ԻՐԵՐՈՒ ՆՈՐ ԴՐՈՒԱԾՔ

«Քառնեկի» հիմնարկի վերլուծաբաններէն Թոմաս տը Վաալ համոզուած է, թէ Հարաւային Կովկասէ ներս տնտեսական յարաբերութիւններու վերականգնումը կրնայ շատ մեծ նշանակութիւն ունենալ։

«Ազատութիւն» ռատիօկայանի հայկական ծառայութիւնը վերջերս հարցազրոյց մը ունեցաւ Թոմաս տը Վաալի հետ։ Հրայր Թամրազեան, որ կը գլխաւորէ այդ ծառայութիւնը, մօտաւոր անցեալին ալ տեսակցութիւն մը ունեցած էր յայտնի վերլուծաբանին հետ։ Այս անգամ Թոմաս տը Վաալ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրին տեսակէտէ կացութիւնը վերլուծած է՝ Մոսկուայի մէջ, 11 յունուար 2021 թուականին կազմակերպուած Ռուսաստանի, Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի ղեկավարներու եռակողմանի գագաթաժողովին եւ անոր զուգահեռ կատարուած համատեղ յայտարարութեան լոյսին տակ։ Տը Վաալ կը համարուի միջազգային բեմահարթակի վրայ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի քաջատեղեակ վերլուծաբաններէն մին, գիրք ալ հրատարակած է այդ մասին ու հեղինակած՝ բազմաթիւ յօդուածներ։ Ներկայ հարցազրոյցին մէջ ան ուշագրաւ բանաձեւումներով բացատրած է, որ տարածքաշրջանի դերակատարներուն միջեւ ինչպիսի հակադրութիւններ գոյութիւն ունին, հոգեբանական գործօններով հանդերձ, որոնք կրնան խոչընդոտել կամ յապաղեցնել առարկայական հնարաւորութիւնները։ Այս փուլին վերլուծաբանը կ՚ընդգծէ, թէ Ռուսաստան այժմ Լեռնային Ղարաբաղի մէջ այնպիսի ներկայութիւն մը ունի, որ նոյնիսկ Խորհրդային Միութեան ժամանակաշրջանին չէ ունեցած։ Ստորեւ կը ներկայացնենք Թոմաս տը Վաալի հետ կատարուած հարցազրոյցի սղագրութիւնը։

*

-Մեր վերջին հարցազրոյցէն ետք շատ փոփոխութիւններ եղան. Փութինի, Ալիեւի եւ Փաշինեանի միջեւ նոր եռակողմ հանդիպում մը տեղի ունեցաւ Մոսկուայի մէջ յունուարի 11-ին, ստորագրուեցաւ նոր յայտարարութիւն մը։ Խօսքը, ըստ էութեան, Հայաստանէն եւ Ատրպէյճանէն դէպի Ռուսաստան, ինչպէս նաեւ Ատրպէյճանէն Հայաստանի վրայով դէպի Նախիջեւան եւ Թուրքիա տանող երկաթուղիներու եւ մայրուղիներու մասին էր։ Ինչպէ՞ս կը գնահատէք Փութինի, Փաշինեանի եւ Ալիեւի հանդիպումը: Արդեօք կառուցողակա՞ն գագաթաժողով մըն էր, թէ՞ այդ մէկով Ռուսաստան ուղղակի կը փորձէր ամրապնդել իր դիրքերն ու դերը՝ որպէս միակ խաղաղապահ:

-Անշուշտ, Ռուսաստան կը ձգտէր ամրագրել նոյեմբերի 10-ին ստորագրուած համաձայնագիրը, որ ունէր բազմաթիւ բացեր եւ անորոշ դրոյթներ: Այդ համաձայնագրին շուրջ կային շատ մը չլուծուած խնդիրներ, քանի որ ակնյայտօրէն ան ստորագրուած էր հապճեպ պայմաններու մէջ: Ռուսաստան այստեղ օրակարգ ունի: Ան կը ցանկայ, որ այս համաձայնագիրը գործէ: Բայց դեռ կան անլոյծ խնդիրներ. օրինակ՝ հայ գերիներու հարցը, մասնաւորապէս՝ դեկտեմբերին Հադրութի շրջանին մէջ գերեվարուած զինուորներու ճակատագիրը:

Ինչ կը վերաբերի Ատրպէյճանին, ապա կը կարծեմ, թէ իրենք քիչ մը դժգոհ են, որ Ռուսաստանի խաղաղապահ առաքելութիւնը յստակ լիազօրութիւն չունի եւ անոնք շատ մը բաներ ամբողջովին միակողմանի կ՚ընեն:

Եւ, այո՛, դարձեալ եռակողմանի հանդիպում մըն էր այդ մէկը Ռուսաստանի, Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ: Մինսքեան խմբակի միւս համանախագահները՝ Ֆրանսան եւ Միացեալ Նահանգները չէին հրաւիրուած:

Կը կարծեմ ՝ Ռուսաստան յառաջ կը մղէ իր օրակարգը, բայց տնտեսական հարցերու մասին կատարուած յայտարարութիւնը, ինչպէս կ՚ըսեն, սառցալերան միայն գագաթն է: Բազմաթիւ խնդիրներ կային՝ գերիներ, խաղաղապահ ուժերու լիազօրութիւնը, Լաչինի միջանցքը, շատ խնդիրներ, որոնք դեռ լուծուած չեն:

-Հիմա եկէ՛ք խօսինք այն հաւանական փոփոխութիւններուն մասին, զորս ԱՄՆ-ի վարչակազմը կրնայ բերել այս տարածքաշրջանին: Ծերակոյտի լսումներուն ժամանակ Էնթընի Պլինքըն (պետական քարտուղար) ըսաւ, որ կը խթանէ ԱՄՆ-ի ներգրաւուածութիւնը՝ գտնելու Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան կայուն կարգաւորումը, որ կը պաշտպանէ Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգութիւնը եւ կը նպաստէ ապահովել, որ նոր պատերազմ մը չսկսի: Ան ըսաւ, որ ԱՄՆ պիտի աշխուժացնէ իր ներգրաւուածութիւնը Մինսքեան խմբակին միջոցաւ եւ դիւանագիտական յաւելեալ աշխատանք պիտի կատարէ՝ երրորդ կողմերու ապագայ միջամտութիւնը կանխելու համար: Ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէք։

-Դրական է, որ մենք ԱՄՆ-ի կողմէ աւելի աշխոյժ քաղաքականութիւն կը տեսնենք այս հակամարտութեան եւ այս տարածքաշրջանին վերաբերեալ: Կը կարծեմ՝ Պայտընի վարչակազմը արդէն ազդարարած է, որ մտադիր է աւելի կոշտ յարաբերութիւններ ունենալ Թուրքիոյ հետ: Անոնք կը զգային, թէ Թրամփ եւ Էրտողան տեսակ մը շատ բարեկամական, գործարքային յարաբերութիւններ ունէին, ինչ որ չէր բխեր ԱՄՆ-ի շահերէն: Այնպէս որ, կը կարծեմ՝ սա է նպատակը:

Բացի այդ՝ մենք գիտենք, որ նոյեմբերի 10-ի համաձայնագիրը դրոյթներ չունի խաղաղ գործընթացի ապագային վերաբերեալ:

Այդուհանդերձ, Միացեալ Նահանգներ շատ ետ մնացած է այս հակամարտութեան առումով: Ռուսաստան ներկայացուած է տեղւոյն վրայ եւ հասկնալի չէ՝ արդեօք Ատրպէյճան իրականութեան մէջ կը ցանկա՞յ այլեւս խօսիլ քաղաքական գործընթացի մասին: Ըստ Ատրպէյճանի՝ այս հակամարտութիւնը աւարտեցաւ, անոնք վէճը աւարտեցին իրենց օգտին: Անոնք այնքան ալ հետաքրքրուած չեն, չեն շտապեր խօսելու կարգավիճակի վերաբերեալ խնդիրներու մասին եւ այլն: Կը կարծեմ, թէ դժուար պիտի ըլլայ ընել այդ բանը, բայց նաեւ կը կարծեմ, թէ ԱՄՆ կրնայ սկսիլ զբաղիլ շարք մը հարցերով։ Անոնք քաղաքական հարցերն են եւ գուցէ ամենակարեւորը՝ տարածքաշրջանային տնտեսական հարցերը: Կը կարծեմ՝ ոչ ոք կը հաւատայ, թէ Հայաստան եւ Ատրպէյճան կրնան ինքնուրոյն կատարել վերականգնումի ամբողջ աշխատանքը: Այժմ անոնց միջեւ անհրաժեշտ է տնտեսական կապ հաստատել, որպէսզի Հայաստան եւ Ատրպէյճան փոխկապակցուած ըլլան տնտեսապէս, բայց սա պէտք է կատարուի խելամտօրէն, պէտք է կատարուի խաղաղութեան օրակարգը խթանելու համար: Ես կը կարծեմ, թէ ԱՄՆ եւ, ի հարկէ, Եւրոմիութիւնը կրնան օժանդակել այս բոլոր հարցերուն մէջ: Բայց պէտք է հասկնալ, թէ անոնք այս հակամարտութեան առումով ետ մնացած են եւ բացը լրացնելու համար շատ ընելիքներ ունին:

-Միամտութիւն կ՚ըլլայ կարծել, թէ տարածքաշրջանի ղեկավարները յանկարծ սկսին խօսիլ խաղաղութեան եւ տնտեսական համագործակցութեան մասին, բայց Թուրքիոյ դերը կարեւոր է Ատրպէյճանը համոզելու համար, որպէսզի խաղաղ կարգաւորումը գտնուի հարեւան Հայաստանի հետ: Անգարայէն հնչած որոշ յայտարարութիւններ կրնան վկայել, թէ ան պատրաստ է կարգաւորելու յարաբերութիւնները Երեւանի հետ: Օրինակ՝ «The Washington Post»ի մէջ հրապարակուեցաւ կարծիք-յօդուած մը, ըստ որու՝ Էրտողան կը ցանկայ բանալ Հայաստանի հետ սահմանները՝ յուսալով, թէ այդ քայլը լաւ կ՚ընդունուի Պայտընի վարչակազմին եւ Արեւմուտքին կողմէ: Բայց ցարդ մենք տեղւոյն վրայ կը տեսնենք որոշ գործողութիւններ, որոնք կրնան հակառակ ազդեցութիւն ունենալ. ինչպէս՝ Թուրքիա-Ատրպէյճան համատեղ զօրավարժութիւնները Հայաստանի սահմանին վրայ՝ Կարսի մէջ, որ, ինչպէս գիտէք, շատ խորհրդանշական քաղաք մըն է հայերու համար: Ի՞նչ կը կարծէք, արդեօք Թուրքիա հետաքրքրուա՞ծ է տարածքաշրջանի տնտեսական զարգացումով ու Հայաստանի հետ ուղիները բանալով։ Ի՞նչ ազդեցութիւն կ՚ունենայ Հայաստանի հետ սահմանները բանալը: Արդեօք սա տարածքաշրջանին կայունութիւն կը բերէ՞:

-Եթէ իրատես ըլլանք, ապա հայկական ուժերու դուրսբերումը (Ատրպէյճանի) 7 շրջաններէն կը նշանակէ, որ խոչընդոտներ չկան Թուրքիա-Հայաստան յարաբերութիւնները կարգաւորելու եւ սահմանը բանալու համար: Յիրաւի, Թուրքիոյ հիմնական խնդիրն էր այդ մէկը Հայաստանի հետ: Ակնյայտօրէն յարաբերութիւնները այժմ աներեւակայելիօրէն վատ են՝ հաշուի առնելով այն փաստը, որ Թուրքիա օգնեց Ատրպէյճանին պատերազմի մէջ յաղթելու։ Հայերու տեսանկիւնէն Թուրքիա իր ձեռքերուն վրայ նոր արիւն ունի եւ, ի հարկէ, նախագահ Էրտողան ներկայ էր Պաքուի մէջ դեկտեմբերի 10-ին տեղի ունեցած յաղթանակի շքերթին եւ նոյնիսկ այնտեղ անդրադարձաւ Էնվեր փաշային: Պատմական դժգոհութիւնները դեռ շատ ակնառու են եւ հայկական կողմէն որոշակիօրէն արդարացուած։ Կը կարծեմ՝ մենք կը տեսնենք սահմանի բացումը առեւտուրի վերականգնումին եւ տնտեսական յարաբերութիւններու հաստատումին ուղղուած որոշ քայլեր, բայց կ՚ենթադրեմ, որ հայերը չեն շտապեր ընել այս բանը՝ քանի դեռ նախագահ Էրտողան իշխանութեան ղեկին կը գտնուի: Եւ, ի հարկէ, պէտք է յիշենք նաեւ, թէ նախագահ Էրտողանի համախոհական գործընկերն է ազգայնական ՄՀՓ-ն, որ  շատ խիստ ազգայնական վերաբերմունք ունի հայերու, քիւրտերու, յոյներու եւ այլ փոքրամասնութիւններու դէմ: Հնարաւորութիւններ կան, բայց, ես շատ կը զարմանայի, եթէ արագ արդիւնքներ ըլլան: Կը կարծեմ՝ այստեղ մենք բաւական երկար գործընթաց մը պիտի ունենանք:

-Արտաքին յարաբերութիւններու Եւրոպական խորհուրդի աւագ գիտաշխատող Ասլը Այտընթաշպաշի կարծիք-յօդուածին մէջ կար տող մը, ուր կ՚ըսուի, որ հեղինակը զրուցած է Էրտողանի խորհրդականներէն մէկուն հետ եւ ահա թէ ի՛նչ կ՚ըսուի այդ հատուածին մէջ. «Կիպրոսը եւ Հայաստանը կրնան չըլլալ թուրք-ամերիկեան յարաբերութիւններու հիմքին, բայց այդ հակամարտութիւններուն լուծումը մեծապէս կրնայ նպաստել Արեւմուտքի հետ Անգարայի յարաբերութիւններուն»: Էրտողանի մերձաւոր խորհրդականը ըսած է. «Մենք պատրաստ ենք կարգաւորելու յարաբերութիւնները Հայաստանի հետ»։ Ան աւելացուցած է. «Մեզի համար միշտ խնդիր եղած է Հայաստանի կողմէ Ատրպէյճանի տարածքին գրաւումը: Սա այժմ լուծուած է: Եթէ Հայաստան պատրաստ է քայլեր առնելու, մենք պատրաստ ենք»: Ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէք սա։

-Ես կը կարծեմ, թէ Թուրքիոյ մէջ կան տարբեր ձայներ, տարբեր տեսակէտներ: Պէտք է յիշենք, թէ ինչպէ՛ս նախկին նախագահ Ապտուլլահ Կիւլ յարաբերութիւններու կարգաւորումը կը ցանկար եւ պարոն Էրտողան, որ այդ ժամանակ վարչապետ էր, կասեցուց զայն: Այնպէս որ, Թուրքիայէ ներս միշտ տարբեր տեսակէտներ կան: Ոմանք կը ցանկան յառաջ շարժիլ կարգաւորման ուղղութեամբ, ոմանք ալ սա կը համարեն Արեւմուտքի հետ աւելի լաւ յարաբերութիւններ ունենալու համար տոմս: Ինչպէս Հայաստան, այնպէս ալ Թուրքիա տնտեսական լաւ շարժառիթներ ունին սահմանը բանալու եւ առեւտուրը վերականգնելու համար: Բայց ձեզի եւ ձեր լսարանին կարիք չկայ բացատրելու, որ կան պատմական մեծ խնդիրներ: Ես կը կարծեմ, որ եթէ սա մատուցուի պարզապէս՝ որպէս տնտեսական առաջարկ, հայկական կողմին համար չի գործեր: Պատմական իրադարձութիւններու առումով հայերու նկատմամբ պէտք պիտի ըլլան այլ միջոցառումներ: Չեմ կարծեր, թէ մենք կը խօսինք ցեղասպանութեան ճանաչման մասին, բայց սա Հայոց ցեղասպանութեան ինչ-որ իմաստով յիշատակը պէտք է ըլլայ, պէտք է վերաբերի հայկական եկեղեցիներուն։ Տեսնենք՝ արդեօք կարելի՞ է այս բանը՝ հաշուի առնելով պարոն Էրտողանի դաշինքը այս պահուն ՄՀՓ-ի հետ եւ անոր դիրքորոշումը այլ հարցերու վերաբերեալ: Բայց կը կարծեմ, թէ սա այն հարցն է, որու շուրջ ալ պէտք պիտի ըլլայ խօսիլ:

-Հիմա դառնանք ռուսերուն Լեռնային Ղարաբաղի մէջ: Ռուսերը այժմ Լեռնային Ղարաբաղը որպէս առանձին նիւթ կը դիտարկեն։ Լեռնային Ղարաբաղի մասին անոնք կը խօսին՝ որպէս Ռուսաստանի ներքին գործին նման: Փութին Լեռնային Ղարաբաղի հարցով հանդիպումներ կ՚ունենայ իր անվտանգութեան եւ ռազմական ոլորտի պաշտօնեաներուն հետ եւ այդ հանդիպումները տեղի կ՚ունենան առանց Հայաստանի ոեւէ պաշտօնեայի մասնակցութեան: Կրնա՞նք ըսել, որ Ռուսաստան Լեռնային Ղարաբաղի անպաշտօն խնամատէրն (հովանաւորը) է: Դուք կարծես նման կարծիք արդէն յայտնած էք նախապէս: Լեռնային Ղարաբաղի մէջ անոնք տեղակայուած են նաեւ Լաչինի միջանցքի երկայնքով: Արդեօք անոնք շահագրգռուա՞ծ են, որ խաղաղութիւնը մշտական դառնայ, թէ այլ նպատակներ կը հետապնդեն. օրինակ՝ պայման ստեղծել, որպէսզի խաղաղապահներու ներկայութիւնը ցանկալի դառնայ բոլոր կողմերուն համար:

-Սա աներեւակայելիօրէն բարդ հարց մըն է: Որպէսզի պատկերը լիակատար ըլլայ, դեռ երկար ժամանակ պէտք է: Ես կը կարծեմ, թէ ոչ մէկուն համար պարզ է, որ ի՛նչ կ՚ըլլայ՝ ներառեալ ռուսերը։ Մէկ կողմէ, անկասկած, Ռուսաստան այժմ Լեռնային Ղարաբաղի մէջ այնպիսի ներկայութիւն մը ունի, որ երբեք չէ ունեցած, հաւանաբար նոյնիսկ Խորհրդային Միութեան ժամանակաշրջանին: Ղարաբաղի տեղական իշխանութիւնները այժմ թերեւս նոյնքան գործ ունին Մոսկուայի հետ, որքան Երեւանի: Մենք կը տեսնենք, որ առաջին շարքի վրայ կը մղուին հին՝ Քոչարեանի վարչախումբի անդամ Վիթալի Բալասանեանի նման մարդիկ: Այնպէս որ, ի հարկէ, այո՛, ռուսերը ներկայացուած են Ղարաբաղի մէջ, բայց, միւս կողմէ, պէտք չէ մոռնանք, որ Ռուսաստան նոյնպէս պէտք է գործ ունենայ Պաքուի հետ եւ Ռուսաստանի խաղաղապահ առաքելութեան մէջ կայ հնգամեայ ժամկէտի մասին կէտ մը: Հետեւաբար, Ռուսաստան չի կրնար վարուիլ այնպէս, ինչպէս Աբխազիոյ եւ Հարաւային Օսիոյ մէջ կը վարուի: Ան պէտք է գործ ունենայ նաեւ Պաքուի իշխանութիւններուն հետ: Մէկ կողմէ Ռուսաստանին արդարացում պէտք է՝ իր խաղաղապահները այնտեղ պահելու համար, այլապէս, եթէ լիակատար խաղաղութիւն ըլլայ, անոնք պէտք է տուն երթան: Միւս կողմէ ան չի ցանկար որեւէ ապակայունացում: Ուստի, Ռուսաստանի համար կարեւոր է անընդհատ հաւասարակշռութիւնը պահպանել: Ան շատ մեծ ազդեցութիւն ունի, բայց սա շատ բարդ խաղ մըն է եւ կը կարծեմ, թէ Ռուսաստանի մէջ ալ այս քաղաքականութեան հետ կապուած տարբեր տեսակէտներ կան։ Եւ, ի հարկէ, Մինսքեան խմբակը կը շարունակէ գործել ու կը կարծեմ, թէ Ռուսաստան կը ցանկայ այս հակամարտութեան պատասխանատուութիւնը բաժնել Ֆրանսայի եւ ԱՄՆ-ի հետ: Կը կարծեմ նաեւ, թէ Պաքու եւ Երեւան նոյնպէս չեն ցանկար, որ Ռուսաստան մենաշնորհ ունենայ այս հակամարտութեան հարցին մէջ: Այսպէսով, շատ ու շատ սակարկութիւններ, շատ ու շատ բանակցութիւններ տեղի կ՚ունենան: Բայց կը կարծեմ՝ արդար է ըսել, որ Ռուսաստան պէտք է բաւական խելացի ըլլայ այստեղ, որովհետեւ կրնայ շատ դիւրութեամբ վիրաւորել հայերն ու ատրպէյճանցիները եւ արժանանալ անոնց կոշտ քննադատութեան:

-Ինչպէ՞ս կը տեսնէք այս խաղաղ գործընթացի վերականգնումը: Սա ինչպէ՞ս տեղի կրնայ ունենալ: Մենք կը տեսնենք, որ Ռուսաստան ձեւով մը յաջողած է մէկտեղել երկու կողմերը, բայց չեմ պատկերացներ, թէ սա ինչպէ՛ս տեղի կրնայ ունենալ ԵԱՀԿ-ի Մինսքեան խմբակի եռեակի շրջանակին մէջ: Կա՞յ արդեօք ծրագրաւորուած որեւէ բան կամ դուք գաղափար մը ունի՞ք, թէ ի՛նչ կ՚ուզեն ընել անոնք, որպէսզի երկու կողմերը սեղանի մը շուրջ բերեն եւ բանակցութիւնները սկսին:

-Համոզուած եմ, թէ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ վէճը, որ իմ կարծիքով մէկ դար է՝ 1918 թուականէն ի վեր կը տեւէ, կը շարունակուի։ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը դեռ ամբողջութեամբ կը վիճարկուի հայերու եւ ատրպէյճանցիներու կողմէ: Այսպէսով, ինչպէս անցեալին, այդպէս ալ հիմա Մինսքեան խմբակի առջեւ շատ բարդ խնդիր մը դրուած է։ Եւ, կը կարծեմ, Սերկէյ Լաւրովի դիտողութիւնները կը հաստատեն, որ անոնք չեն գիտեր, թէ ի՞նչ պիտի ըլլայ օրակարգը: Շատ դժուար է խօսիլ կարգավիճակի մասին: Ես կը կարծեմ, թէ Մինսքեան խմբակը պիտի շարունակէ գործել, բայց ան զբաղած պիտի ըլլայ այլ հարցերով: Եւ նոյնինքն այստեղ է, որ, իմ կարծիքով, շատ մեծ կ՚ըլլայ տնտեսական յարաբերութիւններու վերականգնման նշանակութիւնը: Սա այնպէս մը պէտք է ըլլայ, որ օգուտ բերէ ո՛չ միայն Ատրպէյճանին, Թուրքիոյ, Ռուսաստանին, այլ նաեւ հայերուն՝ ներառեալ Ղարաբաղի հայերուն, որպէսզի անոնք զգան, որ իրենք ալ կը շահին տնտեսական յարաբերութիւններու վերականգնումէն: Կը կարծեմ, թէ այստեղ հնարաւորութիւններ կան. օրինակ՝ Քելպեճերի շրջանը շատ մեկուսացուած է: Շատ դժուար է պատկերացնել, որ ան տնտեսապէս կենսունակ կ՚ըլլայ առանց Ղարաբաղի եւ Հայաստանի հետ պատշաճ առեւտուրի: Եթէ Մինսքեան խմբակը եւ միջազգային այլ դերակատարներ կարենան աշխատիլ խաղաղութեան նպաստելիք տնտեսական կապերու զարգացման շուրջ, ապա սա լաւ նախագիծ մը կ՚ըլլայ։

-Մենք դեռ ապացոյցներ չունինք, բայց կան որոշ տեղեկութիւններ, թէ կարգ մը վայրերու մէջ հայերու եւ ատրպէյճանցիներու միջեւ արդէն իսկ սկսած է սահմանային առեւտուրը։ Օրինակ՝ լուրեր կան, թէ ատրպէյճանցիները հայերուն վառելափայտ կը վաճառեն: Բայց մենք դեռ ապացոյցներ չունինք, ասոնք ուղղակի հաղորդումներ են: Ի՞նչ կը մտածէք այդ հեռանկարի մասին։ Դուք ալ ըսիք, որ Քելպեճերը մեկուսացած է եւ չէք պատկերացներ, թէ այնտեղ ինչպէ՛ս կրնան գոյատեւել առանց իրենց հարեւաններուն՝ հայերու հետ առեւտուրի: Խնդրեմ, քիչ մը մանրամասնեցէ՛ք։

-Կը կարծեմ՝ ամէն մարդ, որ տարածքաշրջանէ ներս որոշ ժամանակ մը անցուցած է, գիտէ՝ թէ հայերն ու ատրպէյճանցիները իրարու հետ առեւտուրի երկարատեւ աւանդութիւն մը ունին՝ մասնաւորապէս Վրաստանի մէջ: Ես այցելած եմ Վրաստանի Սատախլոյի շուկան, երբ ան դեռ ծաղկուն էր, երբ այնտեղ վրացիներ չկային, կային միայն հայեր եւ ատրպէյճանցիներ: Վերջերս  հաղորդումներ եղան, որ հայերն ու ատրպէյճանցիները Վրաստանի Ռուսթաւի քաղաքին մէջ օգտագործուած մեքենաներու առեւտուր կ՚ընեն իրարու հետ: Շատ հայեր եւ ատրպէյճանցիներ կան, որոնք իրարու հետ առեւտուրի լաւ փորձառութիւն ունին։ Եւ եթէ քաղաքական գործիչները չխանգարեն զանոնք, եթէ անոնք անվտանգ զգան, կը կարծեմ, թէ սա շատ հնարաւոր է: Ակնյայտ է, որ սա դիւրին չէ՝ հաշուի առնելով մարդկային կորուստներու, մարդոց կրած ողբերգութիւններու դառնութիւնը: Բայց կարելի է: Եւ, կը կարծեմ, կարեւոր է, որ սա ըլլայ փոխշահաւէտ, որպէսզի այս առեւտուրը մէկը միւսէն կախեալ չդարձնէ, այլեւ երկուքն ալ իրարմէ հաւասարապէս կախուած ըլլան, իւրաքանչիւր կողմ զգայ, թէ օգուտ ունի այս առեւտուրէն:

-Արդեօք Փաշինեան կը դիմանա՞յ այս անորոշութեան եւ ներքին անկայունութեան շրջանին: Ի՞նչ կը մտածէք այս մասին: Տեսանք, որ Քոչարեան կը ցանկայ մասնակցիլ արտահերթ ընտրութիւններուն, եթէ անոնք տեղի ունենան: Ի՞նչ կը մտածէք այդ մասին:

-Լոնտոնի մէջ նստած՝ ինծի համար շատ դժուար է դատել Հայաստանի ներքին քաղաքականութիւնը: Հեռուէն կը թուի, որ այս պահուն Փաշինեան կը դիմակայէ, բայց իր ժողովրդականութիւնը նուազած է: Ունինք իրավիճակ մը, որ Հայաստանի մէջ գոյութիւն ունեցած է քանի մը տարի առաջ՝ թոյլ իշխանութիւն եւ թոյլ ընդդիմութիւն եւ բնակչութեան մեծամասնութիւնը չի սատարեր անոնց, ինչ որ կը կարծեմ, առողջարար չէ Հայաստանի համար:

Կը թուի նաեւ, թէ Հայաստանի մէջ շատ ուժ կը վատնուի ներքին վիճաբանութիւններու, այլ՝ ո՛չ թէ ապագայի ծրագրաւորման, արտաքին քաղաքականութեան, տարածքաշրջանի տնտեսական խնդիրներուն եւ այլնի վրայ: Սա առողջ մթնոլորտ չէ։

Իմ ենթադրութեամբ, Փաշինեան կը դիմակայէ քիչ մը աւելի երկար, բայց ուշ կամ կանուխ ընտրութիւններու անհրաժեշտութիւն կ՚ըլլայ: Սակայն ան հաւանաբար բաւական լաւ բախտ ունի այդ ընտրութիւններուն, որովհետեւ ընդդիմութեան շարքերուն ես նոյնպէս նոր դէմքեր չեմ տեսներ: Եթէ անոնք կ՚առաջադրեն Վազգէն Մանուկեանը, որ աւելի յայտնի էր 1980-ականներու վերջաւորութեան եւ 1990-ականներու սկիզբին, սա կը նշանակէ, որ ընդդիմութիւնը նոյնպէս նոր, թարմ գաղափարներ չունի: