ՎԵՐԱԲԵՐՄՈՒՆՔ

Թուր­քերուն հան­դէպ մեր ու­նե­ցած ա­տե­լու­թիւ­նը կը շա­րու­նա­կուի: Թէեւ այ­սօր տար­բեր ամ­պիոն­նե­րէ եւ տար­բեր մա­կար­դակ­նե­րու վրայ սկսած ենք տար­բե­րել եւ տա­րբերել թրքական իշ­խա­նու­թիւ­նը թուրք ժո­ղո­վուր­դէն: Բայց եւ այն­պէս, այս մօ­տե­ցու­մը ան­կեղծ ու ճշմա­րիտ չէ: Պարզ ա­նոր հա­մար, որ մարդ չի խօ­սիր այն բա­նե­րուն մա­սին, ո­րոնք ար­մա­տա­ցած չեն իր մէջ:

Մենք սփիւռ­քի մէջ յատ­կա­պէս ընտ­րե­ցինք հեշտ ճա­նա­պար­հը, որ ա­տե­լու­թիւնն էր: Այդ ճա­նա­պար­հը որեւէ տեղ չի տանիր: Մեր նպա­տակ­նե­րուն, մեր ու­ղիին, մեր գա­ղա­փար­նե­րուն դէմ ե­ղող դե­ղա­տոմս էր ա­տե­լու­թիւ­նը: Խոր­քին մէջ դե­ղա­տոմս իսկ չէր, այլ թոյ­նի տե­սակ մը, ո­րուն կառ­չե­լով մենք կը հա­ւա­տա­յինք, թէ մենք մեզ պի­տի պա­հենք կեթթո­յա­կան «ա­պա­հով» մտա­ծո­ղու­թեան մը մէջ: Մենք սի­րե­ցինք Կի­րա­կի օ­րուան տօ­նախմ­բու­թիւն­նե­րը: Սի­րե­ցինք պա­հուը­տիլ ա­տե­լու­թեան մէջ: Ա­մէն ա­ռի­թի մեր ո­գին կե­րակ­րե­ցինք ա­նով ու ա­պա փակ սրահ­նե­րու մէջ բա­ցա­գան­չե­ցինք՝ «մահ թուր­քին»: 1930-ա­կաննե­րուն մեր նախ­նի­նե­րը ի­րենց բնա­կած շէն­քե­րու տա­նիք­նե­րը (յա­ճախ թի­թե­ղեայ եւ փայ­տեայ բնա­կա­րան­ներ) կը բարձ­րա­նա­յին սու­գի հա­ւաք­ներ ը­նե­լու հա­մար: Ա­նոնց բե­րան­նե­րուն տի­րա­պե­տող լե­զուն թրքե­րէնն էր: Ա­նոնք կը սգա­յին ի­րենց կո­րուստ­նե­րը, վիշ­տը եւ գաղ­թա­կան­ու­թիւ­նը: Հասկ­նա­լի էր ա­ռան­ձինն ապ­րե­լու, տե­ղւոյն հան­րու­թենէն զա­տո­րո­շուե­լու ա­նոնց ճի­գը: Կը պայ­քա­րէին միա­ձու­լուե­լու վտան­գին դէմ ապ­րեց­նե­լով՝ վե­րա­դառ­նա­լու յոյ­սը: Ա­նոնց խօ­սած թրքե­րէ­նը երբեմնի հա-յաշատ գա­ւառ­նե­րու կոշտ թրքե­րէնն էր, որ կը փո­խան­ցուէր մեզ­մէ շատ շա­տե­րու բե­րան­նե­րուն: Այդ լե­զուն վեր­ջին կապն էր Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նին հետ: Կար նաեւ ա­նո­րո­շու­թիւն