ՍՈՒՐԻԱԿԱՆ ՕՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

Վեր­ջերս կը լսեմ, թէ ին­չո՛ւ լռած եմ, չեմ շա­րու­նա­կեր «Օ­րագ­րու­թիւնս», որ ըստ ի­րենց՝ շա­տե­րուն օ­րագ­րու­թիւնն է: Բայց երբ մար­դի­կը յու­սադ­րե­լու հիմ­քեր չու­նիմ, միայն ժխտա­կա­նը յի­շելն ալ ճիշդ չեմ գտներ, մա­նա­ւանդ որ փա­պու­ղին շատ ո­լոր-մո­լոր է, եւ վեր­ջա­ւո­րու­թեան լոյ­սը չ՚ե­րե­ւիր: Ինչ­պէ՞ս խօ­սիմ միայն ժխտա­կա­նը, երբ դեռ ե­րէկ ե­րի­տա­սար­դու­հի մը, նախ­կին ա­շա­կեր­տու­հի, ո­րուն, ցա­ւօք, ա­նունն իսկ չկրցայ յի­շել, բազ­մու­թեան մէջ ժպտե­ցաւ ին­ծի ու ը­սաւ. «Ձեզ որ տես­նեմ, կը յու­սադ­րուիմ»… Ու­րեմն՝ ու­զածդ խօ­սե­լու կաշ­կան­դում մը եւս…

Նա­խորդ տա­րի­նե­րուն, երբ կը գրէի Հա­լէ­պի բնակ­չու­թեան կրած դժուա­րու­թիւն­նե­րու մա­սին, ըստ ե­րե­ւոյ­թին, չէի անդ­րա­դար­ձած, թէ միշտ վա­տէն վատ­թա­րը կայ, եւ այդ ըն­թաց­քը կրնայ ան­վերջ եր­կա­րիլ: Լա­ւա­տե­սու­թիւ­նը կամ պար­զա­պէս լա­ւին հա­ւա­տալն էր դեր խաղ­ացո­ղը: Իսկ կա­րե­լի՞ է պատ­կե­րաց­նել կեան­քը՝ ա­ռանց լա­ւը յու­սա­լու: Կար­ծես թէ կա­րե­լի է, եւ Հա­լէ­պի ժո­ղո­վուր­դը հի­մա այդ վի­ճա­կին մէջ է: Հի­մա չենք յու­սար, քա­նի որ յոգ­ներ ենք ա­պար­դիւն յու­սա­լէն, յոգ­ներ ենք քա­ղա­քի բարձր պաշ­տօ­նեա­նե­րու ան­վերջ սու­տե­րը կլլե­լէն: Ստեղ­ծուած է վի­ճակ մը, երբ լռե­լեայն կ՚ըն­դու­նինք, թէ ա­նոնք կան զմեզ սու­տե­րով կե­րակ­րե­լու հա­մար (օ­րի­նակ, որ ի­րենք ալ կը գո­հա­նան եր­կու «ամ­փեր»ով, որ, հա­ւա­նա­բար, ի­րենք ալ… կարգ կը սպա­սեն տա­նի­քի տա­կառ­նե­րը դրա­մով ջուր լեց­նե­լու կամ, կա­զի կարգ ալ կը կե­նան, հա­ցի ալ եւ այլն… Ինչ­պի­սի՜ դե­մոկ­րա­տիա, ե­թէ ոչ՝ ամ­բո­խա­վա­րու­թիւն կամ ամ­բո­խին վրայ խնդալ): Նման պա­րա­գա­յի լռե­լը ա­ւե­լի պար­կեշտ չէ՞, ինչ­պէս որ այս ժո­ղո­վուր­դը կը տա­ռա­պի՝ լո՛ւռ: Եւ ա­նոր կը մնայ ա­նե­ղունգ մատ­նե­րով գլուխ քե­րել: Կամ չքե­րել. ա­զա՛տ ես:

Քա­ղաք՝ քսան­մէ­կե­րորդ դա­րուն, ուր ա­միս­նե­րով չկայ ե­լեկտ­րա­կա­նու­թիւն… Հա­ւա­տա­ցէ՛ք, որ վար-ժըւե­ցանք չար­դու­կուած հագ­նե­լուն, անխ­նամ մա­զե­րով գոր­ծի եր­թա­լուն, վի­ճա­կին «ըմբռ­նու­մով մօ­տե­նա­լուն» (ինչ­պէս ա­տե­նին Հա­յաս­տա­նի ղե­կա­վար մը կը յոր­դո­րէր ա­նօ­թի ու մսող ժո­ղո­վուր­դին)… Դեռ քա­նի մը օր ա­ռաջ յայ­տա­րարուե­ցաւ, թէ տասն­վեց քի­լօմեթ­րի վրայ ե­րե­սու­նէ ա­ւե­լի թոն ե­լեկտրա­կան հա­ղոր­դա­լար գող­ցուեր է… Ու մենք «ըմբռ­նե­ցինք» վի­ճա­կը, հաշ­տուե­ցանք եւս տա­րի մը ե­լեկտրա­կա­նու­թիւն չու­նե­նա­լուն: Խա՛ղ է տասն­վեց քի­լօմեթ­րը, թո­նե­րով հաստ մե­տա­ղա­լա­րը… Բայց… քա­նի մը օ­րէն ե­կաւ մոռ­ցուած լոյ­սը: Ու կը ծա­գի հար­ցու­մը՝ գող­ցող­նե­րը տես­նող-ար­գի­լող չե­ղա՞ւ, կամ՝ այս­քան շուտ ինչ­պէ՞ս նո­րո­գուե­ցաւ, պրա՛­ւօ…  Ստի­պուած ես հա­ւա­տալ հրաշք­նե­րու կամ… յօ­րի­նում­նե­րու…

Ջու­րը… Մար­դիկ կը խօ­սին, թէ փո­ղո­ցա­յին ծո­րակ­նե­րէն ջուր կրե­լէն քա­ղա­քին մէջ շատ­ցեր են ող­նա­շա­րի հար­ցեր ու­նե­ցող­նե­րը: Ինչ­պէ՞ս չըլ­լան, երբ այս ծե­րա­նոց­ քա­ղա­քին մէջ վաթ­սու­նէն վեր կի­ներ ու այ­րեր ստի­պուած են կար­գե­րու կե­նալ ու ծանր բե­ռե­րով յար­կեր ել­լել: Կուշ­տե­րը պի­տի ը­սէին. «Լա՛ւ է, մար­զանք է»: Ու յան­կարծ ա­ւե­տիս՝ ջուր ե­կաւ. ի՜նչ կա­րիք կար տա­լու, մար­դոց յու­զում­նե­րու պատ-­ճառ դառ­նա­լու. վար­ժուեր ենք մէջք ծռե­լով կրե­լուն, «ամ­փեր»ի ու ջրամ­բար­նե­րը ծա­խու ջու­րով լեց­նե­լու վճա­րում­նե­րուն պատ­ճա­ռով ծակ գրպան ու­նե­նա­լուն, (երբ ան­դին մեծ գրպան­ներ ա­ւե­լի կը մեծ­նան…) ի­րենց դե­րը մոռ­ցած ծո­րակ­ներ ու­նե­նա­լով՝ տուր­քե­րը վճա­րե­լուն եւ այլ բա­րիք­նե­րու…

Աս­տուած ան­կուշտ­նե­րուն բա­րիք­նե­րով կշտաց­նէ:

***

Ու ա­հա՝ հա­կա­սա­կան պատ­կեր. հայ­կա­կան շրջա­նակ­նե­րէ ներս զա­նա­զան ձեռ­նարկ­ներ կը խա­չա­ձե­ւեն զի­րար: Չէ՛, խօսքս մի­ջին­քի ա­ւան­դա­կան ձեռ­նարկ­նե­րուն չէ, ոչ ալ՝ մեր ժրա­ջան տի­կին­նե­րուն կազ­մա­կեր­պած այ­լա­զան դա­սըն­թացք­նե­րուն, ուր նոր սե­րուն­դին կը փո­խան­ցուին հայ­կա­կան ձե­ռա­րուես­տի գաղտ­նիք­նե­րը (ի­րա՛ւ, այս ժո­ղո­վուր­դով հիա­նա­լը քիչ է): Ա­սոնք՝ ի­րենց տե­ղը. խօսքս հա­յու ո­գե­ղէն մշա­կոյ­թի գան­ձե­րը պահ­պա­նե­լու եւ ա­նոնց մի­ջո­ցով ժո­ղո­վուր­դի ո­գին բարձ­րաց­նե­լու մշտա­կան ճի­գե­րու մա­սին է, որ ծանր օ­րե­րուն հա­կա­դարձ շար­ժու­մով մը ա­ռա­ւել շատ­ցած է: Կրկին ու կրկին կը խոր­հիմ հա­յու կեն­սա­սի­րու­թեան ու ան­կոտ­րում կամ­քի մա­սին: Իր էու­թեան լա­ւա­գոյն ար­տա­յայ­տու­թեան մէջ հա­յը գոյ է, երբ կը ստեղ­ծէ, կը ստեղ­ծա­գոր­ծէ, կը գոր­ծէ: Ան պի­տի ա­րա­րէ՝ ան­կախ պայ­ման­նե­րէն: Ա­նոր հա­մար գո­յու­թեան այլ կերպ չկայ:

Ող­ջո՛յն քեզ, անն­կուն իմ ժո­ղո­վուրդ: Թո՛ղ որ բե­մա­կան խան­դա­վա­ռու­թեամբ հնչէ խօսքս, սա­կայն այդ էր, որ կը զգա­յի, երբ ներ­կայ գտնուե­ցայ «Զուարթ­նոց» երգ­չա­խում­բի հա­մեր­գին:

Եր­թա­լու տրա­մա­դիր չէի, քա­նի որ հո­գե­պէս ես ալ փլած էի տու­նիս վրայ երկ­րորդ քան­դիչ հա­րուա­ծէն, բայց հրա­ւէ­րը մեր­ժել չէի կրնար: Վե­րա­դար­ձիս կ՚եր­գէի մտո­վին. աչ­քիս առ­ջե­ւէն չէին հե­ռա­նար եր­գող­նե­րուն դէմ­քե­րը, խան­դա­վա­ռու­թիւ­նը, ան­պայ­ման կա­տա­րեա­լը ը­նե­լու ակն­յայտ փա­փա­քը: Խմբա­վար թէ եր­գող­ներ պար­տա­կա­նու­թիւն - աշ­խա­տանք չէ որ կը կա­տա­րէին, այլ գրե­թէ իւ­րա­քան­չիւ­րը հոն, բե­մին վրայ, հա­յօ­րէն թունդ՝ կը սի­րէր, կ՚ա­ղօ­թէր, կը մարտն­չէր, կ՚ընդվ­զէր աշ­խար­հի չա­րի­քին դէմ եւ ա­զատ ու եր­ջա­նիկ ապ­րե­լու իր ան­կապ­տե­լի ի­րա­ւուն­քը կը պա­հան­ջէր: Իւ­րա­քան­չիւ­րը ան­հա­տա­պէս ու ա­մէն­քը՝ իբ­րեւ հա­յու­թիւն: Հոն էր, որ կը փայ­լէր մեր ե­ռան­դին հետ նաեւ մեր ան­խախ­տե­լի լա­ւա­տե­սու­թիւ­նը ու հա­ւա­տը՝ մարդ­կա­յի­նի ու ի­րա­ւա­ցիի յաղ­թա­նա­կին:

Չէի կրնար պա­հել ար­ցունք­ներս, երբ ա­նոնց ընդ­մէ­ջէն կը տես­նէի աշ­խար­հի բո­լոր ան­կիւն­նե­րը ծուա­րած այս փոքր ա­ծուին ան­սա­սան հա­ւատ­քը, թէ «Կա՛նք, պի­տի լի­նե՛նք…» այն պա­րա­գա­յին, երբ այ­սօր ա­մենէն մեծ հող­մի բե­րանն ին­կած՝ փո­շի կը դառ­նանք: Մինչ­դեռ հա­յը լրջօ­րէն կը հա­ւա­տայ, հա­կա­ռակ ա­մէն չա­րի­քի՝ կ՚ու­զէ հա­ւա­տալ իր յար ու յա­ւերժ լի­նե­լու­թեան, բա­րիի յաղ­թա­նա­կին ու դեռ, իր կա­թի­լը բե­րե­լով՝ կը կար­ծէ լեց­նել աշ­խար­հի ցամ­քող բա­րու­թեան ծո­վը: Իր ա­ռա­քե­լու­թիւնն է այդ, հա­մո­զուած է:

***

Եւ կրկին… գաղ­թը: Սա հարց մըն է, զոր «կրկին չես յի­շեր», քա­նի որ եր­բեք չես մոռ­նար, քա­նի որ ան կը պո­ռա՛յ, կը շե­փո­րէ՛, կը յի­շեց­նէ՛ իր մա­սին «բո­լոր քա­ռու­ղի­նե­րէն»: Փո­ղո­ցը քա­լած մի­ջո­ցիդ՝ խօ­սակ­ցու­թեան թռու­ցիկ պա­տա­ռիկ­նե­րու ձե­ւով, խա­նու­թի մը մէջ՝ գնորդ­նե­րու ակ­նարկ­նե­րէն, ըն­տա­նիք­նե­րէ ներս՝ զրոյց­նե­րէն, ան­ցոր­դի մը հե­ռա­ձայ­նա­յին խօս­քի պա­տա­ռիկ­նե­րէն, հե­ռա­տե­սի­լի կա­յան­նե­րէն եւ այլ ա­կե­րէ կ՚ա­հագ­նա­նայ ան ու վրադ կը խու­ժէ ա­մէ՛ն օր:

Պատ­մու­թիւ­նը կը նշէ, թէ 4-րդ-7-րդ դա­րե­րուն ժո­ղո­վուրդ­նե­րու մեծ գաղ­թեր ե­ղած են: Այ­սօր ան մե­զի հա­մար ան­ցած շրջա­նի մը պատ­մու­թիւնն է, որ միայն մաս­նա­գէտ­նե­րը կը հե­տաքրք­րէ: Մինչ­դեռ այ­սօր ալ մե՛նք ժա­մա­նա­կա­կիցն ու ա­կա­նա­տե­սը կամ զոհն ենք ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ա­կա­մայ մեծ տե­ղա­շար­ժե­րուն: Հրդեհ­նե­րէ հա­լա­ծա­կան նա­խիր­նե­րու նման՝ մի­լիո­նա­ւոր մար­դիկ կը փախ­չին ի­րենց օր­րան­նե­րէն, եւ ո՛ւր ալ որ հաս­նին, կ՚ըն­դու­նուին ոչ ա­ւե­լի լաւ, քան՝ իբ­րեւ նա­խիր… Այս ա­հա­ւոր ե­րե­ւոյ­թի պատ­ճառ հե­տե­ւանք կա­պե­րու յոր­ձան­քին մէջ ենք մենք՝ իբ­րեւ Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քի բնա­կիչ ու իբ­րեւ հայ: Թէ ո՞ւր է չա­րի­քին ար­մա­տը, թէ «Ո՛վ է ե­րա­զել այս­քան դա­ժան», թէ ո­րո՛նց սա­տա­նա­յա­կան հա­շիւ­նե­րուն ու շա­հե­րուն հա­մար շար­ժած են այս այ­լեւս ան­կա­սե­լի հե­ղե­ղը, մենք՝ մահ­կա­նա­ցու­ներս միայն են­թադ­րու­թիւն­ներ կրնանք ը­նել ու կ՚ը­նենք: Բայց զմեզ ծան­րօ­րէն ճնշողն ու զգա­ցա­կան գետ­նի վրայ սոս­կում պատ­ճա­ռող ի­րա­կա­նու­թիւ­նը հա­յե­րո՛ւս խու­ճա­պա­հար գաղթն է դէ­պի ա­մէն կող­մը աշ­խար­հի:

«Կրա­կը ին­կած տե­ղը կ՚այ­րէ», կ՚ը­սեն: Հոս է հի­մա կրա­կը՝ եր­կու «Հ»ե­րու կա­խար­դա­կան օ­ղա­կին մէջ՝ Հա­լէպ ու Հա­յաս­տան: Հա­րա­զատ ծննդա­վայր ու հա­րա­զատ Եր­կիր:

Ե­թէ ծնած ես միայն ու­տել ու ա­ճե­լու հա­մար, մե՜ծ է աշ­խար­հը եւ քուկդ է, տղա՛ս, գնա՛, ուր կա­րե­լիու­թիւն ու­նիս եւ ո՛չ ալ «տարտ» ը­րէ. քե­զի՞ մնաց տա­ռա­պի­լը, թէ հա­յու­թիւ­նը կը քայ­քա­յուի:

Ե­թէ պե­տա­կան գոր­ծիչ ես, բնա­կա­նա­բար «լայն հա­յեաց­քով» կը նա­յիս ի­րե­րուն ու հա­յու­թեան գաղթն ալ կը դի­տես ժո­ղո­վուրդ­նե­րու մեծ գաղ­թի պաս­տա­ռին վրայ. կը հաշ­տուիս կամ ան­կա­րող ես ու կը դի­տես պար­պուի­լը Երկ­րիդ:

Ե­թէ նախ­նի­նե­րուդ տաք ու ան­խառն ա­րիւ­նը կը հո­սի ե­րակ­նե­րուդ մէջ, ա­պա ան կ՚ըմ­բոս­տա­նայ այս քան­դու­մի պատ­կե­րին դէմ ու, ան­կա­րող բան մը փո­խե­լու, գէթ կը պար­պես հո­գիդ: Իսկ թէ քա­նի մը հո­գի ալ անդ­րա­դառ­նան, ո­րո­շեն Եր­կիր եր­թալ ու տո­կալ բո­լոր դժուա­րու­թիւն­նե­րուն՝ խօսքդ գէթ մա­սամբ ար­ժէք կ՚ու­նե­նայ:

Ին­չո՞ւ կ՚եր­թան հա­յե­րը Սու­րիա­յէն. պարզ է՝ մա­հուան վտան­գէն: Այս պար­գա­յին մե­ղադ­րե­լը անմ­տու­թիւն է, ե­թէ ոչ՝ ան­պար­կեշ­տու­թիւն:

Ին­չո՞ւ կը գաղ­թեն սու­րիա­հա­յե­րը Հա­յաս­տա­նէն  (հի­մա տե­ղա­ցի­նե­րու մա­սին չէ խօս­քը), պարզ է… Ար­դեօք պա՞րզ է: Աշ­խա­տա­սէր, ար­հես­տա­ւոր ժո­ղո­վուրդ, որ այն­քա՜ն պէտք էր հոն եւ կրնար շէնց­նել Եր­կի­րը. հա­կա­ռակ խոր հիաս­թա­փու­թիւն­նե­րուն՝ դեռ ու­նէ՛ր ալ ջեր­մու­թիւ­նը նախ­նի­նե­րու հո­ղին հան­դէպ ու տա­կա­ւին՝ հա­ւատ­քը հոն ապ­րե­լու իր ի­րա­ւուն­քին: Այ­սօր կը հե­ռա­նայ, կ՚եր­թայ դէ­պի ա­նո­րոշն ու հա­լու­մը: Նիւ­թա­կան բա­րե­կե­ցու­թեա՞ն հե­ռան­կարն է զայն գրա­ւո­ղը. բայց՝ ա­մէ՞ն­քը նիւ­թա­պաշտ: Իսկ ին­չո՞ւ կա­րե­լի չէ նիւ­թը ստեղ­ծել հոն՝ Երկ­րի մէջ… Մե՜ծ հար­ցե­րու դուռ: Քա­նի՜ դէպք լսե­ցինք հոն գործի սկսող ու զա­նա­զան ար­գելք­նե­րու, հա­րուած­նե­րու, «քցել»նե­րու չտո­կա­լով՝ ձգող-հե­ռա­ցող­նե­րու մա­սին: Մինչ­դեռ հե­ռա­տե­սի­լէն հա­կա­ռա­կը կը լսենք՝ «փոքր ու մի­ջին պիզ­նէ­սը» քա­ջա­լե­րե­լու ո­րո­շում­նե­րու մա­սին…

Հա­յաս­տա­նի հե­ռա­տե­սիլը սա­կաւ ան­գամ կը դի­տեմ, քա­նի որ հոն­կէ փո­խան­ցուող ցա­ւը մար­սել ան­կա­րող եմ: Պա­տա­հա­կան դի­տե­ցի «Այս օ­րը» կարճ հա­ղոր­դու­մը, ուր պատ­մու­թեան է­ջեր կը ներ­կա­յա­ցուին: Այդ օր խօս­նա­կը Ե­րե­ւա­նի թա­ղա­մաս Նոր Ա­րաբ­կի­րի հիմ­նադ­րու­մի մա­սին կը խօ­սէր, թէ ինչ­պէ՛ս ա­մե­րի­կա­հայ ազ­գա­յին­ներ, մեր խե­լօք ու ձեռ­նե­րէց ժո­ղո­վուր­դի հա­ւա­նա­կան ձու­լու­մի հե­ռան­կա­րով մտա­հոգ, 1920-ա­կան թուա­կան­նե­րուն (թուա­կա­նը հոս շատ կա­րե­ւոր է) Խորհր­դա­յին Հա­յաս­տա­նի հա­մայ­նա­վա՛ր ղե­կա­վա­րու­թեան կը դի­մեն խնդրան­քով, ու հա­մայ­նա­վար­նե՛­րը, ո­րոնք յայտ­նի էին ա­պազ­գա­յին տրա­մադ­րուա­ծու­թեամբ, կ՚ըն­դա­ռա­ջեն, հող կը տրա­մադ­րեն, կը սկսի կա­ռու­ցուիլ Նոր Ա­րաբ­կի­րը, ո­րուն կը հե­տե­ւին կո­րու­սեալ միւս քա­ղաք­նե­րու ա­նուա­նա­կիր թա­ղե­րը՝ Նոր Մա­րաշ, Նոր Զէյ­թուն եւ այլն: Սքան­չե­լի նմոյշ՝ ի­րաւ հայ­րե­նա­սի­րու­թեան, ազ­գա­յին մտա­հո­գու­թեան, պար­կեշ­տու­թեան: Հա­յե­րու՝ ի­րա­րու նա­յե­լու, նա­խան­ձե­լու սո­վո­րու­թիւ­նը այդ պա­րա­գա­յին միայն բա­րիք ծնած է:

Այ­սօր ու­նինք ազ­գա­յի՛ն պե­տու­թիւն, ու կրկին՝ գաղ­թա­կան­ներ: Իսկ ո՞ւր է նոր Հա­լէ­պը: Քա­նի մը «է­լի­թար» շէն­քե­րը գաղ­թա­կա՞ն, թէ՞ «է­լի­թար» գրպան ու­նե­ցող, «ազ­նուա­րիւն» հա­յեր ըն­դու­նե­լու հա­մար են (իսկ ես կը կար­ծէի, թէ բո­լոր հա­յե­րը ազ­նուա­րիւն են…): Գի­տենք մեր երկ­րին տնտե­սա­կան վի­ճա­կը, կը հա­ւա­տանք նաեւ, ինչ­պէս որ կը յայ­տա­րա­րուի, թէ ի­րենց կրցա­ծին չա­փով կը փոր­ձեն նպաս­տել սու­րիա­հա­յե­րու հոն հաս­տա­տուե­լուն, բայց ի­րա՞ւ կա­րե­լի չէ տա­րածք յատ­կաց­նել եւ մահ­կա­նա­ցու գաղ­թա­կան ժո­ղո­վուր­դը տե­ղա­ւո­րել պա՜րզ, մարդ­կա­յին բնա­կա­րան­նե­րու մէջ: Մա­նա­ւանդ որ սփիւռ­քը ձեռ­նա­ծալ պի­տի չնստէր եւ օ­ժան­դա­կու­թեան պի­տի փու­թար, ինչ­պէս այ­սօր ալ կ՚ը­նէ… Մա­նա­ւանդ որ սու­րիա­հա­յերն ալ պի­տի չծու­լա­նա­յին ժրա­ջա­նօ­րէն «ե՛ւ բոյն շի­նել, ե՛ւ եր­գել», իսկ յա­ջորդ սե­րուն­դը պի­տի չյի­շէր ալ «ա­ռա­ջուան բոյ­նը»՝ Հա­լէ­պը: Բայց ի­րա­կա­նու­թիւ­նը մեր ե­րա­զէն տար­բեր է, Փոքր Մհե­րը կը հե­ռա­նայ Սա­սու­նէն ու կը մնայ թա­փա­ռա­կան: Այ­սօր հա­լէ­պա­հա­յեր՝ ե­ռան­դո՛ւն, գործու­նեա՛յ եւ ան­պայ­մա­նօ­րէ՛ն հայ­րե­նի հո­ղը շէնց­նե­լու ա­տակ ու տրա­մա­դիր մար­դիկ, կրկին կը գաղ­թեն… Ան­դին կը լսենք նաեւ, թէ գաղ­թա­կան ըն­դու­նած եր­կիր­ներ մեծ ցան­կեր կազ­մած են ան­կոչ «հիւ­րե­րը» ետ՝ ի­րենց տու­նե­րը ղրկե­լու…

Եւ ա­հա օ­դի մէջ կա­խուած հա­յե­րու նո­րա­նոր ող­բեր­գու­թիւն­ներ…

«Ո՞վ է մե­ղա­ւոր, միտք եմ ա­նում, միտք ու չեմ հաս­կա­նում», պի­տի ը­սէր Թու­մա­նեան:   Հասկ­ցող­նե­րը կան, ան­շո՛ւշտ:

ԼԱ­ԼԱ ՄԻՍ­ԿԱ­ՐԵԱՆ-ՄԻ­ՆԱ­ՍԵԱՆ