ԿԱԶԻ ՀԱՇՈՒԱՐԿՆԵՐ

Ու­ժա­նիւ­թի նա­խա­րար Պե­րաթ Ալ­պայ­րաք յայ­տա­րա­րեց, որ Թուր­քիոյ եւ Ռու­սաս­տա­նի մի­ջեւ վերսկ­սած են բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը՝ «Թրքա­կան հոսք» կա­զա­մուղ խո­ղո­վա­կա­շա­րի կա­ռուց­ման ծրա­գի­րը կեան­քի կո­չե­լու ուղ­ղու­թեամբ։ Ըստ ի­րեն, թէ՛ Ան­գա­րա եւ թէ Մոս­կուա յա­ռա­ջի­կայ շրջա­նին օ­գուտ­ներ պի­տի քա­ղեն՝ երկ­կող­մա­նի յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու բնա­կա­նո­նաց­ման շնոր­հիւ։

Թուր­քիա-Ռու­սաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու բնա­կա­նո­նաց­ման զու­գա­հեռ ներ­կա­յիս օ­րա­կար­գի վրայ կը գտնուի ու­ժա­նիւ­թի բնա­գա­ւա­ռէն ներս եր­կու եր­կիր­նե­րու հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան ա­պա­գան։ Ան­գա­րա-Մոս­կուա ա­ռանց­քին վրայ յաղ­թա­հա­րուած տագ­նա­պին զու­գա­հեռ՝ ան­մի­ջա­պէս օ­րա­կար­գի վրայ ե­կաւ «Թրքա­կան հոսք» կա­զա­մուղ խո­ղո­վա­կա­շա­րի ծրագ­րին կա­ռուց­ման վե­րա­կեն­դա­նա­ցու­մը։ Եր­կար տա­րի­նե­րէ ի վեր Ռու­սաս­տան կը հան­դի­սա­նայ Թուր­քիոյ հա­մար մե­ծա­գոյն կազ ար­տադ­րո­ղը։ Իսկ «Թրքա­կան հոսք»ը այդ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը կրնայ բո­լո­րո­վին նոր հար­թու­թեան մը վրայ դնել։ Ներ­կա­յիս եր­կու եր­կիր­նե­րը մեծ ե­ռան­դով մը կը ներգ­րա­ւուին այս աշ­խա­տան­քին, ո­րով­հե­տեւ վե­րո­յի­շեալ նա­խա­գի­ծը եր­կու­քին տե­սա­կէ­տէ ալ ու­նի յա­տուկ նշա­նա­կու­թիւն։ Թուր­քիա կա­զա­մա­տա­կա­րար­ման անվ­տան­գու­թեան տե­սա­կէ­տէ ե­րաշ­խիք մը կը հա­մա­րէ այս խո­ղո­վա­կա­շա­րը։ Իսկ Ռուաս­տան այդ մէ­կը կը կա­րե­ւո­րէ՝ Ուք­րայ­նան շրջան­ցե­լով դէ­պի Եւ­րո­պա բնա­կան կազ հասց­նե­լու տե­սան­կիւ­նէն։