ու վախ: Ո­րոշ ժա­մա­նակ ետք այդ վա­խը կը փո­խէր իր ճա­նա­պար­հը: Թրքե­րէն խօ­սե­լուն դէմ պայ­քա­րը կը դառ­նար ա­ռաջ­նա­յին: «Թրքե­րէն խօ­սո­ղին հա­յե­րէն պա­տաս­խա­նէ՛», կը պո­ռա­յինք: Տա­կա­ւին խոր­շան­քով եւ ջղայ­նու­թեամբ կը նա­յէինք ի­րենց կեան­քի ձմե­ռը մտած եւ գաղ­թի գող­գո­թա­յէն հա­զիւ ճո­ղոպ­րած մեր տա­րեց­նե­րուն աչ­քե­րուն մէջ, ա­նոնց, ո­րոնց շուր­թե­րուն կար թր­քե­րէ­նը՝ վայ­րի ու անմ­շակ: Տա­րան­ջա­տու­մէն ան­դին, զմռսուած մնա­լու ո­գիին կառ­չե­լէն ան­դին տա­կա­ւին կրակ կը բա­ցուէր եւրոպա­կան տար­բեր մայ­րա­քա­ղաք­նե­րու սրտին վրայ: Մեր քու­նը կ­՚ընդ­հա­տուէր ու 1970-ա­կան­նե­րուն նոր շա­պի­կով կը ներ­կա­յա­նա­յինք աշ­խար­հին: Թուրք դի­ւա­նա­գէտ­ներ մէ­կը միւ­սին ե­տե­ւէն կը սպան­նուէին: Եւ ա­տե­լու­թիւ­նը սա­կայն կը մնար նոյն պա­տուան­դա­նին վրայ: Թրքա­կան կող­մի լռու­թիւ­նը եւ երկ­խօ­սու­թեան մը սկսե­լու ան­կա­րե­լիու­թիւ­նը մեզ ա­ւե­լիով կը հե­ռաց­նէին: Մենք չէինք հասկ­ցած, ու տա­կա­ւին ալ չենք հասկ­ցած, որ մեր քա­ղա­քա­կան նպա­տակ­նե­րուն, եր­թին եւ ճա­կա­տագ­րին իս­կա­կան պա­տու­հա­նը՝ Թուր­քիան է: Այ­սինքն մեր ճա­նա­պար­հը սկիզբ պի­տի առ­նէր այն հո­ղա­շեր­տէն, որ այ­սօր Թուր­քիա կը կո­չուի: Ան­կէ դուրս մեր բո­լոր տօ­նախմ­բու­թիւն­նե­րը կեղ­ծիք են: Մենք չենք հասկ­ցած, որ Ա­րեւ­մուտ­քին առ­ջեւ թուր­քերուն դէմ մեր ու­նե­ցած խնդիր­նե­րու ծրարը ոչ մէկ տեղ պի­տի տա­նի մեզ: Ու ա­սոր մե­ծա­գոյն ա­պա­ցոյ­ցը հա­րիւր տա­րիէ ի վեր մեր խնդիր­նե­րուն ան­լոյծ մնալն է: Մեր միամ­տու­թիւ­նը դար­ձու­ցած ենք դրօ­շակ եւ աշ­խար­հով մէկ կը պո­ռանք՝ «Ես թուր­քերը կ­՚ա­տեմ...»։ Տա­կա­ւին կ­՚ու­զենք հա­մո­զել, որ մեր հետ ապ­րող տար­բեր եր­կիր­նե­րու քա­ղա­քա­ցի­նե­րը եւս նոյ­նը ը­նեն: Ա­րեւմ­տեան ար­ժէք­ներ կրող եւ աշ­խար­հին քա­ղա­քա­կիրթ շպա­րով ներ­կա­յա­ցող եր­կիր­նե­րուն հա­մար զգա­ցա­կան մօ­տե­ցում­նե­րը տեղ չու­նին: Ա­նոնք եր­կե­րե­սա­նի են: Կ՚ա­տեն թուր­քերը մեզի հետ: Կը մաս­նակ­ցին մեր քայ­լեր­թին, կը խըն-դան մեր հետ, կը խնդան մեր վրայ, բայց վա­ղը երբ վճի­ռին օ­րը գայ, կրնան նոյն թուր­քերուն հետ քա­լել: Ա­նոնց քով զգա­ցում­նե­րը, զգա­ցա­կան մօ­տե­ցում­նե­րը, ար­դա­րու­թեան խնդի­րը ո­րո­շադ­րող հան­գա­մանք­ներ չեն: Իսկ մենք կը շա­րու­նա­կենք ա­տել: Կը շա­րու­նա­կենք մեր հի­ւանդ մօ­տե­ցում­նե­րը թուր­քերուն վրայ բար­դե­լով աշ­խար­հի ամ­բողջ ա­նէծ­քը: Այս­տեղ խօս­քը թուր­քերը բա­րե­կամ հռչա­կե­լու մա­սին չէ: Շա­հան Նա­թա­լի իր «Թուր­քե­րը եւ մենք» աշ­խա­տու­թեան մէջ կը գրէ. «Մե­զի հա­մար ա­տե­լու­թիւ­նը ա­տե­լու­թեան հա­մար իսկ ար­ժէք մըն է: Բայց դժբախ­տա­բար մենք չենք տես­ներ, որ հիմ­նա­ւոր է մեր այս ճի­գե­րէն գո­նէ լե­զուին փո­խա­րէն այդ սրբա­զան ա­տե­լու­թիւ­նը ստա­նալ: Ու ե­րե­ւա­կա­յել, որ մեր այս ճի­գե­րը միայն «խա­ղաղ ու ան­գի­տա­կից» մա­հու մը հա­մար են վերջ ի վեր­ջոյ»: Ու­րեմն հի­մա ի՛նչ: Հի­մա պարզ դար­ձած է, որ մենք այդ ա­տե­լու­թեամբ կը սնուինք պար­զա­պէս «խա­ղաղ ու ան­գի­տա­կից» մեռ­նե­լու հա­մար: Մեր ո­գե­կո­չա­կան բո­լոր հա­ւաք­նե­րը, ե­թէ այ­սօր տա­նիք­նե­րու վրայ սգա­հան­դէ­սի տես­քով չեն, այլ յայտ­նի ու լու­սա­ւոր հրա­պա­րակ­նե­րու վրայ, ա­պա նաեւ մոռ­ցած ենք, որ այդ եր­թե­րուն մէջ ե­ղող­նե­րուն մե­ծա­գոյն տո­կո­սին մօտ հա­յու­թեան փո­խըմբռ­նու­մը կա­պուած է թուր­քերը կու­րօ­րէն ա­տե­լու վի­ճակ­նե­րուն մէջ: Մենք մեր հիւ­ծած մար­մի­նը կը փոր­ձենք ա­տե­լու­թեան թոյ­նին մէջ պա­հել ու խու­սա­փիլ մեր լքուած հո­ղե­րուն նա­յե­լու: Մենք ընտ­րած ենք հեշտ ճամ­բան: Քրտինք ու ջանք չու­զող ճամ­բան: Մենք ընտ­րած ենք «խա­ղաղ ու ան­գի­տա­կից» մեռ­նե­լու ճամ­բան: Մենք ընտ­րած ենք ա­տե­լու­թեամբ մեր մար­մին­նե­րը թու­նա­ւո­րե­լու ճամ­բան:

Ինչ ի­մաստ պի­տի ու­նե­նայ այս բո­լո­րը, երբ նոյն քայ­լե­րով, ա­տե­լու­թեան սրուա­կը մեր ձեռ­քե­րուն քա­լենք եւ լուռ ու խա­ղաղ ձե­ւով կոր­սուինք պատ­մու­թեան փո­շի­նե­րուն մէջ: Մեզ­մէ շա­տե­րուն հա­մար տա­կաւին այ­սօ­րուան Հա­յաս­տա­նի մա­սին խօսք ան­գամ չկայ: Մե­զի հա­մար թուր­քերը ա­տե­լու վար­մուն­քը դար­ձած է կեան­քի ի­մաստ: Ու այդ ի­մաս­տէն դուրս մենք չկանք:

Չկայ մեր ա­նու­նը, չկայ մեր ա­րիւ­նը, չկայ վե­րա­դառ­նա­լու ե­րա­զը, չկայ ոչ մէկ ե­րազ, չկայ հո­ղին ժա­մա­նա­կը, չկայ ըմբռ­նե­լու, խօ­սե­լու, թուր­քերուն մէջ ու­րիշ մէ­կը փնտռե­լու եւ գտնե­լու ճի­գը: Մենք պատ­մու­թեան ժա­մա­ցոյ­ցը սա­ռե­ցու­ցած ենք ա­տե­լու­թեան զե­րօ ժա­մին վրայ: Ու չենք ու­զեր հոն­կէ դուրս գալ: Ու մե­զի հա­մար, բո­լոր ա­նոնք, որ կ­՚ու­զեն շար­ժիլ ու զե­րօ ժա­մէն առ­նուազն փոր­ձել ճամ­բոր­դել դա­ւա­ճան­ներ են: Մե­զի հա­մար հեշտ է դա­ւը փո­շի դարձ­նել ու թա­փել բո­լոր տե­սա­նող աչ­քե­րուն վրայ: Ստի­պել ա­նոնց, որ մնան զե­րօ ժա­մին մէջ, ստի­պել ա­նոնց որ չմոռ­նան ա­տել: Ստի­պել ա­նոնց որ մնան պատ­մու­թեան քա­րայր­նե­րուն, սու­գի տա­նիք­նե­րուն եւ փակ սրահ­նե­րու տրա­մա­բա­նու­թեան մէջ:

Մենք մին­չեւ ե՞րբ այս հար­ցու­մով ճամ­բայ պիտի կտրենք: Մին­չեւ ե՞րբ բան­տար­կուած պի­տի մնանք այս հար­ցու­մին մէջ՝ «Ես թուր­քերը կ­՚ա­տեմ, իսկ դո՞ւն»:

Դժուար է պա­տաս­խա­նել, բայց միով բա­նիւ յստակ է, որ մենք ա­ռող­ջա­նա­լու կա­րիք ու­նինք: Ա­տե­լու­թեան ճա­նա­պար­հով քա­լե­լը եւ քա­ղա­քա­կան մեր հա­յեացք­նե­րուն մէջ անյս­տակ ու անտ­րա­մա­բա­նա­կան մօ­տե­ցում­նե­րով խօ­սի­լը մեզ կրնան այս աշ­խար­հէն վե­րաց­նել:

Ա­տե­լու­թեան, ա­տե­լու­թեան սեր­մով ա­ռաջ­նոր­դուե­լու եւ զգա­ցում­նե­րու պա­տու­հա­նէն աշ­խար­հին նա­յե­լու մե­թոտ­նե­րը մե­զ կրնան վե­րաց­նել:

Պէտք է փո­խենք մեր հա­յեացք­նե­րը: Նոր աչ­քե­րով նա­յինք աշ­խար­հին: Թուր­քերուն հետ տար­բեր հար­թու­թեան վրայ խօ­սինք: Դադ­րինք թուր­քերը մե­ղադ­րե­լէ եւ մեր տկա­րու­թիւն­նե­րը, մեր ան­կա­րու­թիւ­նը, մեր անլր­ջու­թիւ­նը ա­նոր վրայ բար­դե­լէ:

Մեր մեղ­քի ժա­մա­նա­կը, մեր մեծ ցա­ւե­րուն ա­ղա­ղա­կը պի­տի պա­հենք մեր սրտե­րուն մէջ: Պի­տի բու­ժենք մեր վէր­քե­րը ա­ռանց ա­տե­լու, այլ քա­ջօ­րէն: Մեր քա­ջու­թիւ­նը պա­հած ենք մեր լեարդ­նե­րուն մէջ եւ չենք թո­ղուր, որ ան ա­ճի ու մեծ­նայ: Ա­տե­լու­թիւ­նը եւ քա­ջու­թիւ­նը տար­բեր բա­ներ են եւ շատ յա­ճախ զի­րար հա­կա­սող: Ե­թէ հասկ­նանք այս ըմբռ­նու­մով քա­լել, այն ա­տեն կրանք մեր ող­նա­շա­րը շտկել:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

www.haralez.net
Ե­րե­ւան