւ­նը կ՚ու­նե­նայ ա­պա­րան­քին իս­կա­կան սե­փա­կա­նա­տէ­րին ա­նու­նը նշե­լու։ Ի վեր­ջոյ այս­պի­սի քայ­լեր մե­ծա­պէս նա­խընտ­րե­լի են ան­ցեա­լի քա­ղա­քա­կա­նու­թե­նէն, որ կը մի­տէր հա­յե­րու հետ­քը վերջ­նա­կա­նա­պէս ջնջել եր­բեմ­նի հա­յաբ­նակ այս վայ­րե­րէն՝ քան­դե­լով հա­յե­րու պատ­կա­նած հա­մայն­քա­յին կամ ան­հա­տա­կան շէն­քերն ու կա­ռոյց­նե­րը ու սրբե­լով այս տե­ղե­րէն ա­նոնց ե­րե­ւե­լի հետ­քե­րը։

Բայց ո՛չ։ Բա­րե­կա­միս ցոյց տուած Եա­ւէ­րին Քո­նա­քին պատ­կե­րը ու­րիշ բան չէր ե­թէ ոչ մեծ-մեծ հօրս՝ Գրի­գոր Մճրգեա­նին (կո­չե­ցեալ Եա­ւէր է­ֆեն­տի) սե­փա­կան տու­նը…

Այս պատ­ճա­ռով ալ ապ­րած անձ­նա­կան ցնցումս մեծ էր։ Մին­չեւ այդ այս տու­նը մաս կը կազ­մէր մեր ըն­տա­նե­կան հա­ւա­քա­կան յի­շո­ղու­թեան։ Տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին մե­ծե­րը մա­հա­ցած էին, իսկ ի­րե­րա­յա­ջորդ նոր սե­րունդ­նե­րը նոյ­նիսկ այ­լեւս չէին կրնար սոյն ա­պա­րան­քը տե­ղադ­րել Սիս-Քո­զան քա­ղա­քի հին կան նոր հա­մայ­նա­պատ­կեր­նե­րուն վրայ։ Բայց տու­նը միայն աշ­խար­հագ­րա­կան կէտ մը չէր, ա­նի­կա նաեւ ամ­բողջ ժա­ռան­գու­թիւն մըն է անձ­նա­կան յու­շե­րու, ո­րոնք ա­ռայ­սօր վառ կը մնան մեր ըն­տա­նե­կան-գեր­դաս­տա­նա­յին մի­ջա­վայ­րին մէջ։

Ա­ռա­ջին հա­կազ­դե­ցու­թիւնս ե­ղաւ լու­րը հա­ղոր­դել մօրս՝ Եա­ւէր է­ֆեն­տիին թոռ­նու­հիին, եւ ցոյց տալ ա­նոր ա­պա­րան­քին ար­դի պատ­կեր­նե­րը։ Լու­րը շատ ա­րագ տա­րա­ծուե­ցաւ մօրս մօտ 15 զար­միկ ու զար­մու­հի­նե­րու շրջա­նա­կին մէջ՝ բո­լորն ալ Գրի­գոր Մճրգեա­նին թոռ­ներն ու թոռ­նու­հի­նե­րը։ Պատ­մա­գէ­տի փոր­ձա­ռու­թիւնս գոր­ծի դնե­լով՝ սկսայ հա­մա­կար­գել աշ­խա­տանք մը, որ կը մի­տէր այս ազ­գա­կան­նե­րէս քա­ղել տան մա­սին անձ­նա­կան յի­շո­ղու­թիւն­ներ՝ ի­րենց հայ­րե­րէն ու մայ­րե­րէն փո­խան­ցուած։ Պատ­մուած­նե­րը յու­շե­րու պա­տա­ռիկ­ներ էին. փաս­տօ­րէն ա­նոնց­մէ ոչ մէ­կը այս ա­պա­րան­քին մէջ ապ­րած էր. Գրի­գո­րին դուստ­րը Զա­րու­հին այս տան մէջ դաշ­նա­մուր նուա­գել սոր­ված է. նոյն դաշ­նա­մու­րին վրայ Գրի­գո­րին կի­նը՝ Հռիփ­սի­մէն, կը նուա­գէր «Հայր Մե­ր»ը, որ սոր­ված էր նոյն քա­ղա­քին մէջ գտնուող Կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի միա­բան­նե­րէն մէ­կէն. այլ դուստր մը՝ Ե­րա­նու­հին, մեծ տպա­ւո­րու­թեամբ կը յի­շէր տան մե­ծու­թիւ­նը, ա­նոր ըն­դար­ձակ բա­կը, այն­տեղ գտնուող նարն­ջե­նի­նե­րը. ան յա­ճախ կը կրկնէր նաեւ որ ի­րենց տան մէջ տուշ ու ե­լեկտ­րա­կան զանգ կա­յին։ Մայրս պա­հած է տա­կա­ւին սուր­ճի գա­ւաթ­նե­րու ամ­բողջ սեթ մը, որ ժա­մա­նա­կին Եա­ւէր է­ֆեն­տին բե­րած է Ե­րու­սա­ղէմէն ու նուի­րած՝ իր կնո­ջը, որ ըն­տա­նե­կան յի­շո­ղու­թեան մէջ կը նշուի «Ա­նա» ա­նու­նով։ Կը պատ­մուի նաեւ Եա­ւէր է­ֆեն­տիին հարս­տու­թեան «գաղտ­նի­ք»ը. ա­նոր մայ­րը՝ Գա­լին­ճի Ա­նան, Սիս-Քո­զա­նի բա­րե­կե­ցիկ ըն­տա­նիք­նե­րէն՝ Փա­շա­պէ­զեան­նե­րուն մօտ լուա­ցա­րա­րու­հի էր։ Փա­շա­պէ­զեան­նե­րուն դուստ­րը՝ Հռիփ­սի­մէն, 21 տա­րե­կան էր, եւ այն ժա­մա­նակ­նե­րուն կը հա­մա­րուէր այ­լեւս «տու­նը մնա­ցա­ծ»։ Այս­տեղ է որ կ՚ո­րո­շուի զայն կնու­թեան տալ լուա­ցա­րա­րու­հիին որ­դիին՝ գե­ղա­դէմ ու պար­թե­ւա­կազմ Գրի­գո­րին։ Ա­մուս­նու­թիւ­նը կը կնքուի, Գրի­գոր ան­մի­ջա­պէս ո­րոշ հարս­տու­թեան տէր կ՚ըլ­լայ եւ շնոր­հիւ իր ձեռ­նե­րէ­ցու­թեան՝ շատ ա­րագ կը բա­րե­լա­ւէ նիւ­թա­կան իր դրու­թիւ­նը ու կը դառ­նայ Սիս-Քո­զա­նի ա­մենէն ե­րե­ւե­լի ա­ռեւտ­րա­կան­նե­րէն մէ­կը։

Տա­րօ­րի­նա­կը հոն է, որ որ­քան կը խո­րա­նա­յի այս պրպտում­նե­րուս մէջ՝ մտքիս մէջ այն­քան ա­ւե­լի կը վե­րա­կանգ­նէր ու կը վե­րա­թար­մա­նար այլ տան մը յի­շո­ղու­թիւ­նը, որ միայն ա­նուղ­ղա­կիօ­րէն առըն­չուած է Սիս-Քո­զա­նի Եա­ւէր է­ֆեն­տիի ա­պա­րան­քին։ Այս մէ­կը մեծ հօրս՝ Խա­չիկ Մճրգեան-Եա­ւէ­րեա­նին Պէյ­րու­թի տունն է՝ եր­կա­թէ կա­մուր­ջին ճիշդ դի­մա­ցը։ Այս­տեղ է որ յա­ճախ կը հա­ւա­քուէին Եա­ւէր է­ֆեն­տիի վեց զա­ւակ­նե­րը՝ Ե­րա­նու­հին, Զա­րու­հին, Հայ­կու­հին, Խա­չի­կը, Մի­սա­քը եւ Նու­պա­րը։ Ա­նոնց մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը այն ժա­մա­նակ կ՚ապ­րէր Պէյ­րութ, յա­ճախ միա­սին կը տօ­նէին Զա­տիկն ու Կա­ղան­դը ու շրջա­պա­տուած կ՚ըլ­լա­յին ի­րենց զա­ւակ­նե­րով ու թոռ­նե­րով։ Իսկ տան պա­տէն կա­խուած էր մե­ծա­ծա­ւալ ու գու­նա­ւոր պատ­կե­րը Եա­ւէր է­ֆեն­տիին, որ կար­ծէք դար­ձած ըլ­լար ըն­տա­նե­կան ի­քոն մը։ Պէյ­րու­թը ձե­ւով մը Սիս-Քո­զա­նին տե­ղը ա­ռած էր, ըն­տա­նե­կան բոյ­նը վառ կը մնար, բո­լո­րը միա­տեղ էին ու կեան­քը հե­զա­սահ կը շա­րու­նա­կուէր։

1970-ա­կան թուա­կան­նե­րուն ծայր ա­ռած Լի­բա­նա­նի պա­տե­րազ­մը ա­ղէտ մը պի­տի ըլ­լար մեր եւ ինչ­պէս շատ-շա­տե­րու ըն­տա­նե­կան-գեր­դաս­տա­նա­յին այս ապ­րե­լա­ձե­ւին։ Զի­նեալ բա­խում­նե­րը կա­ցի­նի հա­րուած մը պի­տի տա­յին գեր­դաս­տա­նա­յին այս գոյնզ­գոյն մթնո­լոր­տին. Եա­ւէր է­ֆեն­տիի զա­ւակ­նե­րը, թոռ­ներն ու ծոռե­րը պի­տի տա­րան­ջա­տուէին, ա­մէն մէ­կը պի­տի եր­թար տար­բեր ուղ­ղու­թեամբ. Մար­սէյլ, Լոս Ան­ճե­լըս, Նիս, Սան Ֆրան­սիս­քօ, Փա­րիզ, Մոնթ­րէալ, Պեր­լին եւ շատ քի­չեր ալ պի­տի մնա­յին Պէյ­րութ։ Իսկ ձե­ւով մը ա­ղէտին գա­գաթ­նա­կէ­տը պի­տի ըլ­լար այն ռում­բը, որ պա­տե­րազ­մի թէժ օ­րե­րուն պի­տի հա­ր-ւա­ծէր մեծ հօրս բնա­կա­րա­նը, տու­նը ան­մի­ջա­պէս պի­տի հրկի­զուէր, իր հետ առ­յա­ւէտ տա­նե­լով նաեւ Սիս-Քո­զա­նէն մնա­ցած լու­սա­պատ­կեր­ներ, անձ­նա­կան ի­րեր, ինչ­պէս նաեւ պա­տէն կա­խուած Եա­ւէր է­ֆեն­տիին մե­ծա­դիր պատ­կե­րը…

Մեծ հօրս հրկի­զուած ու կի­սա­քանդ տու­նը տա­կա­ւին նոյն տեղն է։ Ա­մէն ան­գամ որ Պէյ­րութ եր­թամ ու անց­նիմ ա­նոր առ­ջե­ւէն սրտցա­ւու­թիւն մը կը պա­տէ զիս։ Հա­ւա­նա­բար ան ալ Պէյ­րու­թի շատ մը հին տու­նե­րուն նման օր մը պի­տի քան­դուի ու փո­խա­րէ­նը պի­տի կա­ռու­ցուի ար­դիա­կան շէնք մը։ Ինձ հա­մար այս տու­նը վկան է ա­ղէ­տի մը, ո­րուն ա­մենէն դժուար ու ծանր պա­հե­րը ես ինքս ապ­րե­ցայ լի­բա­նա­նեան պա­տե­րազ­մին ողջ տե­ւո­ղու­թեան։

Տար­բեր չէ պա­րա­գան նաեւ Եա­ւէ­րին Քո­նա­քին՝ Սիս-Քո­զա­նի մէջ… Ա­ւե­լի՛ն, կը կար­ծեմ որ ան ա­ղէտին սկզբնաղ­բիւրն է։

Այս­տեղ էր որ 1918-ի սկիզ­բը պի­տի բերուէր Եա­ւէր է­ֆեն­տիի դիա­կը։ Հռիփ­սի­մէն ան­մի­ջա­պէս իր վեց զա­ւակ­նե­րը վե­րի յար­կը պի­տի բարձ­րաց­նէր, որ­պէս­զի փոք­րիկ­նե­րը չտես­նէին ի­րենց հօր անշն­չա­ցած մար­մի­նը։ Շնոր­հիւ իր ազ­դե­ցիկ կա­պե­րուն, Գրի­գոր է­ֆեն­տին Մեծ Ե­ղեռ­նի այս տա­րի­նե­րուն փաս­տօ­րէն յա­ջո­ղած էր ինքն ու իր ըն­տա­նի­քը զերծ պա­հել տե­ղա­հա­նու­թեան հրա­մա­նա­գի­րէն։ Բայց պա­տե­րազ­մի վեր­ջին տա­րին իթ­թի­հա­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան ան­դամ իր ըն­կեր­նե­րը ի վեր­ջոյ կը սպան­նեն զինք։ Քա­նի մը տա­րի ա­ռաջ երբ Նանթ քա­ղա­քին մէջ հե­տա­զօ­տու­թիւն­ներ կը կա­տա­րէի Կի­լի­կիոյ ֆրան­սա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն ար­խիւ­նե­րուն մէջ, պա­տա­հա­բար գտայ ի­րա­ւա­կան թղթած­րար մը, որ կը վե­րա­բե­րէր Գրի­գոր է­ֆեն­տիին սպա­նու­թեամբ ամ­բաս­տա­նուած հինգ ան­ձե­րուն։ Ա­նոնց­մէ մէ­կը Սիս-Քո­զա­նի դա­տա­կան խոր­հուր­դին նա­խա­գահն էր, իսկ միւսն ալ՝ քա­ղա­քա­պե­տու­թեան դի­ւա­նա­կա­լը։ Ամ­բաս­տա­նեալ­նեը փա­խուս­տի մէջ էին, իսկ ֆրան­սա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը կը սպառ­նա­յին ա­նոնց ըն­տա­նիք­նե­րը Քո­զա­նի շրջա­նէն վտա­րել, ե­թէ տուեալ ան­ձե­րը ար­դա­րու­թեան չյանձ­նուէին։ Հե­տա­գա­յին, քա­ղա­քա­կան փո­փո­խու­թիւն­նե­րու լոյ­սին տակ, հե­տաքք­նու­թիւ­նը կանգ կ՚առ­նէ ու Եա­ւէր է­ֆեն­տիի դա­տա­կան թղթածրարն ալ ու­րիշ շա­տե­րու նման կը փա­կուի ու կը մոռ­ցուի։

Ըն­տա­նի­քին միւս ան­դամ­նե­րը պի­տի շա­րու­նա­կէին այս ա­պա­րան­քին մէջ բնա­կիլ տա­կա­ւին քա­նի մը տա­րի եւս։ Զի­նա­դա­դա­րէն ետք, ֆրան­սա­կան բա­նա­կը կը գրա­ւէ նաեւ Սիս քա­ղա­քը։ Տե­ղա­հա­նուած ու վե­րապ­րած հա­յե­րը կը վե­րա­դառ­նան այս­տեղ ու նոր կեանք մը ծայր կ՚առ­նէ։ Մեր ըն­տա­նի­քին մէջ տան անդ­րա­նիկ տղան՝ մեծ հայրս՝ Խա­չի­կը, կար­ծէք թէ այ­սու­հե­տեւ ինք կը ստանձ­նէ տան ե­րէ­ցի պաշ­տօ­նը։ Ինքն է որ այդ տա­րի­նե­րուն սպան­նուած հօր փո­խա­րէն կը վա­րէ Սիս-Քո­զա­նի ե­րե­ւե­լիի դե­րը՝ ստանձ­նե­լով պե­տա­կան ու հա­մայն­քա­յին պաշ­տօն­ներ։ Բայց ժա­մա­նակ­նե­րը թա­ւագ­լոր կը փո­խուին։ Թրքա­կան զօր­քե­րը մօ­տե­ցած էին քա­ղա­քին եւ ֆրան­սա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը հրա­ման կու տան ի­րենց զօ­րա­մա­սը քա­շել այս­տե­ղէն։ Մա­յիս 1920-ին, ֆրան­սա­կան այս նա­հան­ջին կ՚ըն­կե­րա­նայ քա­ղա­քին ամ­բողջ հա­յու­թիւ­նը։

Բայց մեր ըն­տա­նի­քին մէջ, Եա­ւէ­րին Քո­նա­քին կա­պուած այս պատ­մու­թիւ­նը այս­տեղ ալ վերջ չի գտներ։ Կար տա­կա­ւին այլ ժա­մադ­րու­թիւն մը, թէեւ շատ ա­ւե­լի ուշ։ Մեծ հայրս աք­սո­րի իր տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին կա­պը շա­րու­նա­կած էր պա­հել Սի­սի իր թուրք դրա­ցի­նե­րուն հետ։ 1960-ա­կան թուա­կան­նե­րուն ա­նոնք նոյ­նիսկ կը հրա­ւի­րուին Լի­բա­նան ու կը հիւ­րըն­կա­լուին մեծ հօրս կող­մէ։ Ինչ­պէս ալ կա­րե­լի է են­թադ­րել, կը պատ­մուի որ այս­պի­սի այ­ցե­լու­թիւն մը լաւ չ՚ըն­կա­լուիր հայ­կա­կան հա­մայն­քա­յին պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րուն կող­մէ։ Բայց կար­ծեմ մեծ հայրս ան­շե­ղօ­րէն կը հե­տապն­դէր այլ ծրա­գիր մը։ Ան են­թա­հո­ղը կը պատ­րաս­տէր վեր­ջին աք­թի մը, զոր տա­րի­ներ շա­րու­նակ ե­րա­զած էր ի­րա­գոր­ծել. այ­ցե­լել իր հայ­րե­նի տու­նը։ Իս­կա­պէս ալ, թուրք բա­րե­կամ­նե­րը պէյ­րու­թեան հիւ­րըն­կա­լու­թեան կը փո­խա­դար­ձեն եւ մեծ հայրս կը հրա­ւի­րեն Սիս-Քո­զան։ Ան իր հայ­րե­նի քա­ղա­քը կը հաս­նի 1960-ա­կան­նե­րու վեր­ջա­ւո­րու­թեան ու կ՚այ­ցե­լէ Եա­ւէ­րին Քո­նա­քը, ի­րենց սե­փա­կան տու­նը…

Վե­րա­դար­ձին ան սրտի կա­թուած կ՚անցնէ եւ քա­նի մը տա­րի ետք ալ կը մա­հա­նայ…

Մօտ հա­րիւր տա­րի ան­ցած է այն օ­րէն ի վեր, երբ Եա­ւէ­րին Քո­նա­քին իս­կա­կան սե­փա­կա­նա­տէ­րե­րը ձգե­ցին ի­րենց հայ­րե­նի քա­ղա­քը ու վերջ­նա­կա­նա­պէս բնա­կու­թիւն հաս­տա­տե­ցին այլ վայ­րե­րու մէջ։ Տա­րօ­րի­նա­կը այն է, որ մեծ-մեծ հօրս պատ­կա­նած ա­պա­րան­քին յի­շա­տա­կը, ա­նոր կա­պուած այ­սօ­րուան ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը կը շա­րու­նա­կեն յու­զել ինձ ու ազ­գա­կան­ներս։ Խոր­քին մէջ կը դժուա­րա­նամ գտնել այս ե­րե­ւոյ­թին յստակ ու բա­ւա­րա­րող պա­տաս­խան­նե­րը։ Ամ­բողջ հար­ցը իր մէջ կը պար­փա­կէ զա­նա­զան հա­կա­սու­թիւն­ներ։ Փաս­տօ­րէն ու­րախ եմ որ անձ­նա­կան ա­ղօտ ու հի­նա­ւուրց յի­շո­ղու­թիւն­նե­րու մա­ռա­նէն նոր ու ի­րա­կան դի­մա­գի­ծով մը առ­ջեւս կը պար­զուի մեր ըն­տա­նե­կան ա­պա­րան­քը։ Այ­լեւս կեն­դա­նի ի­րա­կա­նու­թիւն մըն է ա­նի­կա. հպարտ եմ ա­նոր շքեղ կեր­պա­րով, նոյն հպար­տու­թեամբ ալ զայն ցոյց կու տամ բա­րե­կամ­նե­րուս, քա­նի մը տա­րի վերջ ալ վստա­հա­բար ցոյց պի­տի տամ եր­կու զա­ւակ­նե­րուս։ Վստահ եմ քա­նի-քա­նի հա­յեր պի­տի փա­փա­քէին ու պի­տի ե­րա­զէին նոյն այս վե­րա­կանգ­նած վի­ճա­կին մէջ տես­նել ի­րենց նա­խա­հայ­րե­րուն եր­բեմ­նի տու­նը։

Կայ, սա­կայն, հար­ցին դժուա­րա­մարս կող­մը։ Աչ­քէ կ՚անցը­նեմ Սիս այ­ցե­լած բա­րե­կա­միս իր հետ բե­րած գրքոյկ­նե­րը, ուր գրու­թիւն­ներ կան Եա­ւէ­րին Քո­նա­քին պատ­մու­թեան ու վե­րա­կա­ռուց­ման գոր­ծին մա­սին։ Ա­ռա­ջին հեր­թին հե­տաքրք­րա­կան ու գո­վե­լի է որ ա­մէն տեղ ալ նշուած է ա­պա­րան­քին տի­րոջ՝ մեծ-մեծ հօրս ա­նու­նը, ա­նոր ազ­գա­յին ինք­նու­թիւ­նը։ Բայց կայ նաեւ մե­տայ­լին միւս ե­րե­սը. ա­նընդ­մէջ կը շեշ­տուի ա­նոր օս­ման­ցի հա­ւա­տա­րիմ քա­ղա­քա­ցի մը ըլ­լա­լը, «եա­ւէ­ր»ի տիտ­ղո­սին տի­րա­նա­լը։ Իսկ ի՞նչ կը նշա­նա­կէ այս մէ­կը։ Ո՞վ է հա­ւա­տա­րիմ քա­ղա­քա­ցիի գա­ղա­փա­րը սահ­մա­նո­ղը։ Ար­դեօք այ­սօ­րուան Թուր­քիոյ մէջ հա­յու մը տու­նը պե­տա­կան մի­ջոց­նե­րով վե­րա­նո­րո­գե­լու հա­մար նախ պէտք է ար­դա­րաց­նել ա­նոր հա­ւա­րատ­մու­թի՞ւ­նը պե­տու­թեան առ­ջեւ։ Իսկ ա­ւե­լի ա­նըն­դու­նե­լին այն փաստն է, որ Գրի­գոր-Եա­ւէր է­ֆեն­տի Մճրգեա­նին շա­ռա­ւիղ­նե­րը ամ­բող­ջո­վին ան­տե­սուած են վե­րա­կա­ռուց­ման այս ամ­բողջ գոր­ծըն­թա­ցէն։ Ի վեր­ջոյ մեծ-մեծ հայրս միայն ա­նուն մը չէ, ու­նե­ցած է վեց զա­ւակ­ներ, ու­նե­ցած է բազ­մա­թիւ թոռ­ներ ու ծո­ռեր, ո­րոնց­մէ մէկն ալ ես ինքս եմ։ Բայց վե­րա­կա­ռուց­ման ձեռ­նար­կող­նե­րուն հա­մար կար­ծէք մենք բա­ցա­կա­ներ ենք, մեծ բա­ցա­կա­ներ։ Ա­յո՛, ի­րա­կա­նու­թիւն է որ տեղ­ւոյն հա­մայ­նա­պատ­կե­րէն բա­ցա­կա­ներ են Սիս-Քո­զա­նի եր­բեմ­նի հա­յե­րը, բայց կար­ծէք նաեւ բա­ցա­կա­ներ կը հա­մա­րուինք ընդ­հան­րա­պէս, առ­յա­ւէտ։

Խոր­քին մէջ ամ­բողջ ո­գե­ղէն ան­ցեալ մը մեզ կը կա­պէ Եա­ւէ­րի ա­պա­րան­քին հետ։ Կար­ծեմ ճիշդ այս ո­գե­ղի­նաց­ման գոր­ծօ­նին մէջ ալ կը կա­յա­նայ բուն հար­ցը։ Ա­պա­րան­քը իմ ու ազ­գա­կան­նե­րուս հա­մար այս­քան տա­րի գո­յա­տե­ւած է իբ­րեւ ո­գե­ղէն կա­ռոյց մը, լի զա­նա­զան յի­շա­տակ­նե­րով, այն­պէս ինչ­պէս ո­գե­ղէն կա­ռոյց մըն է նաեւ մեծ հօրս այ­սօ­րուայ կի­սափ­լա­տակ պէյ­րու­թեան տու­նը՝ եր­կա­թէ կա­մուր­ջին դի­մա­ցը։ Բայց եր­կու տու­նե­րուն մի­ջեւ բաղ­դա­տա­կա­նը թե­րեւս միայն այս կէ­տին մէջ ալ կը սահ­մա­նա­փա­կուի։ Մեծ հայրս Պէյ­րու­թի մէջ վար­ձա­կալ էր տան մը, որ սկիզ­բէն իսկ ի­րը չէր. բնա­կա­րա­նը կը քան­դուի ու կը հրկի­զուի դառ­նա­ղէտ ու խե­լա­կո­րոյս պա­տե­րազ­մի մը ըն­թաց­քին, երբ մեծ հօրս պատ­կա­նած հա­մայն­քը ուղ­ղա­կի թի­րախ մը չէր։ Մէկ խօս­քով այս­տեղ բա­ցա­կայ է ի­րա­ւազր­կու­մի պա­հը։

Եա­ւէր է­ֆեն­տիին Քո­նա­քին պա­րա­գա­յին ա­ռա­ջին հեր­թին գո­յու­թիւն ու­նի չլու­սա­բա­նուած ու ան­պա­տիժ մնա­ցած ո­ճի­րը, որ մեր ըն­տա­նի­քին հա­ւա­քա­կան յի­շո­ղու­թիւ­նը կը կա­պէ այս տան հետ։ Կայ նաեւ ընդ­հա­նուր տե­ղա­հա­նու­թիւն մը, որ վերջ­նա­կա­նա­պէս կը խզէ նիւ­թա­կան կա­պը մեր ըն­տա­նի­քին ու այս ա­պա­րան­քին մի­ջեւ։ Ո­ճիրն ու խզու­մը կը կար­ծեմ այլ հան­գա­մանք մը կու տան ամ­բողջ հար­ցին. այն­քան որ խլուած հայ­րե­նի տու­նը, հա­կա­ռակ տաս­նա­մեակ­նե­րու թա­ւա­լու­մին, կը դառ­նայ ա­նար­դա­րու­թեան մը խորհր­դա­նի­շը։

Հե­տե­ւա­բար, ինձ եւ վստա­հա­բար նաեւ շատ մը ազ­գա­կան­նե­րուս հա­մար Եա­ւէ­րին Քո­նա­քին վե­րա­կա­ռու­ցու­մը, զայն շքեղ պան­դոկ-ճա­շա­րա­նի վե­րա­ծե­լը մաս­նա­կի եւ ին­չու չէ նաեւ գայ­թակ­ղա­լի աքթ մը կը հա­մա­րուի, այն­քան ա­տեն որ մեզ բա­ւա­րա­րող պե­տա­կան պա­տաս­խան մը չու­նինք Գրի­գոր Եա­ւէր է­ֆեն­տի Մճրգեա­նին դէմ գոր­ծուած ո­ճի­րին մա­սին, այն­քան ա­տեն որ պե­տա­կան մա­կար­դա­կով յստա­կօ­րէն ու ա­ռար­կա­յա­կա­նօ­րէն չէ ը­սուած թէ ին­չու օ­րին մէ­կը Եա­ւէ­րին զա­ւակ­նե­րը՝ Խա­չի­կը, Մի­սա­քը, Նու­պա­րը, Ե­րա­նու­հին, Զա­րու­հին եւ Հայ­կու­հին, ի­րենց մօր՝ Հռիփ­սի­մէին հետ, փու­թով թո­ղե­ցին Սիս-Քո­զա­նը ու այն­տե­ղի ի­րենց շքեղ ա­պա­րան­քը ու բնա­կու­թիւն հաս­տա­տե­ցին օ­տար ա­փե­րու վրայ։

Հա­մո­զուած եմ որ այս հար­ցե­րուն պա­տաս­խան­ներ գտնե­լէ ետք միայն Եա­ւէ­րին Քո­նաքն ու ա­նոր հետ կա­պուած պատ­մա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը վե­րա­կանգ­նե­լը նոր ի­մաստ կրնայ առ­նել։ Այն ժա­մա­նակ թե­րեւս նաեւ կա­րե­լի ըլ­լայ վե­րա­կանգ­նել շատ մը այլ տու­ներ, նոյն­պէս ժա­մա­նա­կին հա­յե­րու սե­փա­կա­նու­թիւն­ներ, հայ­կա­կան հա­մայն­քա­յին հաս­տա­տու­թիւն­ներ, ո­րոնց շար­քին ե­կե­ղե­ցի, դպրոց, խաչ­քար։ Այն ժա­մա­նակ ի վեր­ջոյ կա­րե­լի ալ պի­տի ըլ­լայ ստեղ­ծել Սիս-Քո­զա­նի հա­յե­րուն մա­սին նոյն քա­ղա­քա­պե­տու­թեան ծախ­սե­րով թան­գա­րան մը, ուր պի­տի պատ­մուի նա­խա­հայ­րե­րուս պատ­մու­թիւ­նը այս քա­ղա­քէն ներս՝ սկզբնա­կան ժա­մա­նակ­նե­րէն մին­չեւ այն դժբախտ օ­րը, երբ ստի­պուե­ցան լքել ի­րենց հայ­րե­նի տու­նը։ Այս­պի­սի ձեռ­նար­կի մը ես ինքս ալ պի­տի փա­փա­քէի իմ սի­րա­յօ­ժար մաս­նակ­ցու­թիւնս բե­րե­լ։

ՎԱ­ՀԷ ԹԱՇ­ՃԵԱՆ