ՀԱԼԷՊ. ԱՆՑԵԱԼ… ԵՐԱԶ… ՄՂՁԱՒԱՆՋ…

Սու­րիա­կան տագ­նա­պի ա­ռա­ջին իսկ օ­րե­րէն  շրջա­նա­յին եւ մի­ջազ­գա­յին լու­սար­ձակ­նե­րը շեշ­տուած կեր­պով կեդ­րո­նա­ցան Հա­լէ­պի (նա­հանգ եւ քա­ղաք) վրայ, եւ այդ­պէս ալ մնա­ցին: Մեկ­նա­բան­ներ, լրագ­րող­ներ, պատ­մա­բան­ներ, նոյ­նիսկ բա­նաս­տեղծ­ներ հրա­պա­րա­կե­ցին յօ­դուած­ներ, գիր­քեր, տա­րաբ­նոյթ դի­տան­կիւն­նե­րով՝ քա­ղա­քա­կան, ա­ռեւտ­րա­կան, մար­դա­սի­րա­կան, կրօ­նա­կան, հնա­գի­տա­կան, յու­շագ­րա­կան եւ այլն: Բո­լո­րին հա­սա­րա­կաց գի­ծը ցաւն էր: Յա­ռա­ջի­կայ ա­միս Բրի­տա­նիոյ մէջ պի­տի հրա­տա­րա­կուի գրող, պատ­մա­բան Տքթ. Ֆի­լիփ Ման­սե­լի «Հա­լէպ. վե­րել­քը եւ ան­կու­մը Սու­րիոյ վա­ճա­ռա­կա­նա­կան մեծ քա­ղա­քին» գիր­քը, ո­րուն գրա­խօ­սա­կա­նը «Սփեք­թէյ­թըր» թեր­թի 5 Մար­տի թի­ւին մէջ ը­րած է Ճաս­թին Մա­րոզ­զի, որ ի դէպ, եր­բեմն տուրք տուած է սու­րիա­կան տագ­նա­պին վե­րա­բե­րեալ ա­րեւմ­տա­մէտ դիր­քո­րո­շու­մին:

«Հա­լէպ. գի­շե­րուան մը մէջ հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թե­նէ դէ­պի ա­հա­բեկ­չու­թիւն» վեր­նա­գի­րով յօ­դուա­ծէն թարգ­մա­նա­բար կը ներ­կա­յաց­նենք շա­հե­կան հա­տուած­ներ:

Երբ գեր­մա­նա­ցի բժիշկ եւ բու­սա­բան Լէո­նարտ Ռո­վոլֆ  այ­ցե­լած  է սու­րիա­կան Հա­լէպ քա­ղաք, ան ան­մի­ջա­պէս տպա­ւո­րուած է  քա­ղա­քի բար­գա­ւա­ճող ա­ռեւ­տու­րով: «Շատ հիա­նա­լի է: Ծան­րա­բեռ­նուած ձիե­րու եւ ուղ­տե­րու կա­րա­ւան­ներ ա­մէն օր կու գան աշ­խար­հի բո­լոր եր­կիր­նե­րէն», գրած է ան 1573-ին, սա­կայն այս նկա­րագ­րու­թիւ­նը կրնար գրուած ըլ­լալ ո­րե­ւէ ա­տեն, նա­խորդ քա­նի մը հա­զար տա­րուան ըն­թաց­քին:

Հա­լէ­պի հա­մար ա­ռեւ­տու­րը եւ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­ցիու­թիւ­նը միշտ ե­ղած են նոյն մե­տա­ղադ­րա­մին եր­կու ե­րես­նե­րը: Ա­նոնք քա­ղա­քի նկա­րա­գի­րին մէջ են իս­լամ­նե­րու կող­մէ Հա­լէ­պի 637 թուա­կա­նի գրա­ւու­մէն շատ ա­ռաջ: Գրե­թէ հա­զար տա­րի ետք Ռո­վոլֆ հա­ղոր­դած է Հա­լէ­պի մէջ պա­տա­հած պատ­մու­թիւն մը՝ Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան զար­գա­ցած սուլ­թան Սու­լէյ­ման Սքան­չե­լիի մա­սին: «Սուլ­թա­նը կը քննար­կէր հրեա­նե­րը ի­րենց ան­տա­նե­լի վաշ­խա­ռու­թեան պատ­ճա­ռով վտա­րե­լու մա­սին իր խոր­հուր­դի ա­ռա­ջար­կը: Սու­լէյ­ման խորհր­դա­կան­նե­րուն ցոյց կու տայ գոյնզ­գոյն եւ գե­ղե­ցիկ ծա­ղիկ­ներ պա­րու­նա­կող  զամ­բիւղ մը, եւ կը թե­լադ­րէ նկա­տել, որ ար­դեօք գու­նա­գեղ ծա­ղիկ­նե­րը մէ­կը միւ­սէն ա­ւե­լի լաւ չե՞ն: Նուրբ ակ­նար­կէ մը ետք, Սու­լէյ­ման իր նա­խա­պա­տուու­թիւ­նը կա­տա­րե­լա­պէս կը պար­զէ. «Ըստ իս, յար­մար է, որ այդ բո­լո­րը, ո­րոնք եր­կար ա­տե­նէ միա­սին պահ­պա­նուած են մին­չեւ հի­մա, կա­րե­լի է նոյն ձե­ւով պահել եւ հան­դուր­ժել ա­պա­գա­յին հա­մար»: Եւ այդ­պէս ե­ղաւ:

Այս­պէ­սով, օս­մա­նեան պաշտ­պա­նու­թեամբ, բազ­մակ­րօն, բազ­մա­լե­զու հա­մայն­քը միա­սին կը բար­գա­ւա­ճէր աշ­խար­հի  հնա­գոյն քա­ղաք­նե­րէն մէ­կուն մէջ: Հա­լէպ, որ հիմ­նադ­րուած է Քրիս­տո­սէ ա­ռաջ հին­գե­րորդ հա­զա­րա­մեա­կին, ե­ղած է  ա­րա­բա­կան եւ թրքա­կան, քրդա­կան եւ հայ­կա­կան: Մայ­րա­քա­ղաք­նե­րու ա­ռեւ­տու­րի պատ­մա­կան Մե­տաք­սի ճամ­բան, որ ռազ­մա­վա­րա­կան դիր­քով մը կը գտնուի Մի­ջերկ­րա­կան եւ Եփ­րատ գե­տե­րու մի­ջեւ, Հա­լէպ իս­լա­մա­կան, հրէա­կան եւ քրիս­տո­նէա­կան էր, քիչ թէ շատ ներ­դաշ­նակ միա­ձու­լում՝ Ա­րե­ւել­քի եւ Ա­րեւ­մուտ­քի: Երբ Ճոն Էլտ­րէտ (հե­տա­գա­յին Լե­ւանդ ըն­կե­րու­թեան գան­ձա­պե­տը եւ Հա­լէ­պի մէջ ա­ռեւ­տուր ը­նող ա­ռա­ջին անգ­լիա­ցի­նե­րէն մէ­կը), երբ 1586-ին Հա­լէպ հա­սաւ, ա­նոր ու­շադ­րու­թիւ­նը գրա­ւեց  աղ­մուկն ու  ի­րա­րան­ցու­մը՝ ստեղ­ծուած հրեա­նե­րու, թա­թար­նե­րու, պար­սիկ­նե­րու, հա­յե­րու, ե­գիպ­տա­ցի­նե­րու, հնդիկ­նե­րու եւ բազ­մա­թիւ քրիս­տո­նեա­նե­րու կող­մէ, ո­րոնք բո­լորն ալ կը  վա­յե­լէին «խղճի ա­զա­տու­թիւ­նը» այն ժա­մա­նակ, երբ ա­տի­կա չէր լսուած Եւ­րո­պա­յի մէջ: Հա­լէ­պի հին ա­սոյթ մը կ՚ը­սէր. «Չա­փա­զան­ցու­թիւ­նը ան­տա­նե­լի է, նոյ­նիսկ՝ կրօ­նա­կան պաշ­տա­մուն­քի մէջ»: Ա­սի­կա այ­սօր որ­քա՛ն այժ­մէա­կան կը հնչէ:

Ժա­մա­նա­կին  հո­մա­նիշ խա­ղա­ղու­թեան եւ ճո­խու­թեան, խո­րա­ման­կու­թեան եւ խո­հա­կա­նու­թեան, այ­սօր Հա­լէպ Սու­րիոյ Ստա­լինկ­րատն է, քա­ղաք մը, որ երկ­փեղ­կուած է ապս­տամբ­նե­րու եւ վար­չա­կար­գին մի­ջեւ: Ա­տի­կա քա­ղա­քա­յին խոր­տա­կում մըն է, սրտին մէջ ա­նոր, որ ՄԱԿ կ՚ա­նուա­նէ «մեր սե­րուն­դի մար­դա­սի­րա­կան վա­տա­գոյն տագ­նա­պը»: Դա­րեր շա­րու­նակ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի հարս­տու­թեանց հա­մար էա­կան նշա­նա­կու­թիւն ու­նե­ցած քա­ղա­քը այ­սօր կռիւ­նե­րուն պատ­ճա­ռով կը թուի, թէ պի­տի խոր­տա­կուի: Քա­ղաք մը, որ միայն վեր­ջերս կը պար­ծե­նար իր 2 մի­լիոն բնակ­չու­թեամբ, պար­պուած եւ վե­րա­ծուած է 400 հա­զար հաշուող պա­շա­րուած, քա­րու­քանդ տա­րած­քի մը: Կեն­սա­կան անհ­րա­ժեշ­տու­թեան ապ­րանք­նե­րու սա­կե­րը կը բարձ­րա­նան ռմբա­կո­ծում­նե­րուն պատ­ճա­ռով: Սննդամ­թեր­քը ան­մատ­չե­լի կը դառ­նայ: Հա­լէպ քա­ղա­քի հնձուած ար­տե­րը փո­շիա­ցած են, ինչ­պէս նաեւ՝  պատ­մա­կան կո­թող­նե­րը, ո­րոնց շար­քին՝ Խուս­րու­վի­յա մզկի­թը, որ գործն է  ե­րեք սուլ­թան­նե­րու գա­հա­կա­լու­թեան ըն­թաց­քին օս­մա­նեան գլխա­ւոր ճար­տա­րա­պետ Մի­մար Սի­նա­նի: Քա­րու­քանդ վի­ճա­կի մէջ են նաեւ հո­յա­կապ փակ շու­կա­նե­րը, ո­րոնք բա­բա­խուն ա­ռեւտ­րա­կան սիրտն էին ԻՒ­ՆԷՍ­ՔՕ-ի հա­մաշ­խար­հա­յին ժա­ռան­գու­թեան վայ­րին: Հզօր միջ­նա­բեր­դը, որ դի­մա­ցած է հռո­մէա­ցի­նե­րու, յոյ­նե­րու, պար­սիկ­նե­րու, ե­գիպ­տա­ցի­նե­րու, թա­թար­նե­րու եւ ա­րաբ­նե­րու ար­շա­ւանք­նե­րուն, Լենկ Թի­մու­րի բնաջն­ջող այ­ցե­լու­թեան (սու­րիա­ցի պատ­մա­բա­նի մը կող­մէ  նկա­րագ­րուած՝ իբ­րեւ  «ուխ­տագ­նա­ցու­թիւն ոչն­չաց­ման»), ար­դէն ող­բեր­գա­կա­նօ­րէն սպիա­ցած է եւ այժմ կ՚իշ­խէ ռմբա­կո­ծուած տու­նե­րու, փլու­զած բնա­կե­լի շեն­քե­րու եւ փլու­զուող կեան­քին վրայ:

Եր­բեմ­նի հռչա­կա­ւոր քա­ղա­քը ինչ­պէ՞ս այս վի­ճա­կին հա­սաւ: Ա­սի­կա հար­ցում մըն է, ո­րուն Ֆի­լիփ Ման­սե­լի սքան­չե­լի նոր պատ­մու­թիւ­նը կը փոր­ձէ ա­նուղ­ղա­կի պա­տաս­խա­նել՝ նշե­լով պատ­ճառ­նե­րը Հա­լէ­պի նախ­կին վե­հու­թեան եւ ներ­կա­յի տան­ջան­քին:

Ան կը գրէ հե­տաքրք­րա­կան եւ իւ­րա­յա­տուկ ո­ճով մը: Գիր­քին ա­ռա­ջին քա­ռոր­դը բաղ­կա­ցած է  գե­ղե­ցիկ նկա­րագ­րուած դրուագ­նե­րէ, 1516 թուա­կա­նի օս­մա­նեան գրա­ւու­մէն մին­չեւ այ­սօր: Մնա­ցեալ մա­սը նուիրուած է դա­րե­րու ըն­թաց­քին ան­վերջ ճամ­բոր­դու­թիւն­նե­րու մաս­նա­կից­նե­րու հա­ճե­լի պատ­մու­թիւն­նե­րուն: Հոս են բոյ­սե­րը ու­սում­նա­սի­րող Լէո­նարտ Ռո­վոլ­ֆը, 16-րդ դա­րուն, ինչ­պէս նաեւ՝ Ժան-Պափ­թիստ Թա­ւեռ­նիէն, ար­հա­մար­հոտ ֆրան­սա­ցի գո­հա­րի վա­ճա­ռա­կա­նը, որ յայտ­նա­բե­րած է 112 քա­րաթ­նոց  «Կա­պու­տակ Թա­ւեռ­նիէ» ա­դա­ման­դը եւ ա­տի­կա 17-րդ դա­րուն վա­ճա­ռած է Լուի 14-րդ թա­գա­ւո­րին: Դա­րե­րու ըն­թաց­քին Հա­լէպ այ­ցե­լած են հռչա­կա­ւոր հնա­խոյզ­ներ, վա­ճա­ռա­կան­ներ, հնա­գէտ­ներ եւ լրտես­ներ: Գիր­քին մէջ նաեւ կը հան­դի­պինք վաս­տա­կա­ւոր ճա­նա­պար­հորդ, վա­ւե­րա­կան լրագ­րող եւ ա­պա­գա­յին Բրի­տա­նիոյ խորհր­դա­րա­նի ան­դամ Սիլք Պա­քինկ­հա­մի, որ 1816 թուա­կա­նի Հա­լէպ իր այ­ցե­լու­թեան ըն­թաց­քին հա­մար­ձա­կօ­րէն չէր տպա­ւո­րուած օս­մա­նեան տի­րա­պե­տու­թեամբ:

Հրա­շա­լի Կերթ­րուտ Պել, որ տա­րեց ի­րաք­ցի­նե­րու կող­մէ  մին­չեւ այ­սօր կը յի­շուի երկ­րի հնու­թիւն­նե­րը պահ­պա­նե­լուն եւ Ի­րա­քի թան­գա­րա­նը հիմ­նադ­րե­լուն հա­մար, 1909-ին ներ­կա­յա­ցու­ցած է Հա­լէ­պի ա­ւե­լի խո­հուն ու երփ­նե­րանգ դի­ման­կա­րը: Տի­կին Պել հիա­ցած է քա­ղա­քի կեն­սու­նա­կու­թեամբ, յատ­կան­շա­կան նկա­րա­գի­րով եւ ճար­տա­րա­պե­տու­թեան «մռայլ շքե­ղու­թեամբ»: Տի­կին Կերթ­րուտ Պել գրած է.« Հա­լէպ  քա­ղաք մըն է, որ ա­րա­գօ­րէն կը պաշտ­պա­նէ ա­ռեւտ­րա­կան­նե­րու հե­ռա­ւոր վայ­րե­րէ շա­հած հարս­տու­թիւ­նը»: Դա­մաս­կոս եւ Պո­լիս կրնա­յին ա­ւե­լի կայ­սե­րա­կան ըլ­լալ, Պաղ­տատ՝ Խա­ղա­ղու­թեան քա­ղա­քը, ա­ւե­լի ազ-նըւա­կան, իս­լա­մա­կան, Գա­հի­րէն՝ ա­ւե­լի հրա­շա­լի, բայց Հա­լէպ միշտ ե­ղած է ա­ւե­լի խոր­հուրդ, գա­ղա­փար, քան՝ քա­ղաք: Ան ե­ղած է քա­ղա­քա­յին օ­րի­նա­կը հա­մա­կե­ցու­թեան, վայր մը, ուր մեծ չա­փով (եւ հոս-հոն ցան­ցառ, ա­րիւ­նա­լի բա­ցա­ռու­թիւն­նե­րով), հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թեան ո­գին իշ­խած է ստոր բռնա­պետ­նե­րու վրայ: 11 Նո­յեմ­բեր 1918-ին (Ա. Աշ­խար­հա­մար­տի ա­ւար­տի զի­նա­դա­դա­րին ա­ռա­ջին օ­րը) Ֆայ­սալ իշ­խան, ա­պա­գա­յին՝ Ի­րա­քի թա­գա­ւո­րը, Հա­լէպ այ­ցե­լե­լէ քա­նի մը օր ետք հրա­պա­րա­կաւ իր յանձ­նա­ռու­թիւ­նը յայտ­նած է խո­րա­պէս ար­մա­տա­ւո­րուած հա­մա­կե­ցու­թեան այս ա­ւան­դու­թեան:

«Ա­րաբ­նե­րը ա­րաբ­ներ էին՝ նախ­քան Մով­սէս, Յի­սուս եւ Մուհա­մմէտ: Բո­լոր կրօն­նե­րը երկ­րի վրայ եղ­բայ­րու­թիւն կը պա­տուի­րեն: Ով որ տա­րա­կար­ծու­թիւն կը սեր­մա­նէ իս­լա­մին, քրիս­տո­նեա­յին եւ հրեա­յին մի­ջեւ, ա­րաբ չէ»:

«Նման տե­սա­կէտ­նե­րը կը պատ­կա­նին Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի պատ­մու­թեան մէջ այլ դա­րաշր­ջա­նի: Ա­ռեւ­տու­րը եւ հա­մա­կե­ցու­թիւ­նը ա­ռան­ձինն որ­քան ալ կեն­սա­կան ըլ­լան քա­ղաք­նե­րու ա­ւիւ­նին հա­մար, բա­ւա­րար չեն զա­նոնք  պաշտ­պա­նե­լու վերջ­նա­կան կոր­ծա­նու­մէ», հա­մո­զիչ կեր­պով կը պնդէ Ման­սել գիր­քի վեր­ջին գլու­խին՝ «Քա­ղա­քի մը մա­հը»ին մէջ: «Ա­տոնք կա­խեալ են պե­տա­կան ա­ջակ­ցու­թե­նէն եւ թշնա­մի­նե­րուն դէմ ու­ժի օգ­տա­գոր­ծու­մէն կամ սպառ­նա­լի­քէն», կ՚ա­ւելց­նէ ան:

Հա­լէպ ան­ցեա­լին հե­տե­ւեալ պատ­գա­մը ու­նէր՝ «Տար­բեր ցե­ղեր եւ կրօն­ներ կրնան գո­յակ­ցիլ նոյն քա­ղա­քին մէջ»: Գրե­թէ գի­շե­րուան մը մէջ հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թե­նէ ա­հա­բեկ­չու­թիւն ան­ցում կա­տա­րե­լով՝ Հա­լէպ փո­խած է իր պատ­գա­մը: Ա­տի­կա ցոյց կու տայ, որ 21-րդ դա­րը կրնայ նա­խորդ դա­րե­րուն չափ կոր­ծա­նա­րար ըլ­լալ: Ման­սել խո­րա­պէս քա­ղա­քա­կիրթ եւ քա­ղա­քակր­թող պատ­մա­բան է, որ բազ­մա­թիւ տա­րի­ներ ան­ցու­ցած է Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի մէջ: Գե­ղա­կազմ եւ ե­ղե­րեր­գա­կան՝ «Հա­լէպ» գիր­քը  թան­կար­ժէք յու­շար­ձան մըն է եր­բեմ­նի շքեղ քա­ղա­քին, որ ար­դէն են­թար­կուած է ա­նարգ կոր­ծա­նու­մի եւ թշուա­ռու­թեան:

Կա­րե­լի է միայն յու­սալ, որ, ինչ­պէս իր դրա­ցի Պաղ­տա­տը, որ դար­ձած է ճկու­նու­թեան խորհր­դա­նիշ, Հա­լէպ կը բարձ­րա­նայ  մո­խի­րէն: Սա­կայն Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի եւ իս­լա­մա­կան աշ­խար­հի (Սու­րիա­յէն եւ Ի­րա­քէն դէ­պի Ե­մէն եւ Լի­պիա) սպառ­նա­ցող կոր­ծա­նա­րար ցնցում­նե­րը այն­պի­սին են, որ նման հե­ռան­կար­ներ իս­կա­պէս տժգոյն կը թուին:

Դա­տար­կուե­լով  ի­րենց հրէա­կան եւ քրիս­տո­նէա­կան հա­մայնք­նե­րէն, զրկուե­լով ի­րենց կեան­քի բարձ­րաց­ման աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­ցիու­թե­նէն, եր­բեմ­նի ան­նա­խա­պա­շար Տար էլ Իս­լա­մը ինքն իր վրայ կը կծկուի՝ ա­ւե­լի ու ա­ւե­լի նշա­ւակ դառ­նա­լով հա­մայն­քայ­նու­թեան, հա­ւա­տադր­ժո­ղա­կա­նու­թեան քան­դիչ չա­րի­քին:

ՖԻԼԻՓ ՄԱՆՍԵԼ

Պատ­մա­բան Տքթ. Ֆի­լիփ Ման­սել (ծն. Լոն­տոն, 1951) հե­ղի­նակ է 11 պատ­մա­կան գիր­քե­րու(6 գիրք  թարգ­մա­նուած՝ ֆրան­սե­րէ­նի) եւ բազ­մա­թիւ յօ­դուած­նե­րու, ո­րոնք գլխա­ւո­րա­բար կ՚առըն­չուին Ֆրան­սա­յի, Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան եւ Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի: Ա­նոր գոր­ծե­րէն են՝ «Սուլ­թան­նե­րը շքե­ղու­թեան մէջ» (հրտ.1988), «Կ. Պո­լիս. աշ­խար­հի ցան­կու­թեան քա­ղա­քը 1453-1924» (հրտ. 1995), «Լե­ւանդ. շքե­ղու­թիւն եւ ա­ղէտ Մի­ջերկ­րա­կա­նի վրայ» (հրտ. 2010):

ՆԱ­ՐԷ ԳԱ­ԼԵՄ­ՔԷ­ՐԵԱՆ