ՆՈՐ ՍՓԻՒՌՔԻ ԴԻՄԱԳԻԾԸ

Հին սփիւռ­քը երբ դեռ կլա­նուած էր իր հին խն­­դիր­նե­րով, աշ­խար­հի հո­րի­զո­նին վրայ ու­րուագ­ծուե­ցաւ նոր սփիւռք մը՝ իր նոր հար­ցե­րով ու նոր մար­տահ­րա­ւէր­նե­րով:

Ինչ­պէ՞ս կը հա­մալ­րուին այս եր­կու սփիւռքնե­րը. ար­դեօք հին սփիւռ­քի դե­ղա­տոմ­սե­րը կը բու­ժե՞ն նաեւ նոր սփիւռ­քին հի­ւան­դու­թիւն­նե­րը. եւ ո՞վ՝ հին սփիւռ­քը թէ Հա­յաս­տա­նը ա­ռաջ­նոր­դու­թիւն պի­տի վերց­նեն այս եր­կու սփիւռք­նե­րով զբա­ղե­լու եւ մեր հա­մաշ­խար­հայ­նաց­նող ազ­գը միա­զօ­դե­լու:

Հար­ցեր են, ո­րոնց մա­սին դեռ չենք սկսած մտա­ծել, ո­րով­հե­տեւ հին սփիւռ­քը տա­րուած է իր ա­ւան­դա­կան խն­­դիր­նե­րով, իսկ նոր սփիւռքն ալ դեռ չէ ե­կած ուշ­քի՝ անդ­րա­դառ­նա­լու հա­մար որ ազ­գի մը սփիւռ­քա­ցու­մը կե­նաց ու մա­հու խն­­դիր կրնայ յա­րու­ցա­նել:

Հին սփիւռ­քը իր ծի­նե­րուն (gen) մէջ կը կրէ ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան բնազ­դը իբ­րեւ հե­տե­ւանք զան­գուա­ծա­յին տե­ղա­շար­ժե­րու՝ պատ­մա­կան Հա­յաս­տա­նէն Կի­լի­կիա, Կի­լի­կիա­յէն Մի­ջին Ա­րե­ւելք ու Մի­ջին Ա­րե­ւել­քէն դէ­պի Ա­րեւմ­տեան եր­կիր­ներ:

Այդ տե­ղա­շար­ժե­րը հե­տե­ւանքն են հա­ւա­քա­կան հա­լա­ծանք­նե­րու եւ պար­տա­դիր գաղ-­թի. հա­յը ինք­նու­րոյն կեր­պով չէ ո­րո­շած իր պատ­մա­կան հո­ղը լքել ու հե­ռա­նալ դէ­պի ան­ծա­նօթ հե­ռաս­տան­ներ: Այլ պար­տադ­րա­բար հե­ռա­ցած է ա­րեան ճամ­բով՝ ե­տին թո­ղ­լով տուն ու եր­դիք, արտ ու կա­լուած եւ տա­ճար ու մա­տեան. բայց ուր որ նոր կայք հաս­տա­տած է իր ան­մի­ջա­կան՝ անձ­նա­կան ու ըն­տա­նե­կան բա­րօ­րու­թե­նէն ետք, կամ ա­նոր զու­գա­հեռ, խա­րիսխ­ներ դրած է հա­ւա­քա­կան վե­րա­կանգ­նու­մի եւ գո­յա­տեւ­ման - դպրոց, ե­կե­ղե­ցի, մշա­կու­թա­յին կեդ­րոն, թեր­թե­րու եւ գիր­քե­րու հրա­տա­րա­կու­թիւն ե­ւ այլն:

Սա­կայն, աշ­խար­հը սկսած է փո­խուիլ եւ այն ազ­դակ­նե­րը, ո­րոնք ա­պա­հով գոր­ծօն­ներն էին ազ­գա­պահ­պան­ման՝ դար­ձած են ան­բա­ւա­րար կամ ժա­մա­նա­կավ­րէպ: Այդ պատ­ճա­ռով է, որ սփիւռ­քի ինք­նու­թեան տագ­նա­պը սկսած է ծա­ւալ ստա­նալ՝ նա­հան­ջի մատ­նե­լով լե­զուն, հա­ւատ­քը, մշա­կոյ­թը եւ ա­ւան­դա­կան ար­ժէք­նե­րը: Քի­չեր կը հա­ւա­տա­յին որ Ե­ղեռ­նէն դար մը ետք դեռ սփիւռ­քը պի­տի կա­րե­նայ պա­հել իր կեն­դա­նու­թիւ­նը՝ իր տագ­նապ­նե­րով հան­դերձ։

Պար­բե­րա­կան գաղ­թե­րը Մի­ջին Ա­րե­ւել­քէն դէ­պի Ա­րեւ­մուտք կեն­սա­ւո­րած են հո­գե­վար­քի մատ­նուած Ա­րեւ­մուտ­քի հայ­կա­կան հա­մայնք­նե­րը, բնա­կա­նա­բար ի վնաս եւ ի հա­շիւ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի նօս­րա­ցող գա­ղութ­նե­րուն: Երբ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի ա­րիւ­նա­քամ գա­ղութ­նե­րու նե­րու­ժը սկսած էր տկա­րա­նալ, վրայ հա­սան գաղ­թա­կա­նա­կան ա­լիք­նե­րը՝ այս ան­գամ Հա­յաս­տա­նէն եւ նախ­կին Խոր-հըր­դա­յին Միու­թեան եր­կիր­նե­րէն:
Ճիշդ է, թէ այդ հո­սան­քը կո­րուստ մըն էր հայ­րե­նի­քի հա­մար, սա­կայն նախ­կին դրոյ­թով ար­ժէ՞ք մը պի­տի դառ­նար ան վտան­գուիլ սկսող գա­ղութ­նե­րը վե­րա­կեն­դա­նա­ւո­րե­լու:
Ա­սի­կա մեծ հար­ցա­կան մըն էր եւ կը շա­րու­նա­կէ մնալ նոյն­քան մեծ հար­ցա­կան մը:
Նոր հո­սան­քը հայ­րե­նի­քը կը լքէր ոչ այն պատ­ճառ­նե­րով որ սփիւռ­քա­հա­յը լքած էր պատ­մա­կան Հա­յաս­տա­նը: Հա­յաս­տան­ցի գաղ-­թա­կա­նը կը հե­ռա­նայ իր պատ­մա­կան հո­ղե­րէն բո­լո­րո­վին տար­բեր պայ­ման­նե­րու ներ­քեւ. ար­դէն պատ­րաս­տուած ու զի­նուած ու­սու­մով ու գի­տու­թեամբ եւ ա­ռա­ւե­լա­բար դար­ձած աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­ցի (cosmopolitan):

Սա­կայն, հայ նոր գաղ­թա­կա­նի ծի­նե­րուն մէջ չէր զար­գա­ցած ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան բնազ­դը իր բնավայ­րի եւ իր կեն­սա­ձե­ւին բնոյ­թին պատ­ճա­ռաւ. հա­յը որ իր հայ­րե­նի հո­ղին վրան է՝ չու­նի հին ե­րա­զը իր Կիլի­կիան ու Վա­նը վե­րագտ­նե­լու. հո­ղը իր ոտ­քին տակն է Ար­շակ Բ. թա­գա­ւոր­ին նման, լեզ­ուն եւ մշակ­ոյթ­ը մաս կը կազմ­են իր ա­ռօր­եա­յին եւ մեկ­ու­սա­ցած են ա­ւել­ի մեծ մշակ­ոյթն­եր­ու ճնշիչ ազ­դեց­ութ­են­էն ու վտանգ­ին տակ չեն կորս­ու­ել­ու կամ ա­ղա­ւա­ղու­ել­ու: Հետ­ե­ւա­բար հ­­ող­ը, լեզ­ուն, մշակ­ոյթ­ը վտանգ­ուած չ­­են՝ մտահ­ոգ­ութ­իւն պատ­ճա­ռել­ու կամ մար­տահ­րաւ­էր դառ­նալ­ու: Փաստ­օր­էն, Հա­յաս­տան­ի հայ­ը ան­զէն է սփիւռ­քաց­ման ա­ղէտ­ներ­ուն դի­մաց, երբ կը լքէ հայ­րեն­իք­ի սահ­ման­ներ­ը: Այս նկա­տողու­թ­իւն­ը քննա­դա­տութ­իւն մը չէ՝ որ­քան պայ­մանն­եր­էն թե­լադ­րուած ճշմար­տութ­իւն մը:

Այ­սօր Ռու­սաս­տան­ի մէջ ա­ւել­ի բազ­մա­թիւ հայ­եր կան քան Հա­յաս­տան­ի՝ նա­խա­գահ Փութ­ին­ին ըս­ել տալ­ու հա­մար որ «ես ա­ւել­ի մեծ թիւ­ով հայ­եր­ու նա­խա­գահն եմ, քան նոյն­ինքն Հա­յաս­տան­ի նա­խա­գահ­ը»:

Հա­յաս­տան­ի հայ­եր­ը ար­տա­գաղ­թել­ով հաս­տա­տուած են թէ՛ ա­ւան­դա­կան հայ ոս­տան­ներ­ու մէջ, ինչպ­էս նա­եւ հայ­կա­կան զան­գը-ւած չ­­ուն­եց­ող երկ­իրն­եր­ու մէջ: Բա­ցա­յայ­տը եւ ա­մե­նէ­ն խո­շո­ր զան­գուա­ծը Գա­լի­ֆոր­նի­ոյ հա­յու­թի­ւնն է, որ վեր­ջի­ն 25 տա­րի­նե­րուն կէս մի­լի­ո­նի սահ­մա­նը հա­տե­ց ու ան­ցաւ: Կան նաե­ւ եւ­րո­պա­կան ե­րկի­րնե­րը­՝ Յու­նաստա­նը­, Ֆրան­սան, Զուի­ցե­րի­ան, Ի­տա­լիան, ե­ւ այլն:

Օ­րի­նակ՝ Յու­նաս­տա­նի ա­ւան­դա­կան հայ հա­մայն­քը 10 հա­զա­րի սահ­ման­նե­րէ­ն նուազ է: Յան­կարծ 35 հա­զար հա­յաս­տան­ցի­նե­ր կը հաս­տա­տուի­ն Յու­նաս­տան: Կը պար­զուի, որ Հա­յաս­տա­նէ­ն գաղ­թո­ղ հա­յե­րու հո­սան­քը հին գա­ղու­թը կեն­սա­ւո­րո­ղ ազ­դակ մը չի հան­դի­սա­նար. ե­կե­ղե­ցւո­յ ծ­խա­կան­նե­րը կը շա­րու­նա­կեն նօս­րա­նալ, հայ դպրո­ցը կը դա­տա­պար­տուի փակ­ման, սա­կայն նո­ր հաս­տա­տուո­ղ ըն­տա­նիք­նե­րու զա­ւակ­նե­րը հե­ռու կը մնան ա­ւան­դա­կան դպրո­ցէ­ն ու ե­կե­ղե­ցի­էն, հա­կա­ռակ որ ե­կե­ղե­ցա­սէր են եւ մտա­հո­գ հա­յա­պահ­պան­ման խնդրո­վ:

Նման ըն­կե­րա­յին լա­պո­րա­թուար (տար­րա­լու­ծա­րան) մըն է նաե­ւ Լոս Ան­ճե­լը­սը­, ուր հա­յաս­տան­ցի­նե­րը կ՚ապ­րին ի­րե­նց կեն­ցա­ղով իսկ ա­ւան­դա­կան գա­ղութն ալ կը շա­րու­նա­կէ իր ինք­նու­թի­ւնը պա­հե­լ փոր­ձե­լ իր հին գոր­ծե­լա­կեր­պո­վ:

Ան­դի­ն կը կազ­մուի­ն այլ գա­ղութ­նե­ր, ուր նա­խը­ն-թաց գո­յու­թի­ւն չու­նէ­ր հայ­կա­կան հա­ւա­քա­կան կե­ան­քը - Գե­րմա­նիա, Սպա­նի­ա, սկան­տի­նա­ւեան ե­րկի­րնե­ր, Հո­լան­տա եւ այլ ե­րկի­րնե­ր, ուր հա­յո­ց հա­ւա­քա­կան կե­ան­քը կը ստա­նայ բո­լո­րո­վի­ն ինք­նու­րո­յն բ­նոյթ. ո՛չ ան­ցեա­լի հա­յա­պահ­պա­նու­թե­ան ազ­դակ­նե­րը կը գոր­ծե­ն, ո՛չ ալ հա­յու­թի­ւնը միաց­նող նոր ազ­դակ­ներ կը յա­ռա­ջա­նան:

Բա­րե­գո­րծա­կա­նը­, Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը եւ այլ քա­նի մը նո­րաս­տեղծ խմբա­ւո­րու­մներ նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­ներ վեր­ցու­ցած են Ռու­սաս­տա­նի, Ուք­րայ­նոյ­, Պուլ­կա­րիոյ, Պել­ժիոյ եւ այլ նոր­ա­կազմ գա­ղու­թնե­րէն ներս: Կո­րուս­տի ա­հա­ւոր ա­ղէ­տին դի­մաց՝ իս­կա­պէս ան­բա­ւա­րար կիս­ա­մի­ջոց­ներ են այդ բո­լոր­ը: Ինչ կա­րող է ը­նել Հա­յաս­տա­նը բա­ցի հայ լե­զու­ի գիր­քեր ու­ղար­կե­լէ դէ­պի Ջա­ւախք: Կար­ծէք Սփիւռ­քա­հա­յու­թեան հետ Մշա­կու­թա­յին կա­պի կո­միտ­էն, ան­ցեա­լին, սո­վետ­ի ծանր տա­րին­ե­րու­ն շատ ա­ւե­լի ու­ժա­կան նե­րազ­դե­ցու­թիւն գոր­ծած էր հայ գա­ղու­թնե­րէն ներս՝ մշա­կոյ­թ, գրա­կա­նու­թիւ­ն եւ ո­գի մա­տա­կա­րա­րե­լով, քան այ­սօ­րու­ան Սփիւ­ռքի նա­խա­րա­րու­թիւ­նը իր տնա­վա­րի գոր­ծու­նէու­թեա­մբ:

Սո­վետ­ա­հա­յը բարդ ա­րա­րած մըն է՝ հա­կա­սու­թիւն­նե­րով լե­ցու­ն եւ դժուար է զայն զե­տե­ղել սփիւռ­քա­հա­յու կա­ղա­պա­րին մէջ եւ ա­պա­հով­ել ա­նոր ազ­գա­պահ­պա­նու­թիւ­նը: Ան ու­նի հան­ճա­րեղ գիտ­նա­կան­ներ­, ա­րուես­տա­գէտ­ներ եւ գոր­ծա­վար­ներ, ո­րոն­ք հայ գա­ղութ­ներ­էն դուրս յա­ջո­ղու­թիւ­ննե­րու կը հաս­նին­: Միւս կող­մէ նաեւ - ա­ռա­ւել­ա­բար - սո­վետ­ա­հայ են Գա­լիֆ­որ­նիո­յ բան­տե­րու­ն մէջ կա­լա­նուած յան­ցա­գործնե­րը, ո­րոն­ք սով­ե­տի բռնու­թիւ­ննե­րէն ա­զա­տած չեն գի­տեր ի՛նչ կրնան ը­նել ի­րեն­ց նոր­ա­գիւտ ա­զա­տու­թեա­մբ:

Սո­վետ­ա­հա­յը նաեւ հասկ­նա­լի մե­ծամ­տու­թիւ­ն մը ու­նի սփիւռ­քի կազ­մա­կեր­պու­թեանց մշա­կու­թա­յին մա­կար­դա­կին նկատ­մամբ, ո­րով­հե­տեւ Սո­վետ­ա­կան Հա­յաս­տա­նի մէջ տե­սած եւ սոր­ված է ա­րուես­տը ար­հես­տա­վարժ մա­կար­դա­կով, որ բնա­կա­նօ­րէն գե­րա­զանց է սփիւռ­քի թեր­թեր­ուն, գե­ղա­րուես­տին, գրա­կա­նու­թեան ու առ հա­սա­րակ՝ մշա­կոյ­թին բաղ­դատ­մամբ: Ո­րով­հե­տեւ սփիւռ­քի մէջ ալ յա­ջո­ղած հա­յը գա­ղու­թին մէջ չէ. գա­ղու­թը տէ­րը չէ ա­նոր ոչ ալ ան՝ իր գա­ղու­թին: Այլ միա­յն միջ­ակ հետ­ե­ւանքն է որ կը վե­րապ­րի գա­ղու­թին մէջ:

Հա­յաս­տան­ցի հայն ու ա­ւան­դա­կան սփիւռ­քի հա­յը ա­ւան­դու­թեա­նց եւ ազ­գա­յին ար­ժէք­ներ­ու նկատ­մամբ ալ տար­բեր­, եր­բեմն հա­կոտ­նեայ ըն­բռնում­ներ ու­նին­: Իսկ լե­զու­ի եւ ուղ­ղագ­րու­թեա­ն մէջ­՝ բա­ցար­ձակ ան­զիջ­ող են -«սո­վոր­ե­ցէք պե­տա­կան լե­զու­ն»: Ա­յո՛, ա­նոր խե­ղա­թիւ­րու­ած ու­ղղագ­րու­թեամբ ու թրքա­բա­նու­թիւն­նե­րու եւ ռու­սա­բա­նու­թիւ­ննե­րու վի­րա­կա­պեր­ով հան­դերձ:

Սա­կայն, վե­րապ­րու­մի պա­հան­ջը չի թե­լադ­րեր փո­խա­դարձ քննա­դա­տու­թիւ­ն - այլ խոր ու­սու­մնա­սի­րու­թիւ­ն ս­տեղ­ծուած կա­ցու­թեա­ն, հա­տու­ած­նե­րու ար­ժէք­ներ­ուն ու թե­րու­թեանց, հան­դէս գալ հա­մազ­գա­յին տա­րա­զով մը:

Հին սփիւռ­քը կը մա­շի, սա­կայն նոր սփիւռ­քը սա­տար չի կրնար հան­դի­սա­նալ ա­նոր. ա­ւե­լին­՝ տա­կա­ւին ան չէ ստեղ­ծու­ած նոյ­նինքն իր ինք­նու­թիւ­նը պաշտ­պա­նե­լու եւ տե­ւա­կա­նաց­նե­լու դրու­թիւ­նը, ո­րով­հե­տեւ­, ան ալ իր կար­գին նոր կը դի­մա­ւո­րէ ազ­գա­պահ­պան­ման նա­հան­ջի վտան­գը:­

Գնա­հա­տե­լի է որ Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նի դա­տին պաշտ­պան­ներ կան, Ա­րեւմ­տա­հա­յեր­է­նի փրկու­թեա­ն փոր­ձեր կը կա­տա­րուին­, եւ հա­մաշ­խար­հա­յին նոր հա­յու տի­պար մը եւ ի­տէա­լ մը կ՚ու­րուագ­ծուի:­

Սա­կայն, ո՞ւր պի­տի սկսի հա­մադ­րու­թիւ­նը, ո՞ւր պի­տի ամ­բող­ջա­նայ ներ­դաշ­նա­կու­թիւ­նը, որ հա­մաշ­խար­հա­յին հա­յու տի­պա­րը ա­մուր կանգ­նած ըլ­լայ իր ազ­գա­յին էու­թեա­ն կ­ռու­ա­նին վրայ:

Խմբագրական «Պայքար»ի, Լոս Անճելըս