ՆՈՐԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԳԻՒՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ

Լոս Ան­ճե­լը­սի ԱՐ­ՓԱ հիմնար­կի տնօ­րէն Տքթ. Յա­կոբ Փա­նո­սեան վեր­ջերս հար­ցազ­րոյց մը տուաւ Փա­րի­զի «Նոր Յա­ռաջ» թեր­թին։ Ստո­րեւ կը ներ­կա­յաց­նենք Ժի­րայր Չո­լա­քեա­նի կող­մէ կա­տա­րուած այս տե­սակ­ցու­թիւ­նը։

Տքթ. Յա­կոբ Փա­նո­սեան ծնած է Այն­ճար, ուր ստա­ցած է իր նա­­խ­նա­կան եւ երկ­րոր­դա­կան կրթ­ու­թիւ­նը։ Բարձ­րա­գոյն ու­սու­մը ստա­ցած է Պէյ­րու­թի Ա­մե­րի­կեան հա­մալ­սա­րա­նը՝ մաս­նա­գի­տա­նա­լով ու­սո­ղու­թեան մէջ։ Մա­գիստ­րո­սի վկա­յա­կա­նը ստա­ցած է Ա­մե­րի­կա­յի Հա­րա­ւա­յին Գա­րո­լայ­նա­յի հա­մալ­սա­րա­նէն՝ ա­ւար­տե­լով կի­րա­ռա­կան ու­սո­ղու­թեան բա­ժի­նը, իսկ տոք­թո­րի վկա­յա­կա­նը՝ Գա­լի­ֆոր­նիոյ հա­մալ­սա­րա­նի Լոս Ան­ճե­լը­սի մաս­նա­ճիւ­ղէն, ա­ւար­տե­լով ճար­տա­րա­գի­տու­թեան բա­ժի­նը եւ մաս­նա­գի­տա­նա­լով կա­ռա­վար­ման բնա­գա­ւա­ռին մէջ։

Որ­պէս մաս­նա­գէտ աշ­խա­տած է «Թեքստ­րոն», «Ռա­քը­տայն», «Պո­յինկ» եւ «Եու­նայ­թըտ թեք­նո­լո­ճիզ» ըն­կե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ՝ ծրագ­րա­ւո­րե­լով հրթի­ռա­յին սար­քա­ւո­րում­նե­րու կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գեր։

Տքթ. Յա­կոբ Փա­նո­սեան հե­ղի­նակ է գիւ­տե­րու, ո­րոնց­մէ տա­տա­նում­նե­րու մար­ման նոր ե­ղա­նա­կը լայն ըն­դու­նե­լու­թիւն գտած է։ Այս գիւ­տին հա­մար ան ար­ժա­նա­ցած է ԱՄՆ-ի կա­ռա­վա­րու­թեան պար­գե­ւին։ Ան­դամ է բազ­մա­թիւ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու եւ հե­ղի­նակ է գի­տա­կան ա­ւե­լի քան ութ­սուն յօ­դուած­նե­րու։

Յա­կոբ Փա­նո­սեան սար­քած է ա­մե­նա­բարդ հրթի­ռա­յին շար­ժի­չի կա­ռա­վար­ման օ­րէնք­նե­րու ծրագ­րա­ւո­րու­մը, որ փոր­ձար­կուած է ՆԱ­ՍԱ-ի կող­մէ եւ կրնայ օգ­տա­գոր­ծուիլ ձայ­նի ա­րա­գու­թե­նէն տաս­ն ան­գամ ա­ւե­լի ա­րագ օ­դա­նաւ-հրթիռ նո­րա­տիպ ա­պա­գայ հա­մա­կար­գե­րու վրայ։ Հիմ­նա­դիրն է Ա­մե­րի­կա­հայ ճար­տա­րա­գէտ­նե­րու եւ գիտ­նա­կան­նե­րու ըն­կե­րակ­ցու­թեան (1983), նաեւ՝ ԱՐ­ՓԱ (1992) մաս­նա­գի­տա­կան կազ­մա­կեր­պու­թեան, որ կ՚օ­ժան­դա­կէ Հա­յաս­տա­նի գի­տու­թեան, տնտե­սու­թեան, կրթու­թեան, ա­ռող­ջա­պա­հու­թեան եւ այլ բնա­գա­ւառ­նե­րու զար­գաց­ման։

Տքթ. Յա­կոբ Փա­նո­սեան ընտ­րուած է Հա­յաս­տա­նի Գի­տու­թիւն­նե­րու ա­կա­դե­միոյ ար­տա­սահ­մա­նեան ան­դամ՝ ար­դա­րօ­րէն ար­ժա­նա­նա­լով ա­կա­դե­մի­կո­սի կո­չու­մին։

-Կրնա­յի՞ք ներ­կա­յաց­նել ԱՐ­­ՓԱ հիմ­նար­կը եւ ա­նոր գոր­ծու­նէու­թեան դաշ­տը։

-ԱՐ­ՓԱ-ի ընդ­հա­նուր գա­ղա­փա­րը սա­պէս կա­րե­լի է ամ­փո­փել՝ հե­տա­զօ­տու­թիւն, ու­սում­նա­սի­րու­թիւն եւ ծրագ­րա­ւո­րում Հա­յաս­տա­նի հա­մար։ Մեր հիմ­նա­կան նպա­տակն է՝ գի­տա­կան եւ ճար­տա­րա­րուես­տի բնա­գա­ւառ­նե­րուն մէջ օգ­տա­կար հան­դի­սա­նալ Հայ­րե­նի­քին։ Մեր խու­մ­բին մէջ կան զա­նա­զան բնա­գա­ւառ­նե­րու բազ­մա­թիւ մաս­նա­գէտ­ներ, ո­րոնք երկ­րի բա­րե­լաւ­ման հա­մար ծրագ­րեր կը մշա­կեն եւ առ այդ կ՚աշ­խա­տակ­ցին տար­բեր հա­մալ­սա­րան­նե­րու, Գի­տու­թիւն­նե­րու ա­կա­դե­միոյ եւ նա­խա­րա­րու­թիւն­նե­րու հետ։ Կազ­մա­կեր­պած ենք գի­տա­ժո­ղով­ներ, ո­րոնց­մէ ա­ռա­ջի­նը (1992) կը վե­րա­բե­րէր ու­ժա­նիւ­թի մար­զին եւ այդ կար­գին՝ քննար­կե­ցինք Մե­ծա­մօ­րի ա­թո­մա­կա­յա­նի հար­ցը։ Այդ ժո­ղո­վին ար­տա­սահ­մա­նէն մաս­նակ­ցե­ցան 27 գիտ­նա­կան­ներ եւ հաս­տա­տե­ցին, թէ պէտք է վե­րա­նո­րո­գել կա­յա­նը, որ Հա­յաս­տա­նի գո­յա­տեւ­ման ե­րաշ­խիքն է։ Մեր մաս­նա­գէտ­նե­րը նաեւ Սահ­-մա­նադ­րու­թեան փո­փո­խու­թիւն­նե­րու շրջա­գծին մէջ քննար­կում­ներ կա­տա­րե­ցին եւ ա­ռա­ջարկ­ներ ներ­կա­յա­ցու­ցին։ ԱՐ­ՓԱ-ն կա­րե­ւոր դե­րա­կա­տա­րու­թիւն ու­նե­ցած է նաեւ ո­րոն­ման հար­ցով ու­ժա­նիւ­թի նոր աղ­բիւր­նե­րու, ո­րոնց­մէ կա­րե­լի է յի­շել Ջա­ջու­ռի ած­խա­հան­քի գոր­ծար­կու­մը տեղ­ւոյն ժո­ղո­վուր­դին կող­մէ օգ­տա­գործ­ման հա­մար։ Իսկ ա­ռող­ջա­պա­հա­կան մար­զին մէջ ընդգ­ծելի է Է­րե­բու­նի հի­ւան­դա­նո­ցին մէջ ա­րեան կեդ­րո­նի հիմ­նադ­րու­թիւ­նը։ «Ա­ռողջ ապ­րե­լա­կերպ եւ կեան­քի ոճ» ա­նուա­նու­մով ծրագ­րի շրջա­նա­կին մէջ դպրո­ցա­կան ա­շա­կերտ­նե­րուն ա­ռողջ ապ­րե­լու մե­թոտ­նե­րը ու­սու­ցա­նած ենք, բա­ցատ­րե­լով ծխա­խո­տի, ո­գե­լից ըմ­պե­լի­նե­րու կամ իւ­ղոտ կե­րա­կու­րի վնաս­նե­րը։ Ը­սեմ, թէ այս վեր­ջին ծրա­գի­րը որ­դեգ­րուե­ցաւ Կրթու­թեան եւ գի­տու­թեան նա­խա­րա­րու­թեան կող­մէ եւ այ­սօր 9-րդ դա­սա­րա­նի ա­շա­կեր­տու­թեան դա­սըն­թաց­քին մաս կը կազ­մէ։ Ա­կա­դե­միոյ մէջ հաս­տա­տած ենք ծի­նա­բա­նու­թեան կեդ­րոն մը, որ­պէս­զի այդ մար­զի ճար­տա­րա­րուես­տը զար­գա­նայ. պէտք է ը­սեմ, թէ ար­դիւն­քը շատ գո­հա­ցու­ցիչ է։ Կը փայ­փա­յենք նաեւ հե­ռա­կայ ու­սուց­ման ծրա­գի­րը։ Ա­մէն տա­րի կը կազ­մա­կեր­պենք նո­րա­րա­րու­թեան մրցում մը՝ հա­մալ­սա­րա­նա­կան ու­սա­նող­նե­րու եւ ե­րի­տա­սարդ գիտ­նա­կան­նե­րու հա­մար, որ­պէս­զի քա­ջա­լե­րուին եւ գի­տա­կան նո­րու­թիւն­ներ ար­տադ­րեն կամ գիւտ հան­դի­սա­ցող աշ­խա­տանք­ներ ներ­կա­յաց­նեն։ Այս գծով ը­սեմ, թէ «նո­րա­րա­րու­թիւն» եւ «գիւ­տա­րա­րու­թիւն» թե­մա­նե­րով մեր կազ­մա­կեր­պած սե­մի­նար­նե­րէն մե­ծա­պէս կ՚օգ­տուին ու­սա­նող­նե­րը։

Ա­մե­րի­կեան դպրոց­նե­րու օ­րի­նա­կով Հայ­րե­նի­քի մէջ ալ կ՚ու­զենք «Science fair project»ի ծրա­գի­րը գոր­ծադ­րել, այ­սինքն ա­շա­կեր­տը գի­տա­կան մե­թոտ­նե­րով ծրա­գիր մը կը ներ­կա­յաց­նէ, փոր­ձար­կում­ներ կ՚ը­նէ, փաս­տեր կը հա­ւա­քէ… եւ այլն, որ­պէս­զի սոր­վի եւ ի­մա­նայ, թէ ի՞նչ կը նշա­նա­կէ գի­տա­կան մե­թո­տա­բա­նու­թիւն։ Այս ա­ռու­մով յա­ռա­ջի­կա­յին վար­ժո­ղա­կան աշ­խա­տա­նոց­ներ պի­տի կազ­մա­կեր­պենք զա­նա­զան շրջան­նե­րէն ե­կած ու­սու­ցիչ­նե­րուն հա­մար։ Ծրագ­րած ենք նաեւ վար­կեր տրա­մադ­րել փոքր ձեռ­նար­կու­թիւն­նե­րուն, ե­թէ ի­րենց ներ­կա­յա­ցու­ցած ծրա­գի­րը հա­ւա­նու­թեան ար­ժա­նա­նայ, իսկ ա­պա­գա­յին շահ ա­պա­հո­վե­լու պա­րա­գա­յին մե­զի ետ կը վե­րա­դարձ­նեն այդ վար­կե­րը։

-Ձեր վար­չա­կան կազ­մը քա­նի՞ ան­դամ ու­նի։

-Ու­նի 15 ան­դամ։ Ը­սեմ, թէ սկիզ­բը մենք կեդ­րո­նա­ցած էինք Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու վրայ, բայց երբ Հա­յաս­տա­նը ան­կա­խա­ցաւ՝ խոր­հե­ցանք, թէ եր­կի­րը կա­րիք ու­նի մաս­նա­գի­տա­կան օ­ժան­դա­կու­թիւն­նե­րու եւ այդ­պէս էր, որ ծնունդ ա­ռաւ ԱՐ­ՓԱ-ն։

-ԱՐ­ՓԱ-ի կեդ­րո­նա­տե­ղին Լոս Ան­ճե­լըս կը գտնուի։ Ար­դեօք Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու այլ շրջան­նե­րու մէջ ալ կը գոր­ծէ՞ք։

-Ո՛չ, ու­րիշ շրջա­նի մէջ մաս­նա­ճիւղ չու­նինք։ Երբ մաս­նա­գէտ­ներ Լոս Ան­ճե­լըս կ՚այ­ցե­լեն, զա­նոնք կը հրա­ւի­րենք դա­սա­խօ­սե­լու ի­րենց մաս­նա­գի­տու­թեան մա­սին, որ­պէս­զի օգ­տուինք ա­նոնց փոր­ձա­ռու­թե­նէն։

-Վեր­ջին հա­շուով այս բո­լո­րը ան­շուշտ ժա­մա­նակ, բայց ո­րոշ չա­փով ալ դրա­մագ­լուխ կը պա­հան­ջէ։ Ինչ­պէ՞ս կը գո­յաց­նէք ծրագ­րե­րու հա­մար հարկ ե­ղած գու­մար­նե­րը։

-Մեր ծրագ­րե­րը ըն­դու­նուե­լու պա­րա­գա­յին նպաստ­ներ կը ստա­նանք։ Ան­մի­ջա­պէս ը­սեմ, թէ դիւ­րին չէ գու­մար հայ­թայ­թե­լը, մա­նա­ւանդ գի­տու­թեան մար­զին մէջ։ Օ­րի­նակ՝ երբ ը­սես, թէ որ­բա­նոց մը կ՚ու­զես կա­ռու­ցել՝ ան­մի­ջա­պէս կը հո­գան ծախ­սե­րը, բայց գի­տա­կան գոր­ծիք մը գնե­լու հա­մար դիւ­րին-դիւ­րին դրամ չեն տար։

-Հա­յաս­տա­նը ա­կա­դե­միա եւ գի­տու­թեան զա­նա­զան կեդ­րոն­ներ ու­նե­ցող եր­կիր մըն է եւ ան­ցեա­լին ալ գի­տա­կան մար­զին մէջ յա­ջո­ղու­թիւն­ներ ար­ձա­նագ­րած է։ Ներ­կա­յիս ինչ­պի­սի՞ ըն­դու­նե­լու­թիւն կը գտնեն ձեր կող­մէ ներ­կա­յա­ցուած ծրագ­րե­րը։

-Նախ ը­սեմ, թէ սո­վե­տա­կան շրջա­նին Հա­յաս­տան տե­սա­կա­նօ­րէն գի­տա­կան մար­զին մէջ զար­գա­ցած եր­կիր մըն էր, իսկ գործ­նա­կա­նի մէջ՝ զե­րօ էր։ Մենք շեշ­տը կը դնենք գործ­նա­կա­նի վրայ։ Պէտք է ուժ տալ կի­րա­ռա­կան բաժ­նին։

-Այս ա­ռու­մով սահ­մա­նա­փա­կում­ներ կ՚ըլ­լա՞ն, կամ ո­րե­ւէ ար­գել­քի կը հան­դի­պի՞ք։

-Այս գծով օ­րի­նակ մը բե­րեմ. մենք փոր­ձե­ցինք օգ­նել Պաշտ­պա­նու­թեան նա­խա­րա­րու­թեան եւ ի­րենց ա­ռա­ջար­կե­ցինք կազ­մել խոր­հուրդ մը, որ դար­ձեալ Ա­մե­րի­կա­յի օ­րի­նա­կով՝ միա՛յն պաշտ­պա­նու­թեան հետ կա­պուած հե­տա­զօ­տու­թիւն­ներ պի­տի ը­նէր՝ ի նպաստ զի­նուո­րա­կա­նու­թեան կա­րիք­նե­րուն, ա­նոր տրա­մադ­րե­լով ա­մե­նէն նոր եւ ար­դիա­կան մի­ջոց­նե­րը։ Օ­րուան նա­խա­րար Սէյ­րան Օ­հա­նեան հա­ւա­նու­թիւն տուաւ մեր ա­ռա­ջար­կին։ Սա­կայն ե­ղան ընդ­դի­մա­խօս­ներ եւ այդ ծրա­գի­րը ջու­րը ին­կաւ։ Դժբախ­տա­բար Հա­յաս­տա­նի մէջ «ես գի­տեմ»ի հի­ւան­դու­թիւ­նը կայ եւ երբ ծրա­գիր մը կը ներ­կա­յաց­նես, շա­տեր «ես գի­տեմ» ը­սե­լով կա­րե­ւո­րու­թիւն չեն տար ը­սած­նե­րուդ։

-Ձեր ծրագ­րե­րը ի՞նչ չա­փա­նի­շե­րով կ՚ըն­դու­նուին Հայ­աս­տա­նի մէջ։

-1992-էն ի վեր կը քա­րո­զենք նո­րա­րա­րու­թիւն, ճար­տա­րա­րուեստ եւ գի­տու­թիւն։ Նո­րա­րա­րու­թիւ­նը այ­լեւս սո­վո­րա­կան դար­ձած է եւ մեր կար­ծի­քով ա­տի­կա ար­դիւնք է ցարդ տա­րուած աշ­խա­տանք­նե­րուն, իսկ ճար­տա­րա­րուես­տը եւ գի­տու­թիւ­նը տա­կա­ւին զար­գա­նա­լու կա­րիք ու­նին։

-Զուտ գի­տա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րէ ան­դին դուք նաեւ ա­րեւմ­տա­յե­րէ­նի զար­գաց­ման ուղ­ղու­թեամբ հա­մալ­սա­րա­նա­կան հան­դի­պում­ներ կազ­մա­կեր­պած էք։ Ո­րո՞նք են ձեր դի­տար­կում­նե­րը այդ մա­սին։

-Այդ հար­ցով մենք ժո­ղո­վուր­դի տար­բեր խա­ւե­րու մի­ջեւ բա­նա­վէ­ճեր ու վի­ճար­կում­ներ կը կազ­մա­կեր­պենք յատ­կա­պէս Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու մէջ եւ ա­տի­կա հե­տաքրք­րու­թիւն կը ստեղ­ծէ։ Միա­ժա­մա­նակ պէտք է ը­սել, թէ հոն ալ հա­յե­րէն լե­զուի պահ­պա­նու­մը ա­մե­նէն դժուար հար­ցե­րէն մին է։ Ֆրան­սա­յի նման այն­տեղ ալ սահ­մա­նա­փակ թի­ւով հա­յե­րէ­նի պա­հեր կան դպրոց­նե­րու մէջ, ու­սուց­ման մա­կար­դակն ալ շատ տկար է։ Վար­ժա­րան­նե­րու խօ­սակ­ցա­կան լե­զուն անգ­լե­րէնն է եւ այս է, որ հիմ­նո­վին պէտք է փո­փո­խու­թեան են­թար­կուի։ Պզտի­կին ա­ռա­ջին օ­րէն պէտք է վար­ժեց­նես որ դպրո­ցի շրջա­փա­կին մէջ հա­յե­րէն խօ­սի։ Ըստ իս, այս քայ­լը կա­րե­ւոր է լե­զուի պահ­պան­ման հա­մար։ Բայց ան­կեղ­ծօ­րէն՝ հա­յե­րէ­նա­խօ­սու­թեան ա­պա­գա­յին հա­մար շատ լա­ւա­տես չեմ։