ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐՈՒ ՏԱՐԱՓ

«Փակ սահ­մա­նի երկ­խօ­սու­թիւն» փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան ժա­պա­ւէ­նը, ո­րու թրքե­րէն տար­բե­րա­կին ա­ռա­ջին ցու­ցադ­րու­թիւ­նը շա­բա­թա­վեր­ջին տե­ղի ու­նե­ցաւ Իս­թան­պու­լի մէջ, ա­ռիթ հան­դի­սա­ցաւ Թուր­քիա-Հա­յաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու մատ­նուած փա­կու­ղիին մա­սին հե­տաքրք­րա­կան քննար­կում­նե­րու։ Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեա­նի հե­ղի­նա­կած այս ֆիլ­մի՝ Պատ­մու­թեան հիմ­նար­կին (Tarih Vakfı) մէջ կազ­մա­կեր­պուած փրէօ­միէ­րին յա­ջոր­դած ա­սու­լի­սը ե­կաւ ամ­բող­ջաց­նել ցու­ցադ­րու­թիւ­նը։ Ա­ւե­լի՛ն, ամ­բող­ջաց­նե­լէ ան­դին, այդ ա­սու­լի­սը անգ­նա­հա­տե­լի նշա­նա­կու­թիւն ու­նե­ցաւ ե­զա­կի այս ժա­պա­ւէ­նի ար­ժե­ւոր­ման, ա­նոր պար­փա­կած պատ­գա­մի բիւ­րե­ղաց­ման տե­սան­կիւ­նէն։ Քննար­կու­մը այն­պի­սի մա­կար­դակ մը ու­նէր, որ մէկ կող­մէ հան­դի­սա­տե­սը մտա­ծե­լու ա­ռաջ­նոր­դեց ար­ծար­ծուած նիւ­թի զա­նա­զան ծալ­քե­րուն շուրջ, իսկ միւս կող­մէ ալ ե­կաւ պայ­մա­նա­ւո­րել ֆիլ­մին վե­րա­բե­րեալ ըն­կա­լում­նե­րը։ Այս քննար­կում-ա­սու­լի­սի ար­ձա­նագ­րած յա­ջո­ղու­թեան գրա­ւա­կան­նե­րէն մին ալ ա­տե­նա­խօս­նե­րուն կող­մէ դրսե­ւո­րուած ճար­տա­րու­թիւնն էր։ Ար­դա­րեւ, ա­նոնք յա­ջո­ղե­ցան հրա­պու­րիչ հա­մադ­րու­թիւ­նով ու ող­ջու­նե­լի հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թեամբ մա­տու­ցել թէ՛ ֆիլ­մին մա­սին ի­րենց թարմ տպա­ւո­րու­թիւն­նե­րը եւ թէ Թուր­քիա-Հա­յաս­տան առ­կայ փա­կու­ղիին շուրջ ի­րենց մօ­տե­ցում­նե­րը։ Այդ բո­լո­րի հա­մա­տե­ղու­մով ա­պա­հո­վո­ւած պատ­կա­ռե­լի ար­դիւն­քը ե­կաւ ա­պա­ցու­ցա­նել ձեռ­նար­կին իս­կա­պէս ո­րա­կով փայ­լուն բնոյ­թը, նաեւ «Փակ սահ­մա­նի երկ­խօ­սու­թիւն»ին հա­սած խո­րու­թիւ­նը։ Այս կէ­տին վրայ հարկ է ա­ւելց­նել, որ ձեռ­նար­կը գո­հա­ցու­ցիչ էր Պատ­մու­թեան հիմ­նար­կին տե­սա­կէ­տէ, իսկ ֆիլ­մէն բխած ճոխ հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը, հա­րուստ հո­րի­զոն­նե­րը ե­կան վե­րա­հաս­տա­տել Տիգ­րան Պաս­կե­ւի­չեա­նի վար­պե­տու­թիւ­նը։ Ան բազ­մա­կող­մա­նի դէմք մըն է. գրո­ղէ սկսեալ մին­չեւ հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ՝ կը կրէ շարք մը տիտ­ղոս­ներ, սա­կայն այդ բո­լո­րէն ան­դին, ֆիլ­մին մէջ բա­նած էր իր մտա­ւո­րա­կա­նի տա­ղան­դը։ Հե­ռա­տես ու զգօն իր հա­յեացք­նե­րը ե­րաշ­խա­ւո­րած էին այս ժա­պա­ւէ­նին ա­նա­չա­ռու­թիւ­նը, ա­ռար­կա­յա­կա­նու­թիւ­նը, ինչ որ այս գոր­ծը հա­ւա­սա­րա­պէս հե­տաքրք­րա­կան դար­ձու­ցած էր հայ­կա­կան ու թրքա­կան կող­մե­րուն հա­մար։

