ԾԻԾԱՂԻ՞Լ ԹԷ ՈՂԲԱԼ, ԿԱՄ՝ ԴԵՌ ԿԸ ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒԻ ՆԻՍԻ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԹԵՐԹՕՆԸ

Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ Ֆրան­սա­յի Թե­մէն ներս Նի­սի տագ­նա­պը կը շա­րու­նա­կուի։ Թէեւ Ա­ռաջ­նորդ Տ. Վա­հան Եպսկ. Յով­հան­նէ­սեա­նի վեր­ջին ջան­քե­րուն շնոր­հիւ կան յոյ­սի նշոյլ­ներ, սա­կայն գործնա­կան ար­դիւն­քը կը բա­ցա­կա­յի։ Առ­կայ վի­ճա­կին մէջ Փա­րի­զի «Նոր Յա­ռաջ»ի սիւ­նակ­նե­րուն յայտ­նուե­ցաւ Նի­սէն Նու­պար Սե­րով­բեա­նի յօ­դուա­ծը, զոր կ՚ար­տատ­պենք յա­պա­ւում­նե­րով։

Եր­կար ժա­մա­նակ համ­բե­րու­թեամբ սպա­սե­լէ յե­տոյ, որո­շե­ցի փոր­ձել իմ հա­մեստ գրի­չովս կրկին տե­ղեակ պա­հել Ֆրան­սա­յի ե­կե­ղե­ցա­սէր մեր հան­րու­թիւ­նը, մեր քա­ղա­քի տագ­նապ­նե­րով լի գա­ղու­թին եւ մեր «որբ» եկե­ղեց­ւոյ շուրջ տե­ղի ու­նե­ցած վեր­ջին ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն մա­սին:

(…)

Ա­միս­ներ ա­ռաջ ան­գամ մը կար­դա­ցինք (…) քա­նի մը տող, ուր կ՚ը­սուէր, որ Ֆրան­սա­յի նոր Ա­ռաջ­նոր­դը եւ Թե­մա­կան խոր­հուր­դի ա­տե­նա­պե­տը հաշ­տու­թեան փորձեր կ՚ը­նեն Նի­սի «եր­կու ծու­խե­րուն» մի­ջեւ: Կը կար­ծեմ, թէ օգ­տա­կար է կրկին յի­շեց­նել, քա­նի որ շատ քի­չե­րը գի­տեն, թէ մենք սա պա­հուս Նի­սի մէջ ու­նինք եր­կու ա­ղօ­թա­վայր, ա­ւե­լի ճիշ­դը՝ ըստ Ֆրան­սա­յի օ­րէնս­դիր մարմ­նին՝ հայ­կա­կան կրօ­նա­կան զոյգ միու­թիւն­ներ, ո­րոնց­մէ միայն մէկ հա­տը կը հա­մա­պա­տաս­խա­նէ Հայց. Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ «ծուխ» հաս­կա­ցո­ղու­թեան:

Ամ­փո­փե­լով կրնանք ը­սել, թէ 2009-ին ե­կե­ղեց­ւոյ շուրջ ստեղ­ծուած վէ­ճե­րէն յե­տոյ կա­յա­ցած կրօ­նա­կան միու­թիւ­նը հա­ւա­տա­րիմ կը մնայ Սուրբ Էջ­միած­նի Մայր Ա­թո­ռին եւ նաեւ մաս կը կազ­մէ Ֆրան­սա­յի Հայց. Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ թե­մին, Ֆրան­սա­յի տա­րած­քին նոյն կա­նո­նադ­րու­թեամբ գոր­ծող միւս քսան քոյր ե­կե­ղե­ցի­նե­րուն նման: Հինգ տա­րիէ ի վեր այս ծու­խին հո­գե­ւոր հո­վիւն է Հայր Գրի­գոր Խա­չատ­րեան, որ կ՚ապ­րի շատ դժուար պայ­ման­նե­րու մէջ, բայց ան կը պա­տա­րա­գէ ա­մէն Կի­րա­կի անխ­տիր, շուրջ 60 կամ 70 հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րով, կա­նո­նա­ւոր ու ճոխ դպրաց դա­սով, Սէն Ֆի­լիփ ե­կե­ղեց­ւոյ մէջ, որ Կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղեց­ւոյ կող­մէ տրա­մադ­րուած է հայ­կա­կան ծու­խին: Տօ­նա­կան ա­ռիթ­նե­րով՝ հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րու թի­ւը կը քա­ռա­պատ­կուի: Հայր Գրի­գոր կը հո­գայ եւ կը կա­տա­րէ ծու­խի ան­դամ­նե­րուն կամ առ­հա­սա­րակ շրջա­նի բո­լոր ցան­կա­ցող հայ հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րուն կրօ­նա­կան ծէ­սե­րը:

Մինչ, Boulevard de la Madeleine-ի վրայ գտնուող պատ­մա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ շէն­քը կը պատ­կա­նի ու­րիշ մէկ կրօ­նա­կան միու­թեան, որ կը շա­րու­նա­կէ մաս կազ­մել մեր քա­ղա­քին մէջ քա­ռորդ դա­րէ ի վեր իշ­խող հայ­կա­կան ինք­նա­կոչ հա­մա­կար­գին:

Փոր­ձենք հի­մա նկա­րագ­րել այս հա­ւա­քա­տե­ղին եւ մի­ջա­վայ­րը: Նախ ը­սենք, որ ե­թէ Սէն Ֆի­լիփ ե­կե­ղեց­ւոյ ծու­խը Հայց. Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ եւ Սուրբ Էջ­միած­նի կար­գին մաս կը կազ­մէ, Boulevard de la Madeleine-ի Ս. Աս­տուա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցին ոչ մէկ ե­կե­ղե­ցա­կան կար­գի կը պատ­կա­նի այ­լեւս, եւ այդ ալ՝ ար­դէն եր­կար ժա­մա­նա­կէ ի վեր: Այս ե­կե­ղեց­ւոյ վար­չու­թիւ­նը կը հպա­տա­կի միայն Նի­սի տեղ­ւոյն ինք­նիշ­խան հա­մա­կար­գին: Ա՛յն, ո­րու ան­դամ­նե­րը դրժե­ցին այն բո­լոր խոս­տում­նե­րը, զորս ը­րած էին Ֆրան­սա­յի թե­մի նո­րան­շա­նակ ա­ռաջ­նոր­դին, որ պահ մը հա­ւա­տաց երկ­խօ­սու­թեան եւ հայ կար­գե­րուն վե­րա­դառ­նա­լու ա­նոնց խոս­տում­նե­րուն ան­կեղ­ծու­թեան: Սրբա­զան Հայ­րը հա­ւա­տաց, որ բա­րի կա­մե­ցո­ղու­թեամբ եւ քրիս­տո­նէա­կան եղ­բայ­րա­կան ջան­քե­րով բու­ժում մը պի­տի գտնէ Նի­սի քաղց­կե­ղին, ինչ­պէս ժա­մա­նա­կին փոր­ձած էր իր նա­խոր­դը՝ թե­միս հիմ­նա­դիր ա­ռաջ­նորդն ալ:

Բայց կրկին ա­պար­դի՛ւն:

Ան ա­ռա­ջի­նը չէր խա­բուող­նե­րուն, քա­նի որ իր նա­խորդ­ներն ալ, ինչ­պէս նաեւ բա­րի կամ­քի տէր շա­տեր եւս փոր­ձած էին եւ ձա­խո­ղած՝ հար­ցին ան­տե­ղեակ ըլ­լա­լով եւ չտի­րա­պե­տե­լով Նի­սի թնճու­կին, նաեւ ծա­նօթ չըլ­լա­լով վե­րոն­շեալ հա­մա­կար­գին իս­կա­կան դե­րա­կա­տար­նե­րուն, ինչ­պէս նաեւ ի­րենց բուն նպա­տակ­նե­րուն:

Կ՚ե­րե­ւի, թէ այդ հա­մա­կար­գը Ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նին եւ Մայր Ա­թո­ռին վրայ ճնշում բա­նեց­նե­լու նպա­տա­կով՝ ա­ռա­ջին օ­րէն սկսած, գրե­թէ հինգ տա­րիէ ի վեր «Ս. Պատա­րագ» մա­տու­ցա­նե­լու հա­մար կը կան­չէ մոս­կուաբ­նակ, Սուրբ Էջ­միած­նի Մայր Ա­թո­ռին կող­մէ կարգալոյծ հռչա­կուած հո­գե­ւո­րա­կան­ներ: Որ­պէս­զի, ե­թէ ոչ ա­մէն Կի­րա­կի, գո­նէ տօ­նե­րու եւ տա­ղա­ւար­նե­րու ա­ռիթ­նե­րով «Ս. Պա­տա­րագ» մա­տու­ցուի ինք­նագ­լուխ սար­կա­ւագ­նե­րով, Պար­սա­մեան վար­ժա­րա­նի ա­շա­կերտ­նե­րով (ի­րենց ու­սու­ցիչ­նե­րուն ու­ղեկ­ցու­թեամբ):

Մինչ Ֆրան­սա­յի Ի­րա­ւա­րար ա­տեա­նին ո­րո­շու­մով Նի­սի հա­մա­կար­գի ե­կե­ղե­ցին կորսն­ցու­ցած է ա­ռա­քե­լա­կան ա­նուա­նա­կո­չու­մը, ա­նոնք փոր­ձե­ցին եւ դեռ ալ կը շա­րու­նա­կեն փոր­ձել բա­րե­րար Չամ­քեր­թէ­նի նուի­րա­տուու­թեամբ՝ մի­միայն Հայց. Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ ծէ­սին հա­մար կա­ռու­ցուած այդ ե­կե­ղե­ցին սա «պա­տա­րագ կո­չուած բե­մադ­րու­թեամբ» վե­րա­կեն­դա­նաց­նել:

Ա­ւե­լի՛ն, Ֆրան­սա­կան դա­տա­րա­նին կող­մէ կա­յա­ցուած ո­րո­շու­մին հա­մա­ձայն տու­գանք չվճա­րե­լու հա­մար, ա­նոնք նաեւ հրա­ժա­րե­ցան ի­րենց «ա­ռա­քե­լա­կան» կո­չու­մէն եւ դար­ձան «église arménienne Sainte Marie - association 1901» կրօ­նա­կան պարզ միու­թիւն մը: Հոս կ՚ու­զենք զգու­շաց­նել, սկսեալ՝ Ֆրան­սա­յի ժո­ղո­վուր­դէն, Ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նէն մին­չեւ Սուրբ Էջ­միած­նի Մայր Ա­թո­ռը, հե­տե­ւեալ իս­կա­կան վտան­գին՝ ի­րենց վեր­ջին ժո­ղո­վին կա­յա­ցուած ո­րո­շու­մին մա­սին (քա­նի որ ո­րե­ւէ օ­րի­նա­կան եւ ի­րա­ւա­կան կապ չկայ այս միու­թեան եւ Հայց. Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ մի­ջեւ): Ու­րեմն, այ­սու­հե­տեւ, ա­նոնք այս միու­թեան սե­փա­կա­նու­թիւ­նը հան­դի­սա­ցող սոյն ե­կե­ղեց­ւոյ շէն­քը, ինչ­պէս նաեւ ի­րեն կից Պար­սա­մեան վար­ժա­րա­նի շէն­քը, ո­րուն հո­ղա­տա­րած­քը կը պատ­կա­նի ե­կե­ղեց­ւոյ, կրնան պար­զա­պէս վար­ձել կամ նոյ­նիսկ ծա­խու հա­նել, քա­նի որ այ­լեւս ո՛չ թե­մին եւ ոչ ալ Նի­սի հայ գա­ղու­թին (բա­ցի հա­մա­կար­գին հա­մա­խոհ քա­նի մը ըն­տա­նիք­նե­րէ) հա­շիւ տա­լու ստի­պո­ղու­թիւն օ­րի­նա­պէս չու­նին:

Ար­դէն հինգ տա­րիէ ի վեր բո­լո­րո­վին ինք­նագ­լուխ դար­ձած այս հա­մա­կար­գին վար­մուն­քը չափ եւ սահ­ման չու­նի: Մէկ կող­մէն Մոս­կուա­յէն ե­կած փի­լո­նա­զուրկ «ե­պիս­կո­պոս»նե­րով եւ ինք­նագ­լուխ սար­կա­ւագ­նե­րով կը շա­րու­նա­կուի բե­մադ­րու­թիւ­նը Նի­սի հա­մա­կար­գի հա­մա­խոհ­նե­րուն առ­ջեւ, ո­րոնք վստա­հա­բար ան­գի­տա­կից ան­ձեր են: Միւս կող­մէ ալ կը պա­տա­հին այն­պի­սի բա­ներ, ո­րոնք ա­նե­րե­ւա­կա­յե­լի պի­տի թուին նի­սե­ցի չե­ղող­նե­րուն: Օ­րի­նակ, կան մար­դիկ, ո­րոնք գի­տա­կից են Ս. Հա­ղոր­դու­թեան ի­մաս­տին, բայց չեն ու­զեր «գէշ մարդ» ըլ­լալ հա­մա­կար­գի ի­րենց բա­րե­կամ­նե­րուն հետ: Հե­տեւա­բար, նախ ներ­կայ կ՚ըլ­լան Մատ­լէ­նի Ս. Աս­տուա­ծա­ծին ե­կե­ղեց­ւոյ բե­մադ­րու­թեան եւ յե­տոյ վա­զե­լով կը փու­թան Սէն Ֆի­լիփ ե­կե­ղե­ցի, որ­պէս­զի ստա­նան Հայր Գրի­գո­րի ձեռ­քէն իս­կա­կան Հա­ղոր­դու­թիւն:

Իսկ հե­տե­ւեալ պա­տա­հա­րը ան­նա­խա­դէպ է Հայց. Առա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ պատ­մու­թեան մէջ: Ող­բա­ցեա­լի մը քոյ­րը կը փա­փա­քի յու­ղար­կա­ւո­րու­թեան ա­րա­րո­ղու­թիւն ա­նոր հրկի­զու­մէն ա­ռաջ: Բայց սգա­ւո­րը ու­նի ու­րիշ խնդիր մըն ալ. հան­գու­ցեա­լը չէ մկրտուած: Ս. Աս­տուա­ծած­նի այ­լեւս ո՛չ հայ ա­ռա­քե­լա­կան, ո՛չ կա­թո­ղի­կէ եւ ոչ ա­ւե­տա­րա­նա­կան, այլ պար­զա­պէս՝ հայ­կա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ հա­մար հար­ցը պարզ է: Եւ ու­րեմն քա­նի որ կարգալոյծ «ե­պիս­կո­պոս»ն ալ Նի­սէն բա­ցա­կայ է, Սուրբ Աստուա­ծա­ծին ե­կե­ղեց­ւոյ ինք­նագ­լուխ սար­կա­ւա­գը կը հաս­նի հի­ւան­դա­նո­ցի «ա­նաս­տուած»ին, նախ կը «մկրտէ» դիա­կը եւ մռմռա­լով՝ կարճ ա­ղօթ­քով մը կը պար­գե­ւէ ու­րա­խու­թիւն եւ սփո­փանք՝ ներ­կայ հա­րա­զատ­նե­րուն:

Ա­յո սի­րե­լի­ներ, ա­սոնք են մեր Նի­սի կրօ­նա­կան աշ­խար­հի վեր­ջին նո­րու­թիւն­նե­րը: Այ­լեւս ձե­զի կը մնայ ա­նուա­նել՝ ինչ­պէս որ կ՚ու­զէք, մեր քա­ղա­քի ող­բեր­գա-զա­ւեշ­տա­լի ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը:

(…)

Ես չգտայ. դո՛ւք փոր­ձե­ցէք գտնել պա­տաս­խա­նը: