Ա­րեւտ­մա­հայ Բա­նաս­տեղծ­ներ Կար­դա­ցին Ի­րենց Գոր­ծե­րը Ե­րե­ւա­նի Մէջ

Սփիւռ­քա­հայ բա­նաս­տեղծ­նե­րու հետ հան­դի­պում մը տե­ղի ու­նե­ցաւ Ե­րե­ւա­նի Քաս­քատ հա­մա­լի­րի մայ­թե­րուն տա­րա­ծուած փա­պե­րէն մէ­կուն՝ «In Sane»ի մէջ, ուր «դէմ-դի­մաց, կողք-կող­քի», ինչ­պէս նշուած էր ե­րե­կո­յի ծա­նուց­ման մէջ, եր­կու սփիւռ­քա­հայ բա­նաս­տեղծ­ներ՝ պէյ­րու­թա­հայ Սա­գօ Ա­րեանն ու հա­լէ­պա­հայ Տիգ­րան Գա­բո­յեա­նը ըն­թեր­ցում­ներ կա­տա­րե­ցին ի­րենց հին ու նոր բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րէն, եւ շուրջ մէկ ժամ փա­պի կի­րակ­նօ­րեայ մթնո­լոր­տը յա­գե­ցաւ ա­րեւմ­տա­հայ գի­րով, բա­ռով ու մտա­ծո­ղու­թեամբ։ Այս հան­դիպ­ման ներ­կայ էին սփիւռ­քա­հայ եւ ե­րե­ւա­նաբ­նակ հա­յաս­տան­ցի գրա­սէր շրջա­նակ մը եւ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ, ո­րոնք հա­ճոյ­քով ըմ­բոշխ­նե­ցին ե­լոյթ­նե­րը։

Հան­դիպ­ման ըն­թաց­քին ներ­կա­նե­րը ունկն­դիր ե­ղան եր­կու բանս­տեղծ­նե­րու կող­մէ ընտ­րուած բա­նաս­տեղ­ծա­կան փուն­ջի մը եւ ա­ռի­թը ու­նե­ցան ծա­նօ­թա­նա­լու գրո­ղի տար­բեր գոր­ծե­րու մտայ­ղաց­ման շար­ժա­ռիիթ հան­դի­սա­ցած մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րուն, ինչ­պէս նաեւ ե­րե­կո­յի ա­ւար­տին տե­ղի ու­նե­ցաւ ան­մի­ջա­կան շփում բա­նաս­տեղծ­նե­րուն հետ:

Եր­կու սփիւռ­քա­հայ բա­նաս­տեղծ­նե­րը, ո­րոնք տար­բեր են ի­րենց շուն­չով եւ էու­թեամբ, ներ­կա­նե­րուն ներ­կա­յա­ցու­ցին ի­րենց ի­րա­կա­նու­թեան տար­բեր հա­տուած­նե­րը:

Տիգ­րան Գա­բո­յեան, ինչ­պէս իր խօս­քի մէջ ալ ընդգ­ծած էր, գրա­կան այս հան­դիպ­ման հա­մար ընտ­րած էր այն­պի­սի գոր­ծեր, ո­րոնք լոյս կը սփռէին իր ներ­քին աշ­խար­հի, նե­րանձ­նա­յին զգա­ցո­ղու­թիւն­նե­րուն վրայ, ո­րոնց մա­սին ալ կը յու­շէ իր ընտ­րած բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րու վեր­նագ­րե­րը, ինչ­պէս՝ «Այ­լընտ­րան­ք», «Փո­փո­խու­թիւ­ն», «Էու­թիւն ա­ռանց ըլ­լա­լու» ե­ւայլն, ուր փոր­ձած էր խտաց­նել այ­լընտ­րան­քա­յին տան­ջանք­նե­րը, ճա­կա­տագ­րայ­նու­թիւ­նը, փո­փո­խու­թեան ար­մա­տի պրպտում­նե­րը, ե­ղած ու չե­ղած նշա­նա­բան­նե­րը, հա­կա­դիր էու­թիւն­նե­րը ե­ւայլն, ո­րոնք պա­հուած էին խիտ եւ նուրբ պատ­կեր­նե­րու ե­տին, եր­բեմն նոյ­նիսկ խեղ­թուած ի­րե­րա­յա­ջորդ ծան­րա­խոհ բա­ռե­րու տակ, ո­րոնք թոյլ չէին տար միտ-քի ու զգա­ցո­ղու­թեան յստակ բա­ցա­յայտ­ման:

Մինչ Սա­գօ Ա­րեա­նի ընտ­րած կտոր­նե­րը կը բնո­րո­շուէին ա­զատ ու հա­մար­ձակ, միտ­քը չսան­ձող եր­բեմն նոյ­նիսկ ա­ռօ­րէա­կան բա­ռե­րու օգ­տա­գործ­մամբ, ո­րու լե­զուն (ինչ­պէս ինք կ­­՚ը­սէ) «քա­ղա­քին մայ­թե­րէն կ՚առ­նէ իր սնուն­դը յա­ւի­տե­նա­կա­ն», ուր տար­բեր գա­ղա­փար­ներն ու զգա­ցում­նե­րը տող առ տող ի­րա­րու կը յա­ջոր­դեն ար­տա­յայ­տե­լով բա­նաս­տեղ­ծի միտ­քը, ցա­ւը, պոռթ­կու­մը, ըմ­բոս­տու­թիւ­նը, ե­րազ­նե­րը, ներ­կա­յա­ցուած հա­ճե­լի հա­մադ­րա­կա­նու­թեամբ: Ա­րեա­նի գոր­ծե­րու մէջ յստակ կ՚ե­րե­ւէր իր ապ­րած մի­ջա­վայ­րի եւ կեան­քի ար­տա­ցոլ­նա­քը, ա­նոր անձ­նա­կան, քա­ղա­քա­կան, պաշ­տա­մուն­քա­յին, զգաց­մուն­քա­յին բո­լոր շեր­տե­րով:

Ա­րեան բա­ցատ­րե­լով շատ մը ըն­թեր­ցող­նե­րու կամ գրաքն­նա­դատ­նե­րու կող­մէ հնչող այն հար­ցին, թէ ին­չո՛ւ իր գոր­ծե­րուն մէջ յա­ճախ կը յի­շուին Դա­մաս­կո­սը, Կա­զզէն կան Ե­րու­սաղ­է­մը՝ մեկ­նա­բա­նեց, որ այս թե­մա­նե­րը շատ ա­ւե­լի ի­րա­կան են ու ներ­կայ, քան 1915-ի թե­ման, ո­րու ա­նուղ­ղա­կի կրողն է ինք, մինչ պա­ղես­տի­նեան դա­տը Պէյ­րութ ան­ցած իր ման­կու­թեան օ­րե­րուն ա­նընդ­հատ հա­լա­ծած է իր հո­գին, հե­տե­ւա­բար ա­նոր բո­լոր հաս­կա­ցու­թիւն­նե­րը կա­մայ ա­կա­մայ կ­­՚ե­րե­ւին իր բա­նաս­տեղ­ծու­թեան մէջ:

Ա­րեա­նի մօտ շատ զգա­լի է ընդվ­զումն ու յե­ղա­փո­խա­կան ո­գին, որ չու­նի ներ­փո­ղե­լու կամ նա­հա­տա­կի յի­շա­տակ եր­գե­լու մի­տում, այլ՝ ախ­տե­րու ու վէր­քե­րու մատ­նան­շում: Ան կը փա­ռա­բա­նէ «հո­գիէն ներս եւ ոչ թէ խճո­ղուած տա­ճա­րին մէջ ապ­րող Աստ­ուա­ծը», կ­­՚ող­բայ ա­պե­րախտ սփիւռքն ու հե­րոս­ներ չքաց­նող Հա­յաս­տա­նը, ան­հայ­րե­նիք հա­յու կեան­քը, որ «Հա­յաս­տա­նի ճա­նա­պար­հը կը գծէ ե­րա­զի պա­տե­րուն վրա­յ»: Գրո­ղի «մի­նակ ու ցուրտ գի­շեր­նե­րու­ն» միակ ա­պա­ւէ­նը կը հան­դի­սա­նայ սէ­րը, իսկ «որբ օ­րե­րու հայ­րե­նի­քը»՝ լե­զուն:

Ե­րե­կո­յի ա­ւար­տին բա­նաս­տեղծ Ար­տեմ Յա­րու­թիւ­նեան բարձր գնա­հա­տե­լով զոյգ բա­նաս­տեղծ­նե­րու կա­տա­րում­նե­րը՝ ող­ջու­նեց ա­նոնց ե­լոյթ­նե­րը եւ յայտ­նեց իր ու­րա­խու­թիւ­նը հայ գրա­կա­նու­թեան ա­րեան մէջ նոր բա­նաս­տեղծ­ներ նե­րառ­կե­լու կա­պակ­ցու­թեամբ:

Յա­րու­թիւ­նեան իր խօս­քի մէջ նշեց, որ թէ՛ Սա­գօն եւ թէ Տիգ­րա­նը շատ զգա­յուն են, ա­նոնք լե­զուի ան­ցու­դար­ձին կը նա­յին հե­ռա­դի­տա­կով, ին­չ որ ա­ւե­լի հե­ռուն կը տա­նի զա­նոնք, լե­զուա­կան ֆո­նին տակ ու­նե­նա­լով ի­րենց հայ­րե­նի­քի պատ­կե­րը, ո­րով­հե­տեւ ա­նոնք քոնթ­րաս­թի (հա­կադ­րու­թիւն- հա­կա­պատ­կեր) մէջ կը տես­նեն ի­րենց կեան­քը, մերթ այս­տեղ, մերթ այն­տեղ, ներս-դուրս, եր­կու աշ­խարհ­նե­րու մի­ջեւ եւ խօս­քը ուղ­ղե­լով բա­նաս­տեղծ­նե­րուն ը­սաւ. «Այս­պի­սին է աշ­խար­հի ըն­թաց­քը, դուք ո­չինչ ու­նիք բա­ցի «վա­ղը» ը­սե­լէ, գրե­լը ար­դէն «վա­ղը» ը­սելն է եւ ձեր մէջ ե­ղած գրա­կան ու­ժը ձեզ հոն կը տա­նի, շատ բա­նաս­տեղ­ծա­կան մուտ­քեր դուք ար­դէն մտած էք եւ այդ մուտ­քը կրնամ ը­սել, հա­կա­ռակ Սա­գո­յի ընտ­րած ա­ռա­ջին գիր­քի վեր­նա­գ­­րին, որ «Տար­տամ տո­ղե­ր» կը կո­չուի՝ այն­քան ալ տար­տամ չէ»:

Այ­նու­հե­տեւ ան հա­մե­մա­տե­լով եր­կու բա­նաս­տեղծ­նե­րուն ո­ճը, նշեց, որ Ա­րեա­նի մօտ ե­րե­ւոյթ­նե­րը ա­ւե­լի բազ­մա­պատ­կուած են, հիւ­թե­ղա­ցած եւ պայ­թեց­նող, իսկ Գա­բո­յեա­նի կտոր­նե­րը ա­ւե­լի ամ­փո­փուած եւ ա­ֆո­րիզ­մի ու պատ­կե­րի մի­ջու­կը փո­րող: Ան նաեւ նկա­տել տուաւ, որ եր­կու տա­ղան­դա­ւոր բա­նաս­տեղծ­նե­րու մօտ ալ ո­ճա­յին տար­բեր ե­րանգ­նե­րու տակ տագ­նա­պը «տագ­նա­պիզ­մը» խո­րա­պէս ներ­կայ է։ Ան ա­ւելց­ուց. «Ա­նոնք ի­րա­տե­սու­թիւ­նը ա­ռաջ­նա­յին չու­նե­նա­լով, Հա­յաս­տա­նի հո­ղը չկոխկռ­տե­լով, ստեղ­ծած են նոր հող մը, ի­րենց տա­րածք­նե­րուն վրայ, յա­ւեր­ժօ­րէն ա­սեղ­նա­գոր­ծե­լով ի­րենց հայ հո­գիի նախ­շը, ի­մաս­տու­թիւ­նը, պիպ­լիա­կան ճի­չը, ուղ­ղուած մարդ­կա­յի՛ն ըլ­լա­լու եւ ա­մէն տե­սա­կի խո­ցե­լի ե­րե­ւոյթ­նե­րուն հա­կադ­րուե­լու»:

Նշենք, որ Տիգ­րան Գա­բո­յեան ցարդ ու­նի տպագ­րուած բա­նաս­տեղ­ծա­կան եր­կու հա­տոր­ներ՝ «Դէ­պի եր­կինք ար­ձա­կուած նե­տ» (1995 թ.) եւ «Ան­մա­ս» (2002 թ.): Սա­գօ Ա­րեան նոյն­պէս ու­նի եր­կու բա­նաս­տեղ­ծա­կան ժո­ղո­վա­ծո­ներ՝ «Տար­տամ տո­ղե­ր» (1997 թ.), «Կա­նա­յի հա­րա­սա­նի­քը» (2000 թ.), ինչ­պէս նաեւ եր­րորդ գիրք մը, որ պատ­րաստ է, սա­կայն դեռ չէ տպագ­րուած եւ կը կո­չուի «Թա­փուր պար­տէ­զ»: Ա­նոնք ու­նին նաեւ հայ­րե­նի եւ սփիւռ­քեան գրա­կան թեր­թե­րու եւ ամ­սագ­րե­րու մէջ տպագ­րուած բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­ներ: