ՉԵԼԷՊԻԻՆ «ԽՈՍՏՈՒՄԸ»

Սա­թե­նիկ Գրի­գո­րեան ծնած է Բա­ղէշ (Պիթ­լիս), 1894-ին: Փոքր տա­րի­քէն ա­մուս­նա­ցած է բա­ղէշ­ցի Վա­ղար­շակ Պա­պա­յեա­նին հետ: Պա­պա­յեան-Գրի­գո­րեան ըն­տա­նիք­նե­րը 20-րդ դա­րու սկիզ­բը կը փո­խադ­րուին Միա­ցեալ Նա­հանգ­ներ: Սա­թե­նիկ, հա­զիւ տասն­չորս տա­րե­կան էր, երբ կ՚ու­նե­նայ իր ա­ռա­ջին մանչ զա­ւա­կը՝ Սու­րէն, իսկ եր­կու տա­րի ետք՝ Ա­րաք­սին: 1908 թուա­կա­նին Վա­ղար­շակ եւ Սա­թե­նիկ ի­րենց եր­կու փոքր ե­րե­խա­նե­րով կը վե­րա­դառ­նան Բա­ղէշ: Իսկ Բա­ղէշ՝ Պիթ­լիս վե­րա­դար­ձը՞...: Ե­րե­ւի հո­ղին կա­րօտն էր...: Պատ­մա­կան Սաս­նայ Ձո­րին գիր­կը, գե­ղե­ցիկ Վա­նայ լի­ճին հա­րաւ-ա­րեւ­մուտ­քը տա­րա­ծուած Տաւ­րոս ու Բիւ­րակ­նեան լեռ­նե­րուն եւ Տիգ­րիս գե­տին մի­ջեւ: Ա­ւե­լի՛ն, ան իր հարթ ու տա­շուած թխա­գոյն քա­րե­րով կը զգլխէ ու կ՚անց­նի ա­մէն գե­ղեց­կու­թիւն: Հա­ւա­նա­բար այս նոյն գե­ղեկ­ցու­թիւնն էր գրա­ւո­ղը, բայց նաեւ կան հո­ղին կա­րօ­տը՝ ու ա­նոր կան­չը, ո­րոնք մղե­ցին Ո­ւի­լիըմ Սա­րո­յեա­նը եւս եր­թա­լու Պիթ­լիս՝ հե­տե­ւե­լու ինք ալ իր ծնո­ղաց ինք­նու­թեան եւ ար­մատ­նե­րուն, նաեւ՝ կան­չին, այդ ալ Վա­ղար­շա­կէն շատ տա­րի­ներ ետք:

Վա­ղար­շակ Բա­ղէ­շի մէջ կը հիմ­նէ գոր­գի գոր­ծա­րան մը, բայց վրայ կը հաս­նի Հա­մաշ­խար­հա­յին Ա. պա­տե­րազ­մը, 1914-ին, եւ Պա­պա­յեան ըն­տա­նի­քը չի կրնար դուրս գալ Թուր­քիա­յէն եւ ա­նոնք եւս «կը ճա­շա­կե­ն» ի­րենց ճա­կա­տա­գի­րը՝ բո­լոր հա­յե­րուն նման քա­լե­լով «մա­հուան շու­քի ձո­րին մէ­ջէ­ն»: Բայց եւ այն­պէս ա­նոնք պի­տի ու­նե­նա­յին «վա­հա­ն» մը՝ ա­պա­հով «լաս­տը», որ պի­տի փոր­ձէր հասց­նել զի­րենք խա­ղաղ ջու­րե­րը:

Այդ «լաս­տը» բժիշկ Մուս­թա­ֆա Չե­լե­պին էր: Հա­լէպ ծնած եւ նոյն քա­ղա­քին մէջ ար­մատ նե­տած ծա­նօթ ըն­տա­նիք-գեր­դաս­տա­նի զա­ւակ, որ իր բժշկա­կան ու­սու­մը ստա­ցած էր Պոլ­սոյ եւ Ֆրան­սա­յի մէջ ու դար­ձած՝ ծա­նօթ ակ­նա­բոյժ: Զի­նա­կո­չուած է Օս­մա­նեան կայ­սե­րա­կան բա­նա­կին մէջ 1914-ին՝ որ­պէս սպայ, եւ նշա­նա­կուած Պիթ­լի­սի զի­նուո­րա­կան հի­ւան­դա­նո­ցի պետ: Պիթ­լի­սի մէջ է, որ ծա­նօ­թա­ցած է Վա­ղար­շա­կին, Սա­թե­նի­կին ու ա­նոնց ըն­տա­նի­քին եւ բա­րե­կա­մա­ցած ա­նոնց հետ:

Թէեւ Մուս­թա­ֆա Չե­լե­պիի կեան­քը ա­ռըն­չուած է Վա­ղար­շա­կին եւ Սա­թե­նի­կին հետ, բայց ան նաեւ ուղ­ղա­կի կապ ու­նի այն քա­ռա­սուն հայ պար­մա­նու­հի-ե­րի­տա­սար­դու­հի­նե­րուն հետ, ո­րոնց կեան­քե­րուն վա­հանն ու պա­հա­պա­նը ե­ղաւ Ցե­ղաս­պա­նու­թեան տա­րի­նե­րուն: Այս հայ աղ­ջիկ­նե­րը գի­շե­րօ­թի­կի սա­նու­հի­ներ էին Բա­ղէ­շի Ա­մե­րի­կեան Մաունթ Հո­լիսք վար­ժա­րա­նին մէջ: Ա­նոնք կու գա­յին շրջա­նի տար­բեր գիւ­ղե­րէ եւ Մշոյ դաշ­տէն, սա­կայն ա­նոնց կեան­քը մթագ­նե­ցաւ 1915-ի ամ­րան:

Վա­ղար­շակ Պա­պա­յեան զգաց հա­յե­րուն գլխուն կող­մը սու­րա­ցող փո­թո­րի­կին մօ­տա­լուտ ըլ­լա­լը: Վարդ­գէս Ա­հա­րո­նեանն է՝ Ա­ւե­տիս Ա­հա­րո­նեա­նի զա­ւա­կը, որ նաեւ կա­մա­ւոր քա­ջա­մար­տիկ էր զօ­րա­վար Անդ­րա­նի­կի բա­նա­կին մէջ: Իր յու­շե­րուն մէջ գրած է Վա­ղար­շա­կի խօ­սակ­ցու­թիւ­նը Չե­լե­պիի հետ: «Տոք­թո՛ր, ես գի­տեմ մեր՝ հա­յե­րուս գլխուն գա­լի­քը: Ե­թէ օր մը զիս սպան­նեն, կը խնդրեմ, որ ե­թէ կրնաս, փրկես կինս եւ զա­ւակ­ներ­ս»:

Բա­ղէ­շի հա­յու­թիւ­նը ոչն­չա­ցուե­ցաւ եւ Վա­ղար­շակ ե­ղաւ այդ կո­տո­րա­ծի ա­ռա­ջին զո­հե­րէն մէ­կը: Տե­ղա­ցի­նե­րը Վա­ղար­շա­կը տա­րին ոս­տի­կա­նա­տուն, ու դար­ձեալ Վարդ­գէս Ա­հա­րո­նեան կը գրէ Սա­թե­նի­կի եւ Վա­ղար­շա­կի հնգա­մեայ զաւ­կին, այդ օ­րե­րուն մա­նուկ, բայց չմոռ­ցուող յու­շե­րուն ընդ­մէ­ջէն...: «Տոք­թո­րը գի­տէր, որ հայրս թոյն բաժ­նած էր, որ տե­ղա­ցի­նե­րու ձեռ­քը չիյ­նանք, այլ թոյ­նով մեռց­նենք մենք մեզ: Տոք­թո­րը ա­սի­կա գիտ­նա­լով, խստիւ պա­տուի­րեց մե­զի, որ չըլ­լայ որ թոյն խմենք ու խոս­տա­ցաւ ա­մէն ձե­ւով հոգ տա­նիլ մե­զի»:

Վա­ղար­շակ ոս­տի­կա­նա­տան մէջ թոյ­նը խմած եւ մե­ռած էր, չար­չա­րանք­նե­րէն ա­զա­տե­լու հա­մար: Իսկ Տքթ. Չե­լե­պին պի­տի յար­գէր իր բա­րե­կա­մին տուած «խոս­տու­մը»՝ փրկե­լու Սա­թե­նի­կը եւ ա­նոր եր­կու զա­ւակ­նե­րը: Բայց կար նաեւ Չե­լե­պիին մարդ­կա­յին խղճին «խոս­տու­մը»՝ փրկե­լու նաեւ Ա­մե­րի­կեան դպրո­ցի հայ պար­մա­նու­հի­նե­րը: Ե­թէ Չե­լե­պին Սա­թե­նի­կը եւ իր եր­կու զա­ւակ­նե­րը պատս­պա­րեց իր մօտ, բայց շա­րու­նա­կեց տքնիլ փրկե­լու հա­մար քա­ռա­սուն հայ աղ­ջիկ­նե­րը:

Մուս­թա­ֆա Չե­լե­պին կրցաւ հա­մո­զել սպա­նե­րը, թէ ո­րե­ւէ օ­գուտ չու­նի աղ­ջիկ­նե­րը սպան­նե­լը: «Բա­նա­կը կա­րիք ու­նի հի­ւան­դա­պահ­նե­րու, ճաշ ե­փող­նե­րու ու տա­կա­ւին շատ մը այլ գոր­ծեր ը­նող աղ­ջիկ­նե­րու», ը­սաւ ան: Չե­լե­պին կրցաւ հա­մո­զել սպա­նե­րը, որ հայ աղ­ջիկ­նե­րը աշ­խա­տին Պիթ­լի­սի հի­ւան­դա­նո­ցին մէջ:

Եւ այս ան­գամ պատ­մո­ղը Ար­տե­միսն է՝ քա­ռա­սուն հայ աղ­ջիկ­նե­րէն մին: «Հի­ւան­դա­նո­ցը ճաշ տա­նող փոքր աղ­ջիկ­նե­րէն մէ­կը ես էի: Մե­զի հի­ւան­դա­նոց տա­նող-բե­րո­ղը Հա­սան ա­նու­նով թուրք մըն էր, իսկ հի­ւան­դա­նո­ցի վե­րա­կա­ցուն Մա­մազ Չա­վուշ ա­նու­նով թուրք մը, որ լաւ հա­յե­րէն կը խօ­սէ­ր»: Ու դար­ձեալ Ար­տե­միսն է: «Երբ հա­յե­րէն կը խօ­սէինք ի­րա­րու հետ, Մա­մազ Չա­վու­շը կը սաս­տէր մեզ, որ թրքե­րէն խօ­սինք ու կ՚ը­սէր. «Ա՛լ հա­յե­րը վեր­ջա­ցան, Աս­տուա­ծը չօգ­նեց ա­նոն­ց»:

Մուս­թա­ֆա Չե­լե­պին ջանք չխնա­յեց հայ աղ­ջիկ­նե­րուն կեան­քե­րը ա­պա­հո­վե­լու հա­մար: Նոյ­նիսկ ա­ռիթ չտուաւ, որ հի­ւանդ ու վի­րա­ւոր զի­նուոր­նե­րը, ո­րոնք հի­ւան­դա­նոց կը բե­րուէին, ո­րե­ւէ ձե­ւով «ցան­կու­թիւ­ն» ու­նե­նա­յին ա­նոնց նկատ­մամբ: Ան կրցաւ «պա­հե­լ» հայ աղ­ջիկ­նե­րը մին­չեւ այն օ­րը, երբ հրա­հանգ տրուե­ցաւ, որ բո­լո­րը քա­ղա­քէն հե­ռա­ցուէին, իսկ Ար­տե­միս գիտ­ցաւ ինչ պի­տի ըլ­լայ. «Այդ կը նշա­նա­կէր, որ մեզ պի­տի տա­րագ­րէին եւ սպան­նէին...»:

Բայց չհա­սան այդ մէ­կը կա­տա­րել, ռու­սա­կան բա­նակն ու հայ մար­տիկ­նե­րը հա­սած էին Բա­ղէշ: Օր մըն ալ Հա­սա­նը՝ հի­ւան­դա­նո­ցին թուրք վա­րոր­դը շնչաս­պառ կը մտնէ հի­ւան­դա­նոց եւ մեծ ա­ղեր­սան­քով. «Հայ ֆե­տա­յի­նե­րը քա­ղա­քը լե­ցուեր են, զիս ե­թէ բռնեն կը սպան­նեն, կ՚ա­ղա­չեմ ա­զա­տե­ցէք զի­ս»:

Հայ կա­մա­ւոր­նե­րը կը մտնեն հի­ւան­դա­նոց, ուր ներ­կայ էր նաեւ Տքթ. Մուս­թա­ֆա Չե­լե­պին՝ իր օս­մա­նեան բա­նա­կա­յի­նի հա­մազ­գես­տով: Հայ կա­մա­ւոր­նե­րը կը յար­ձա­կին ա­նոր վրայ՝ սպան­նե­լու զայն, սա­կայն այս ան­գամ Չե­լե­պին փրկող-պա­հող­նե­րը կ՚ըլ­լան հայ աղ­ջիկ­նե­րը, ո­րոնք կը նե­տուին տոք­թո­րին եւ հայ մար­տիկ­նե­րուն մի­ջեւ, լա­լով ու ա­ղա­չան­քով կը բա­ցա­գան­չեն: «Ի սէր Աս­տու­ծոյ, խնա­յե­ցէք այս մար­դը: Ան է մեզ ա­զա­տո­ղը, մեզ փրկո­ղը»:

Գե­րի բռնուող­նե­րուն մէջ կ՚ըլ­լայ նաեւ Մա­մազ Չա­վու­շը՝ հի­ւան­դա­նո­ցին վե­րա­կա­ցուն: Ար­տե­միսն է՝ ինք­նավս­տահ եւ չա­րա­խինդ կեր­պով.

-Նա­սըլ­սըն (ինչ­պէ՞ս ես) Մա­մազ Չա­վուշ:

-Ձեր Աս­տուա­ծը շատ զօ­րա­ւոր է», կը պա­տաս­խա­նէ Մա­մազ Չա­վուշ՝ հա­յե­րէ­նով:

Հայ կա­մա­ւոր­նե­րը Չե­լե­պին կը յանձ­նեն ռու­սա­կան բա­նա­կին, որ զինք, թուրք սպա­նե­րու հետ գե­րի կը տա­նին Ռու­սաս­տան:

Բայց կար Չե­լե­պիին «խոս­տու­մը»՝ տրուած իր Վա­ղար­շակ բա­րե­կա­մին, թէ պի­տի «պա­հէ­ր» ա­նոր ըն­տա­նի­քը: Գե­րի տա­րուե­լէ ա­ռաջ ան դա­սա­ւո­րում կ՚ը­նէ, որ­պէս­զի Սա­թե­նիկ եւ իր եր­կու զա­ւակ­նե­րը ա­պա­հով հաս­նին Հա­լէպ՝ ա­նոր ըն­տա­նե­կան բնա­կա­րա­նը: Եւ քա­ռա­սուն ա­զա­տագ­րուած հայ աղ­ջիկ­նե­րը կը սկսին նոր կեան­քի: Ա­նոնց­մէ ո­մանք կ՚ա­մուս­նա­նան հայ մար­տիկ­նե­րուն հետ, ո­րոնք զի­րենք ա­զա­տե­ցին, իսկ միւս­նե­րը կը միա­նան ի­րենց հա­րա­զատ­նե­րուն Ա­մե­րի­կա թէ այ­լուր:

Մուս­թա­ֆա Չե­լե­պին եր­կու տա­րուան գե­րու­թե­նէ ետք ա­զատ ար­ձա­կուե­լով կը վե­րա­դառ­նայ Հա­լէպ: Ան Սա­թե­նի­կին կը ներ­կա­յաց­նէ եր­կու ա­ռա­ջարկ՝ վե­րա­դառ­նալ ըն­տա­նի­քին (իր ծնո­ղա­ցը, ո­րոնք Ա­մե­րի­կա էին) եւ կամ հաս­տա­տուիլ նո­րաս­տեղծ ան­կախ Հա­յաս­տան, իսկ ե­թէ կը փա­փա­քի իր կեան­քի ըն­կե­րը դառ­նալ: Սա­թե­նիկ սի­րա­յօ­ժար կ՚ըն­դու­նի ա­մուս­նա­նալ Չե­լե­պիի հետ:

Չե­լե­պի կը շա­րու­նա­կէ հա­ւա­տա­րիմ մնալ Վա­ղար­շա­կին տուած իր «խոս­տու­մի­ն»: Սու­րէ­նը եւ Ա­րաք­սին Սա­թե­նի­կի եր­կու զա­ւակ­նե­րը կը մեծ­նան հայ եւ քրիս­տո­նեայ: Չե­լե­պի յանձ­նա­ռու կ՚ըլ­լայ եր­կու պզտիկ­նե­րը հայ­կա­կան վար­ժա­րան ղրկե­լու Հա­լէ­պի մէջ՝ երբ վեր­ջի­նը նոր կը հիմ­նուի գա­ղու­թին մէջ Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէ եւ տա­րագ­րու­թե­նէ ետք: Իսկ Սա­թե­նիկ միշտ ալ կը մնայ Չե­լե­պի ըն­տա­նի­քին շատ յար­գուած հայ հար­սը՝ «Մա­տա­մը»։

Տքթ. Մուս­թա­ֆա Չե­լե­պի՝ որ­պէս ակ­նա­բոյժ, ե­ղաւ մտե­րիմ գոր­ծա­կից-բա­րե­կամ մը հօ­րեղ­բօրս՝ Տքթ. Ռո­պէր Ճէ­պէ­ճեա­նին: Չե­լե­պիին եւ ա­նոր վե­հանձն ու մարդ­կա­յին նկա­րա­գի­րին մա­սին յա­ճախ լսած եմ մեր ըն­տա­նե­կան զրոյց­նե­րուն ըն­թաց­քին: Տքթ. Ռո­պէր Ճէ­պէ­ճեա­նի յու­շե­րէն. «Հայ զի­նուոր­նե­րը գիտ­նա­լով, որ ա­րաբ բժիշ­կը ա­զա­տա­րա­րը ե­ղած էր հայ աղ­ջիկ­նե­րուն, զա­նոնք որ­պէս հի­ւան­դա­պահ պա­հե­լով իր հի­ւան­դա­նո­ցին մէջ, կը փու­թա­յին ի­մաց տալ զօ­րա­վար Անդ­րա­նի­կին: Զօ­րա­վա­րը ան­յա­պաղ կու գար ան­ձամբ եւ ի սրտէ շնոր­հա­կա­լու­թիւն յայտ­նե­լու եւ ա­րաբ բժիշ­կին կը յանձ­նէր պա­տուոյ գի­ր»:

Մուս­թա­ֆան եւ Սա­թե­նի­կը ու­նե­ցան հինգ զա­ւակ­ներ, Սու­րէ­նէն եւ Ա­րաք­սիէն զատ՝ ե­րեք մանչ եւ եր­կու աղ­ջիկ: Մուս­թա­ֆան մա­հա­ցաւ 1959 թուա­կա­նին, իսկ Սա­թե­նիկ ա­ւե­լի ուշ՝1963-ին: Սա­թե­նիկ թա­ղուե­ցաւ Հա­յոց գե­րեզ­մա­նա­տու­նը՝ Պէյ­րութ:

«Ձեր Աս­տուա­ծը շատ զօ­րա­ւոր է...»:

Բայց այս «զօ­րու­թիւ­նը» կեան­քեր կեր­տե­լու զօ­րու­թիւն է. կեան­քեր, ո­րոնք կ՚ապ­րին եւ կ՚ապ­րեց­նեն ու տա­կա­ւին կը վկա­յեն ի­րենց շա­րու­նա­կա­կա­նու­թեամբ: Սա­թե­նի­կին, քա­ռա­սուն հայ աղ­ջիկ­նե­րուն ու տա­կա­ւին շա­տե­րու կեան­քե­րը խօ­սուն օ­րի­նակ են:

Բայց կը մնայ յար­գան­քի ու ե­րախ­տա­գի­տա­կան բա­ժի­նը՝ Չե­լե­պիին ու բո­լոր ա­նոնց նկատ­մամբ, ո­րոնք պա­հե­ցին «խոս­տու­մը», «խոս­տու­մը»՝ մարդ­կա­յին բա­րե­կա­մու­թեան ու ա­նոր շա­րու­նա­կա­կա­նու­թեան, բայց մա­նա­ւանդ «խոս­տու­մը»՝ խիղ­ճին ու ա­նոր գի­տակ­ցու­թեան՝ թէ մարդ­կա­յին կեան­քե­րը ապ­րեց­նե­լը ար­ժէք է, ո­րուն վրայ կը կեր­տուի պատ­մու­թիւն եւ քա­ղա­քակր­թու­թիւն:

Սա­թե­նի­կը, քա­ռա­սուն հայ աղ­ջիկ­նե­րը եւ ա­րաբ Չե­լե­պին... Տար­բեր կեան­քեր, ո­րոնք միա­ցան ի­րա­րու՝ զօ­րու­թեամբ, զօ­րու­թիւն մը, որ կեան­քեր պա­հեց, բայց նաեւ կեր­տեց:

Չե­լե­պիին «խոս­տու­մը» կեան­քե­րը կեր­տե­լու «Խոս­տու­մ»ն է: Ար­ժէ կառ­չիլ ու հա­ւա­տալ ա­նոր:

ՏՔԹ. ՀՐԱՅՐ ՃԷ­ՊԷ­ՃԵԱՆ