ՍԱՀՄԱՆՆԵՐՈՒ ՅԱՂԹԱՀԱՐՄԱՆ ՈՐՈՆՈՒՄ

Ֆրան­սա­կան մշա­կոյ­թի կեդ­րո­նէն ներս բա­ցուած «Մտքե­րու մէջ յաղ­թա­հա­րել սահ­ման­նե­րը» լու­սան­կար­չա­կան ցու­ցա­հան­դէ­սին զու­գա­հեռ ե­րէկ ե­րե­կո­յեան ա­սու­լիս մը տե­ղի ու­նե­ցաւ Պատ­մու­թեան հիմ­նար­կի (Tarih Vakfı) եր­դի­քին տակ։ Իս­թան­պու­լի մօտ Ֆրան­սա­յի հիւ­պա­տո­սու­թեան են­թա­կայ Ֆրան­սա­կան կա­ճա­ռին եւ Պատ­մու­թեան հիմ­նար­կին հա­մա­տեղ նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ կազ­մա­կեր­պուած ցու­ցա­հան­դէ­սը կ՚ընդգր­կէ Թուր­քիա­յէն եւ Հա­յաս­տա­նէն եր­կու լու­սան­կա­րիչ­նե­րու՝ Մե­սուտ Թու­ֆա­նի եւ Զա­ւէն Խա­չի­կեա­նի գոր­ծե­րը, նկա­րա­հա­նուած՝ Կար­սի, Կիւմ­րիի եւ Ա­նիի մէջ։ Մինչ այս ցու­ցա­հան­դէ­սին բա­ցու­մը ստեղ­ծած է լայն ար­ձա­գանգ, ե­րէկ ե­րե­կո­յեան նոյն շար­ժա­ռի­թով կազ­մա­կեր­պուած ա­սու­լիսն ալ ան­ցաւ շատ հե­տաքրք­րա­կան մթնո­լոր­տի մը մէջ։ Հա­ւա­քոյ­թի ա­տե­նա­խօս­ներն էին լու­սան­կա­րիչ Մե­սուտ Թու­ֆան, ըն­կե­րա­բան Նե­շէ Էօզ­կէն, ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի գլխա­ւոր խմբա­գիր Ա­րա Գօ­չու­նեան եւ «Ա­կօս» շա­բա­թա­թեր­թի հա­յե­րէն բաժ­նի խմբա­գիր Բագ­րատ Էս­դու­գեան։ Ա­սու­լի­սը վա­րեց Պատ­մու­թեան հիմ­նար­կի նա­խա­գահ Պիւ­լենտ Պիլ­մէզ։

Նկա­տի ու­նե­նա­լով, որ ցու­ցա­հան­դէ­սը կը ցո­լաց­նէր Թուր­քիա-Հա­յաս­տան փակ սահ­մա­նի եր­կու կող­մե­րուն, ընդ­հա­նուր շրջա­կայ­քին մթնո­լոր­տը, ա­սու­լիսն ալ ու­նե­ցաւ հա­մա­պա­տաս­խան բո­վան­դա­կու­թիւն։ Պիւ­լենտ Պիլ­մէ­զի ող­ջոյ­նի խօս­քէն վերջ նախ ար­տա­յայ­տուե­ցաւ Մե­սուտ Թու­ֆան, ո­րու հա­մոզ­մամբ Թուր­քիա-Հա­յաս­տան սահ­մա­նը միեւ­նոյն ժա­մա­նակ յի­շո­ղու­թեան ու մո­ռա­ցու­թեան, ան­ցեա­լի եւ ա­պա­գա­յի, բա­րե­կա­մու­թեան ու թշնա­մու­թեան ա­րան­քին սահ­ման մըն է։ Նե­շէ Էօզ­կէն, որ սահ­ման­նե­րու ըն­կե­րա­բա­նու­թեան վրայ բազ­մա­կող­մա­նի աշ­խա­տանք ծա­ւա­լած է, շեշ­տեց, որ Թուր­քիա-Հա­յաս­տան սահ­մա­նին վե­րագ­րուած է վիթ­խա­րի ի­մաստ մը։ Ան հա­մո­զուած է, որ եր­կու եր­կիր­նե­րու սահ­մա­նին փակ ըլ­լա­լը ա­ռեւ­տու­րի ի­մաս­տով խո­չըն­դոտ մը չէ, ո­րով­հե­տեւ գոր­ծա­րա­րա­կան մեծ ցան­ցե­րը այս­պէս կամ այն­պէս կ՚ի­րա­կա­նաց­նեն ի­րենց նա­խա­տե­սած աշ­խա­տան­քը։ Բայց եւ այն­պէս, սահ­մա­նի փակ մնա­լը ար­գելք կը հան­դի­սա­նայ յի­շո­ղու­թեան փո­խա­նակ­ման։ Նե­շէ Էօզ­կէն պատ­մեց, թէ պատ­մու­թեան ըն­թաց­քին պե­տու­թիւն­նե­րու ծայ­րա­մա­սա­յին հա­տուած­նե­րու բնա­կիչ­նե­րը միշտ շատ ա­ւե­լի ա­րա­գօ­րէն ար­ձա­գան­գած են տուեալ ժա­մա­նա­կի ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն։ Իսկ Թուր­քիա-Հա­յաս­տան սահ­մա­նա­մերձ գօ­տի­նե­րու բնա­կիչ­նե­րը այս ի­մաս­տով կ՚ապ­րին ան­ճա­րու­թիւն մը։

Բագ­րատ Էս­դու­գեան պատ­մեց 1996 թուա­կա­նին դէ­պի Սո­վե­տա­կան Հա­յաս­տան կա­տա­րած ու­ղե­ւո­րու­թիւ­նը, ո­րու ըն­թաց­քին եր­կա­թու­ղիի մի­ջո­ցաւ ան­ցած էր Կար­սէն Կիւմ­րի։ Ըստ ի­րեն, սահ­մա­նի փակ մնա­լու հար­ցին զու­գա­հեռ պէտք է ու­շա­դիր դի­տար­կել նաեւ շրջա­փակ­ման խնդի­րը։ Ան այս ե­րե­ւոյ­թը նկա­տեց փանթր­քա­կան մտայ­նու­թեան մե­րօ­րեայ շա­րու­նա­կու­թիւ­նը։

Իր կար­գին, Ա­րա Գօ­չու­նեանն ալ փո­խան­ցեց իր վկա­յու­թիւն­նե­րը սահ­մա­նա­մերձ շրջան­ներ կա­տա­րած այ­ցե­լու­թիւն­նե­րէն։ Ան ը­սաւ, որ պատ­մա­կա­նօ­րէն Ա­րա­րա­տեան դաշ­տա­վայ­րը միշտ վար­չա­կան կեդ­րոն մը ե­ղած է հա­յոց հա­մար, իսկ Կիւմ­րին քա­ղաք մըն է, որ կը ցո­լաց­նէ ժո­ղովր­դա­կան կեան­քին ամ­բողջ ճո­խու­թիւ­նը։ Հե­տե­ւա­բար, ան այս ի­մաս­տով բարձր գնա­հա­տեց ցու­ցա­հան­դէ­սին ար­ժէ­քը։ Գօ­չու­նեան նշեց, թէ Թուր­քիա-Հա­յաս­տան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն ի­մաս­տով խնդրոյ ա­ռար­կայ է շուրջ քսան տա­րուան ժա­մա­նա­կի մսխում մը։ Այդ տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին շատ լպրծուն գետ­նի մը վրայ ապ­րուած են ի­րե­րա­մերժ ի­րա­դար­ձու­թիւն­ներ։ Ար­դիւն­քին, ի­րադ­րու­թեան քննար­կու­մը, ընդ­հա­նուր վեր­լու­ծու­թիւն­նե­րը միշտ կ՚ըլ­լան ա­ռար­կա­յա­կան տուեալ­նե­րով, սա­կայն ա­նոնք եր­բեք չեն ու­նե­նար տրա­մա­բա­նա­կան շա­րու­նա­կու­թիւն եւ ա­պա­գա­յի վե­րա­բե­րեալ կան­խա­տե­սում­նե­րը միշտ սահ­մա­նա­փակ կը մնան մաղ­թանք­նե­րով։

Ա­սու­լի­սի հար­ցում-պա­տաս­խա­նի բաժ­նին մէջ ի յայտ ե­կան կարգ մը կա­րե­ւոր մօ­տե­ցում­ներ, ըստ ո­րոնց Թուր­քիա-Հա­յաս­տան սահ­մա­նը միեւ­նոյն ժա­մա­նակ ըն­կա­լում­նե­րու սահ­մա­նում մը կը բե­րէ։ Կա­րե­ւոր մօ­տե­ցում­նե­րէն մին ալ այն էր, որ սահ­մա­նը եւ ա­նոր բա­ցու­մը բո­լո­րո­վին տար­բեր նշա­նա­կու­թիւն ու­նին պե­տու­թիւն­նե­րու կեդ­րոն­նե­րուն տե­սան­կիւ­նէն եւ տեղ­ւոյն վրայ ստեղ­ծուած մթնո­լոր­տին բաղ­դատ­մամբ։