Շուրջ եր­կու­քու­կէս տա­րի ա­ռաջ Հան­րա­պե­տու­թեան նա­խա­գահ Րէ­ճէպ Թայ­յիպ Էր­տո­ղան եւ Ռու­սաս­տա­նի Նա­խա­գահ Վլա­տի­միր Փու­թին Ան­գա­րա­յի մէջ միաս­նա­բար յայ­տա­րա­րած էին, թէ «Հա­րա­ւա­յին հոս­ք»ի ծրա­գի­րը պի­տի ջնջուէր՝ Եւ­րո­պա­յի հետ ծա­գած դժուա­րու­թիւն­նե­րուն հե­տե­ւան­քով։ Փու­թի­նի խօս­քե­րով, այդ մէ­կը կրնար փո­խա­րի­նուէր Ռու­սաս­տա­նի եւ Թուր­քիոյ մի­ջեւ կա­ռու­ցուե­լիք նոր խո­ղո­վա­կա­շա­րով մը։ Թուր­քիա-Յու­նաս­տան սահ­մա­նին վրայ պի­տի հիմ­նուէր կազա­մա­տա­կա­րար­ման մեծ կեդ­րոն մը, ո­րու մի­ջո­ցաւ կա­րե­լի պի­տի ըլ­լար դի­մագ­րա­ւել Հա­րա­ւա­յին Եւ­րո­պա­յի եր­կիր­նե­րուն կա­րի­քը։ Նոյ­նիսկ, «Հա­րա­ւա­յին հոս­ք»էն հրա­ժա­րե­լով Թուր­քիոյ պա­րա­գա­յին կա­տա­րուած նա­խընտ­րու­թիւ­նը զար­մանք յա­ռա­ջա­ցու­ցած էր Եւ­րո­պա­յի մէջ։ «Հա­րա­ւա­յին հոս­ք»ի պա­րա­գա­յին բնա­կան կա­զի Եւ­րո­պա մուտ­քի կէ­տը պի­տի հան­դի­սա­նար Պուլ­կա­րիան։ Այս վեր­ջի­նը չփա­փա­քե­ցաւ կորսնց­նել իր այդ դիր­քը։ Մի­ջազ­գա­յին լրա­տուա­մի­ջոց­նե­րը հրա­պա­րա­կուած այդ ծրա­գի­րը կո­չե­ցին «Թրքա­կան հոսք»։ Ան­գա­րա­յի պաշ­տօ­նա­կան շրջա­նակ­նե­րէն ալ հա­մա­միտ էին այդ ո­րակ­ման, իսկ հիմ­նա­ւո­րու­մը այն էր՝ որ մեծ ծրա­գիր մը մշա­կուած էր, ելմտա­կան հսկա­յա­կան մի­ջոց­նե­րու հե­ռանկա­րով։ Սեւ ծո­վու յա­տա­կով կա­ռու­ցուե­լիք խո­ղո­վա­կա­շա­րին մի­ջո­ցաւ Ռու­սաս­տա­նի բնա­կան կա­զը «Թրքա­կան հոսք»ին մի­ջո­ցաւ պի­տի հաս­նէր Յու­նաս­տան։ Այս մեծ ծրա­գի­րը վեր­ջին շրջա­նին կա­ղաց Ան­գա­րա­յի եւ Մոս­կուա­յի մի­ջեւ ծա­գած ճգնա­ժա­մին հե­տե­ւան­քով։ Ա­ւե­լի՛ն, եր­կու եր­կիր­նե­րը չէին յա­ջո­ղած հա­մա­ձայ­նու­թիւն մը գո­յաց­նել՝ բնա­կան կա­զի սա­կագ­նի զեղ­չե­րուն շուրջ։ Կարճ խօս­քով՝ «Թրքա­կան հոսք»ի մա­սին կա­տա­րուած ա­ռա­ջին յայ­տա­րա­րու­թե­նէն ի վեր Թուր­քիա-Ռու­սաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ան­ցան լուրջ փոր­ձու­թե­նէ մը։ Իսկ ներ­կա­յիս Էր­տո­ղա­նի եւ Փու­թի­նի մի­ջեւ մօ­տա­ւոր ան­ցեա­լին Սեն Փե­թերս­պուր­կի մէջ տե­ղի ու­նե­ցած գա­գա­թա­ժո­ղո­վէն վերջ ո­րո­շուած է վե­րա­կեն­դա­նաց­նել «Թրքա­կան հոսք»ի ծրա­գի­րը։

Ռու­սաս­տա­նի Ու­ժա­նիւ­թի նա­խա­րար Ա­լեք­սան Նո­վաք տե­ղե­կա­ցուց, որ «Թրքա­կան հոսք»ի ա­ռա­ջին գի­ծը կա­րե­լի է կա­ռու­ցել 2019 թուա­կա­նի երկ­րորդ կէ­սին։ Իր կար­գին, Ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րար Մեւ­լիւտ Չա­վու­շօղ­լուն ալ յայտ­նած էր, որ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը պի­տի շա­րու­նա­կուին եւ ա­մե­նա­կարճ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին գոր­ծի պի­տի ձեռ­նար­կուի՝ «Թրքա­կան հոսք»ը կեան­քի կո­չե­լու հա­մար։ Ըստ նա­խա­րա­րին, Թուր­քիա այս­պէ­սով պի­տի փո­խա­րի­նէ Ա­րեւմ­տեան հոս­քի մի­ջո­ցաւ ստա­ցած ռու­սա­կան կա­զը։ Ա­մէն տա­րի 16 մի­լիառ խո­րա­նարդ մեթր կազ պի­տի ա­պա­հո­վէ եր­կի­րը եւ ա­ւել­ցած բա­ժի­նը պի­տի միա­ցուի TANAP-ին։ Չա­վու­շօղ­լուի կան­խա­տե­սում­նե­րով, կ՚են­թադ­րուի 2018 թուա­կա­նին ա­ւար­տին հասց­նել այս գոր­ծը եւ բնա­կան կա­զը ա­ռա­քել դէ­պի Եւ­րո­պա։

Բնա­կա­նա­բար, թէ՛ Թուր­քիոյ եւ թէ Ռու­սաս­տա­նի տե­սա­կէ­տէ այս ծրա­գի­րը ու­նի քա­ղա­քա­կան նշա­նա­կու­թիւն։ «Թրքա­կան հոսք»ը կա­րե­ւո­րու­թիւն կը ներ­կա­յաց­նէ Թուր­քիոյ եւ եւ­րո­պա­կան եր­կիր­նե­րու բնա­կան կա­զի կա­րի­քի դի­մագ­րաւ­ման ա­ռու­մով։ Միւս կող­մէ, սա­կայն, Եւ­րո­պա կը ձգտի ձեր­բա­զա­տուիլ ռու­սա­կան կա­զէն ու­նե­ցած կախուա­ծու­թե­նէն։ Ռու­սաս­տան ո­րո­շած է 2019 թուա­կա­նէն սկսեալ Ուք­րայ­նան շրջան­ցել կա­զի ար­տած­ման ճա­նա­պար­հին։ Մոս­կուա մէկ կող­մէ կը փնտռէ այ­լընտ­րան­քա­յին ուղ­ղու­թիւն մը, իսկ միւս կող­մէ կը խու­սա­փի իր գե­րակ­շիռ դիր­քը կորսնց­նե­լէ՝ դէ­պի Եւ­րո­պա բնա­կան կազ ար­տա­ծե­լու ա­ռու­մով։ Ներ­կայ հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւն­նե­րով, Ռու­սաս­տա­նի պա­րա­գա­յին դէ­պի Եւ­րո­պա այ­լընտ­րան­քա­յին ուղ­ղու­թիւն­նե­րը խցա­նուած են։ Այս իսկ պատ­ճա­ռով «Թրքա­կան հոսք»ի կա­ռու­ցուի­լը մեծ կա­րե­ւո­րու­թիւն կը ներ­կա­յաց­նէ ռու­սա­կան կող­մին տե­սա­կէ­տէ։ Իր կար­գին, Թուր­քիան ալ ու­նի միջ­նա­ժամ­կէտ ու եր­կա­րա­ժամ­կէտ մտադ­րու­թիւն­ներ։ Ար­դա­րեւ, եր­կի­րը կը ձգտի դառ­նալ բնա­կան կա­զի ա­ռեւ­տու­րի կեդ­րոն մը։ Մեկ­նա­բան­նե­րու հա­մոզ­մամբ, «Թրքա­կան հոսք»ը կրնայ Ան­գա­րա­յի դիր­քե­րը ամ­րապն­դել, ո­րով­հե­տեւ այդ մէ­կը մեկ­նա­բան­նե­րու կող­մէ կը գնա­հա­տուի՝ որ­պէս ու­ժա­նիւ­թի կեդ­րոն մը։

Մաս­նա­գէտ­նե­րու կան­խա­տե­սում­նե­րով, ա­պա­գա­յին խնդրոյ ա­ռար­կայ կրնայ դառ­նալ նոյ­նիսկ «Թրքա­կան հոսք»ի երկ­րորդ գի­ծի մը կա­ռու­ցու­մը։ Օքս­ֆոր­տի Ու­ժա­նիւ­թի կա­ճա­ռի կա­զի հե­տա­զօ­տու­թեան բա­ժան­մուն­քի ղե­կա­վար Փրոֆ. Ճա­նը­թըն Շթերն հա­մո­զուած է, որ ե­թէ Թուր­քիա յա­ւե­լեալ կազ պա­հան­ջէ Ռու­սաս­տա­նէն, ա­պա երկ­րորդ գի­ծի մը կա­ռու­ցու­մը կրնայ դառ­նալ անհ­րա­ժեշտ։ Ըստ ի­րեն, «Կա­պոյտ հոս­ք»ին ա­ռըն­թեր «Թրքա­կան հոսք»ի մի­ջո­ցաւ Թուր­քիա կրնայ լուրջ ա­ռա­ւե­լու­թիւն ձեռք ձգել։ Այս­պէս, ո­րե­ւէ եր­րորդ երկ­րէ մը տա­րան­ցիկ պի­տի չանց­նի այն կա­զը, զոր պի­տի ա­պա­հո­վէ Թուր­քիան։ Որ­քան ա­տեն, որ Թուր­քիա-Ռու­սաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը մնան ա­մուր, սա միեւ­նոյն ժա­մա­նակ թրքա­կան կող­մին տե­սա­կէ­տէ պի­տի ըլ­լայ անվ­տան­գու­թեան կա­րե­ւո­րա­գոյն ե­րաշ­խիք մը։ Յա­մե­նայն­դէպս, ա­ռեւտ­րա­կան հա­ւա­նա­կան օ­գուտ­նե­րուն մա­սին կան­խա­տե­սում­նե­րը տա­կա­ւին վաղ կը հա­մա­րուին իր տե­սան­կիւ­նէն։ 

«Թրքա­կան հոսք»ին տե­սա­կէ­տէ միջ­նա­ժամ­կէտ ա­ռու­մով կա­րե­ւո­րու­թիւն կը ներ­կա­յաց­նեն նաեւ Ռու­սաս­տան-Եւ­րո­միու­թիւն յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը։ Ե­թէ ԵՄ-ի եւ Մոս­կուա­յի մի­ջեւ հա­մա­ձայ­նու­թիւն մը գո­յա­նայ բնա­կան կա­զի վե­րա­բե­րեալ կար­գա­ւո­րիչ խնդիր­նե­րուն շուրջ, ա­պա բո­լո­րո­վին նոր ի­րա­վի­ճակ մը կրնայ ստեղ­ծուիլ։ Շթեր­նի կան­խա­տե­սում­նե­րով, այդ պա­րա­գա­յին «Թրքա­կան հոսք»ի երկ­րորդ գի­ծի մը կա­ռուց­ման փո­խա­րէն՝ կրնայ վե­րա­կեն­դա­նա­նալ այս ան­գամ «Հա­րա­ւա­յին հոս­ք»ը։ Հե­տե­ւա­բար, TA­NAP-ը, «Հիւ­սի­սա­յին հոսք» Բ.-ը եւ մնա­ցեալ ծրագ­րե­րը պի­տի զար­գա­նան ան­կախ այդ բո­լոր ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րէն։

Ու­ժա­նիւ­թի շու­կա­յի այլ մաս­նա­գէտ­ներ ալ ու­շադ­րու­թիւն կը հրա­ւի­րեն հե­տաքրք­րա­կան ու­րիշ տուեա­լի մը վրայ։ Ռու­սաս­տա­նի բնա­կան կա­զի «Կազփ­րոմ» ըն­կե­րու­թիւ­նը ո­րո­շած է յա­ռա­ջի­կայ հինգ տա­րուան ըն­թաց­քին շուրջ 15 մի­լիառ խո­րա­նարդ մեթ­րով ա­ւելց­նել բնա­կան կա­զի ա­ռա­քում­նե­րը դէ­պի Եւ­րո­պա։ Վեր­ջին տասն տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին միայն եր­կու եր­կիր կա­նո­նա­ւոր թա­փով բարձ­րա­ցու­ցած է Ռու­սաս­տա­նէն ստա­ցած կա­զին քա­նա­կու­թիւ­նը։ Այդ եր­կիր­ներն են Թուր­քիան ու Գեր­մա­նիան։ Հե­տե­ւա­բար, ռու­սա­կան կող­մը հե­տա­մուտ է ամ­րապն­դել իր ուղ­ղա­կի հա­սա­նե­լիու­թիւ­նը՝ դէ­պի այս եր­կու եր­կիր­նե­րը, այլ խօս­քով՝ այս եր­կու շու­կա­նե­րը։ Բա­ցի Թուր­քիա­յէն եւ Գեր­մա­նիա­յէն, Եւ­րո­պա­յի մնա­ցեալ եր­կիր­նե­րու պա­րա­գա­յին «Կազփ­րոմ»ի վա­ճառք­նե­րը կ՚ապ­րին ան­կում։

Այս ամ­բող­ջին մէջ Թուր­քիոյ տե­սան­կիւ­նէն կայ նաեւ հա­ւա­սա­րակշ­ռիչ ու­րիշ գոր­ծօն մը։ Ար­դա­րեւ, երկ­րին մէջ հետզ­հե­տէ ա­ւե­լի կը մեծ­նայ հե­ղու­կա­ցեալ բնա­կան կա­զի (LNG) պա­հան­ջար­կը։ Այս հան­գա­ման­քը կ՚ա­պա­հո­վէ, որ Թուր­քիոյ պա­րա­գա­յին զեղչուի բնա­կան կա­զին սա­կա­գի­նը։ Այ­լա­պէս, Ռու­սաս­տա­նէն կա­խուա­ծու­թիւ­նը ամ­րապնդե­լիք ծրագ­րե­րուն փո­խա­րէն Թուր­քիա կրնայ զարկ տալ՝ LNG-ի հան­գոյց­նե­րը զար­գաց­նե­լու ուղ­ղեալ ծրագ­րե­րուն։ Այս իսկ ա­ռու­մով, մեկ­նա­բան­ներ կը շեշ­տեն, որ Ռու­սաս­տան ու­նի Թուր­քիոյ ա­ւե­լի մեծ կա­րի­քը, քան թէ հա­կա­ռա­կը։

Միւս կող­մէ, ե­թէ 2019 թուա­կա­նին Ռու­սաս­տան դադ­րեց­նէ բնա­կան կա­զի ար­տա­ծում­նե­րը Ուք­րայ­նոյ վրա­յով, ա­պա լուրջ պա­հան­ջարկ մը պի­տի յա­ռա­ջա­նայ նաեւ Պալ­քան­նե­րու մէջ։ Մաս­նա­գէտ­ներ սա­կայն այս հան­գա­ման­քը այդ­քան ալ ճա­կա­տագ­րա­կան չեն հա­մա­րեր, քա­նի որ բնա­կան կա­զի Թուր­քիա­յէն վերջ Յու­նաս­տան կամ Պուլ­կա­րիա մտնե­լը մաս­նա­ւոր նշա­նա­կու­թիւն մը չի ներ­կա­յաց­ներ։ Մեծ հա­շուով կա­զը Թուր­քիա­յէն վերջ մուտք գոր­ծած պի­տի ըլ­լայ Եւ­րո­միու­թիւն։