Ինչ­պէս հա­ղոր­դած էինք, ֆիլ­մի ցու­ցադ­րու­թեան յա­ջոր­դած ա­սու­լի­սը վա­րեց ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի գլխա­ւոր խմբա­գիր Ա­րա Գօ­չու­նեան։ Ա­տե­նա­խօս­ներն էին՝ վաս­տա­կա­ւոր դես­պան Վոլ­քան Վու­րալ, վաս­տա­կա­ւոր դես­պան Իւ­նալ Չե­ւի­քէօզ, NTV հե­ռուս­տա­կա­յա­նի լրա­տուա­կան բաժ­նի գլխա­ւոր խմբա­գիր ու ար­տա­քին քա­ղա­քա­կան նիւ­թե­րու յայտ­նի մեկ­նա­բան Մե­թէ Չու­պուք­ճու, ինչ­պէս նաեւ Տոց. Պիւ­լենտ Պիլ­մէզ։ Այս վերջ­նոյն մաս­նակ­ցու­թիւ­նը ու­նէր ձե­ւով մը ի պաշ­տօ­նէ բնոյթ, ո­րով­հե­տեւ ան Պատ­մու­թեան հիմ­նար­կի նախ­կին նա­խա­գահն է եւ իր շրջա­նին է, որ յա­ռաջ տա­րուած էր այս աշ­խա­տան­քը։

Ա­սու­լի­սի սկիզ­բին Ա­րա Գօ­չու­նեան ու­նե­ցաւ հա­կիրճ ե­լոյթ մը, ո­րու ըն­թաց­քին ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան խում­բին ա­նու­նով շնոր­հա­կա­լու­թիւն յայտ­նեց բո­լոր ա­նոնց, ո­րոնք ի­րենց չա­փա­զանց նշա­նա­կա­լից վկա­յու­թիւն­նե­րը բե­րած էին այս փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան գոր­ծին հա­մար։ Այս շրջագ­ծին մէջ ան վեր­յի­շեց Հան­րա­պե­տու­թեան նախ­կին նա­խա­գահ­նե­րէն Սիւ­լէյ­ման Տե­մի­րէ­լը, որ սկզբուն­քօ­րէն հա­մա­ձա­յնած էր այս ժա­պա­ւէ­նին հա­մար ներդ­նել իր վկա­յու­թիւն­նե­րը, սա­կայն նախ ա­ռող­ջու­թիւ­նը, յե­տոյ ալ օ­րե­րը չէին նե­րած՝ հար­ցազ­րոյ­ցի մը ի­րա­կա­նա­ցու­մը։ Նոյն­պէս վեր­յի­շուե­ցաւ հան­գու­ցեալ Սար­գիս Սե­րով­բեա­նը, որ «Ա­կօս»ի հա­յե­րէն բաժ­նի խմբագ­րի հան­գա­ման­քով իր կեան­քի վեր­ջին հար­ցազ­րոյ­ցը տուած էր այս ֆիլ­մին հա­մար։ Սոյն բա­րո­յա­կան պարտ­քե­րու հա­տու­ցու­մէն վերջ, Ա­րա Գօ­չու­նեան շեշ­տեց, որ ժա­պա­ւէ­նը միջ­պե­տա­կան հար­թու­թեան պրիս­մա­կէն կը դի­տար­կէր հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը։ Ըստ ի­րեն, գոր­ծի հիմ­նա­կան խո­ցե­լի կող­մը Թուր­քիա-Հա­յաս­տան քսա­ն­­հին­գա­մեայ շփում­նե­րու ա­մե­նա­վեր­ջին հանգ­րուա­նին կը վե­րա­բե­րէր։ Ար­դա­րեւ, Ցիւ­րի­խի մէջ ստո­րագ­րուած ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րուն վե­րա­բե­րեալ ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րու ներ­կա­յաց­ման ճա­նա­պար­հին յա­ռա­ջա­ցած էր խնդրա­յա­րոյց պա­րա­գայ մը։ Թուր­քիոյ կող­մէ այդ գոր­ծըն­թա­ցին մաս­նակ­ցած բազ­մա­թիւ ա­ռանց­քա­յին դէմ­քեր այժմ ար­դէն պաշ­տօ­նի գլուխ չեն գտնուիր եւ որ­պէս նախ­կին պաշ­տօ­նեա­ներ ու­նե­ցած են վկա­յու­թիւն­ներ տա­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը։ Նոյ­նը կա­րե­լի չէ ե­ղած Հա­յաս­տա­նի պա­րա­գա­յին, ո­րով­հե­տեւ ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րու գոր­ծըն­թա­ցին մաս­նա­կից դէմ­քե­րը այն­տեղ տա­կա­ւին կը մնան պաշ­տօ­նի գլուխ, հե­տե­ւա­բար չեն կա­րո­ղա­ցած մաս­նակ­ցու­թիւն բե­րել այս նա­խագ­ծին։ Գօ­չու­նեան յի­շե­ցուց, որ սոյն ֆիլ­մի ար­տադ­րու­թեան շրջա­նին Թուր­քիա-Ռու­սաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ու­նէին բնա­կա­նոն ըն­թացք, իսկ այժմ ա­նոնց մի­ջեւ ծա­գած լա­րուա­ծու­թիւ­նը բո­լո­րո­վին նոր ի­րա­վի­ճակ մը ստեղ­ծած է տա­րած­քաշր­ջա­նէն ներս։

Ա­րա Գօ­չու­նեա­նի այս ամ­փոփ նե­րա­ծա­կա­նէն վերջ ար­տա­յայ­տուե­ցաւ Պիւ­լենտ Պիլ­մէզ, որ կա­րե­ւո­րեց քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թեան դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը՝ Թուր­քիա-Հա­յաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու բնա­կա­նո­նաց­ման ո­րո­նում­նե­րուն տե­սան­կիւ­նէն։ Ըստ ի­րեն, եր­կու եր­կիր­նե­րուն մէջ որ­քան որ ամ­րապն­դուի ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւ­նը, ա­պա այն­քան ա­ւե­լի աշ­խոյժ ու հա­մար­ձակ պի­տի կա­րե­նայ գոր­ծել քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թիւ­նը, որ կը բարձ­րա­ձայ­նէ սահ­մա­նի բաց­ման ու յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու բնա­կա­նո­նաց­ման սպա­սու­մը, պա­հան­ջը։ Պիւ­լենտ Պիլ­մէզ նշեց, թէ այս ֆիլ­մին պատ­րաս­տու­թիւ­նը զու­գա­դի­պած է 2015 թուա­կա­նին, երբ ի­րենք հե­տա­մուտ ե­ղած էին յի­շո­ղու­թեան թար­մաց­ման։ Իր խօս­քով, սահ­մա­նի բա­ցու­մը միջ­պե­տա­կան հարց մըն է, իսկ ե­թէ փակ սահ­մա­նի պայ­ման­նե­րով եր­կու ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն մի­ջեւ կա­րե­լի կը դառ­նայ երկ­խօ­սու­թիւ­նը, ա­պա սա ար­դիւնքն է քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թեան ջան­քե­րուն։ Եր­կու եր­կիր­նե­րու մի­ջեւ առ­կայ բո­լոր խո­չըն­դոտ­նե­րու յաղ­թա­հար­ման ե­րաշ­խիքն է՝ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւ­նը եւ քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թեան զար­գա­ցու­մը։

Պիւ­լենտ Պիլ­մէզ օ­րի­նա­կե­լի նկա­տեց, որ կող­մե­րու հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րուն հա­մա­տեղ ծրագ­րե­րը կեան­քի կը կո­չուին եր­րորդ կող­մե­րու վրա­յով կամ խրա­խու­սան­քով։ Ան կանգ ա­ռաւ մշա­կու­թա­յին ու ժո­ղովր­դագ­րա­կան նմա­նու­թիւն­նե­րուն վրայ։ Ըստ ի­րեն, Թուր­քիա-Հա­յաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու առ­կայ վի­ճա­կը կը հա­մա­րուի Պաղ պա­տե­րազ­մի շրջա­նին ապ­րուած ա­ղա­ւա­ղու­մի մը տա­կա­ւին յաղ­թա­հա­րուած չըլ­լա­լը։ Հե­տե­ւա­բար, ան շեշ­տեց նաեւ խա­ղա­ղա­մէտ մշա­կոյ­թի մը տա­րած­ման ու հաս­տատ­ման անհ­րա­ժեշ­տու­թեան վրայ։

Դի­տար­կում­նե­րու տա­րա­փի մը մթնո­լոր­տին մէջ ան­ցաւ ա­սու­լի­սը, ո­րու տե­ւո­ղու­թեան Թուր­քիա-Հա­յաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու բնա­կա­նո­նաց­ման հե­ռան­կար­նե­րուն շրջա-գըծով ամ­բող­ջա­կան պատ­կեր մը ստեղ­ծուե­ցաւ ներ­կա­նե­րու մտքին մէջ՝ թեր ու դէմ մաս­նա­գի­տա­կան ու շա­հե­կան կար­ծիք­նե­րու փո­խա­նա­կու­մով։

Մեր վա­ղուան թի­ւով պի­տի անդ­րա­դառ­նանք այս ա­սու­լի­սի միւս ա­տե­նա­խօս­նե­րու ե­լոյթ­նե­րու ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն։