ՀԱՇՈՒԱՐԿԵԼ ՄԻԱՅՆ ԿԱՐԵԼԻՆ

Պատմաբան ու դիւանագէտ Ժիրայր Լիպարիտեան վերջերս հայ-թրքական յարաբերութիւններու վերաբերեալ հետաքրքրական գիրք մը հրատարակեց։ Հայաստանի անկախութեան առաջին տարիներուն Թուրքիոյ հետ մշակուած քաղաքական երկխօսութեան առանցքային դէմքերէն մին էր ան, որու դիտարկումներն ու խորհրդածութիւնները այդ փորձառութեան լոյսին տակ ուշադրութեան կ՚արժանանան՝ 44-օրեայ պատերազմին յաջորդած առկայ պայմաններուն ներքեւ։ Միեւնոյն ժամանակ, Ժիրայր Լիպարիտեան այս շրջանին պարբերաբար հանդէս կու գայ նաեւ յայտարարութիւններով։ Ստորեւ կը ներկայացնենք իր կողմէ «Ազատութիւն» ռատիօկայանին տրուած հարցազրոյցներէն մէկուն սղագրութիւնը։

*

-Պարոն Լիպարիտեան, մենք կը տեսնենք, որ Երեւան եւ Անգարա իրարու հետ ուղերձներ կը փոխանակեն՝ կապուած յարաբերութիւններու բնականոնացման հետ: Որքանո՞վ անկեղծ են այդ դրական ազդակները։

-Եթէ մենք անկեղծ ենք եւ կ՚ուզենք հասկնալ՝ միւս կողմն ալ անկե՞ղծ է, թէ ոչ, միակ ձեւը անոր հետ խօսիլն է: Մենք կրնանք մտահոգութիւններ, կասկածներ ու վախեր ունենալ, բայց քանի այդպէս է, ուրեմն պէտք է ե՞տ քաշուինք եւ չխօսի՞նք, թէ պէտք է տեսնենք՝ ի՛նչ կ՚ըսեն մեզի:

-Ի՞նչ բանը խանգարած էր ձեզ եւ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանը՝ Թուրքիոյ հետ բնականոն յարաբերութիւններ հաստատելու եւ հայ-թրքական սահմանը բանալու: Ինչո՞ւ այդ մէկը չյաջողեցաք ընել:

-Չյաջողեցանք շատ յստակ պատճառով. այս պարագային կասկածի հարց չկայ: 1992 թուականի ամառը Թուրքիա ուղարկեց պաշտօնական պատուիրակութիւն մը, որուն հետ համաձայնութեան եկանք, որ պիտի սկսինք բանակցիլ երկկողմանի յարաբերութիւններ հաստատելու եւ սահմանը բանալու ուղղութեամբ: Այդ մէկը սկսաւ հոկտեմբեր 1992-ին եւ բաւական յառաջացանք ու հասանք մինչեւ 1993-ի փետրուարը, երբ արդէն մեծ մասամբ յստակ էր, մէկ հարց մնացած էր եւ այդ հարցին համար ալ ես լուծում առաջարկած էի եւ իրենք կը մտածէին այդ մասին: Խորհրդակցութիւնները շարունակուեցան, միայն թէ ապրիլին մենք երբ որ Քելպաճարը գրաւեցինք, Թուրքիա ըսաւ՝ «սա արդէն անընդունելի է մեզի համար»: Կրնամ յիշել, թէ այն ատեն վարչապետ Սուլէյման Տեմիրել ի՛նչ ըսաւ: Այդ ժամանակ, եթէ կը յիշէք, Թուրքիան էր, որ կը փոխանցէր եւրոպական ցորենը, որովհետեւ Աբխազիոյ գիծը փակ էր: Մենք խնդրած էինք եւ անոնք բացին: Եւրոպան 100 հազար թոն նուիրած էր, չէինք կրնար բերել: Թուրքիա ընդունեց: Իրենք փոխադրեցին այդ ցորենը ամէն օր Սեւ ծովու նաւահանգիստներէն մինչեւ Կիւմրի, սահմանը հասցուցին: Եւ այդ շարունակուեցաւ բոլոր բանակցութիւններուն ընթացքին: Յետոյ, երբ Քելպաճարի հարցը եղաւ, անոնք դադրեցուցին թէ՛ ցորենի փոխանցումը, թէ՛ պաշտօնական բանակցութիւնները: Երբ գացի Անգարա՝ վարչապետ Սուլէյման Տեմիրելի հետ խօսելու, ան շատ պարզ բան ըսաւ. քարտէս հանեց, սեղանին վրայ դրաւ ու ըսաւ. «Սա Հայաստանն է, սա ձեր հողն է, ձեր երկիրն է, ձեր ժողովուրդն է, մենք հարց չունինք, եւ շարունակեց: Սա Ղարաբաղն է, ձեր հողը չէ, բայց ձեր ժողովուրդը կ՚ապրի հոն, այդ մէկը առիք, հասկցանք. սա Լաչինն էր, ուր ո՛չ ձեր ժողովուրդը կ՚ապրէր, ո՛չ ձեր հողն էր, առիք ու բացատրեցիք, որ ան ձեր անվտանգութիւնն է, անհրաժեշտ կապն է Ղարաբաղի հետ, այդ ալ հասկցանք. Քելպաճարը ի՞նչ գործ ունի»: Մեր բացատրութիւնները իրենց համար գոհացուցիչ չէին: Այնուհետեւ Ղարաբաղի հարցը նախապայման դարձաւ մեր բանակցութիւններուն դրական եզրայանգման համար: Մենք շարունակեցինք մեր խորհրդակցութիւնները, այդ պատճառով ալ այդ նախապայմանը փոխուեցաւ: Սկիզբը այն էր, որ պէտք է լրիւ լուծենք, յետոյ ըսին՝ այս ըրէք, այդ ըրէք: Ուրեմն այդ նախապայմանը մնաց մինչեւ այս վերջին պատերազմը, որմէ ետք ըսին, թէ այդ հարցը ընդհանրապէս լուծուած է եւ մենք կրնանք նորէն բանակցիլ:

-Եթէ Թուրքիա յարաբերութիւններ ունենար Հայաստանի հետ, ի՞նչ երաշխիքներ կային, որ ան չէր մասնակցեր Արցախի վերջին պատերազմին, կամ ինքը անձնապէս չէր յարձակեր, կամ չէր դրդեր Ազրպէյճանը, որ յարձակի Հայաստանի վրայ: Ի՞նչ կ՚ըսէք այս մասին:

-Այս բոլորը կարելի է: Մեր պարտականութիւնն է հաշուի առնել այդ հաւանականութիւնները: Սակայն անոր պատասխանը պէտք է ըլլայ երկու ձեւով։ Մէկը այն է, որ չենք գիտեր՝ մինչեւ փորձենք եւ յարաբերութիւն հաստատելը ինքն իր մէջ մէկ ձեւ է կանխելու նման բաներ. փորձել պէտք է: Երկրորդը այն է, որ եթէ Թուրքիա ընդունէր յարաբերութիւններու հաստատումը եւ սահմանի բացումը, այն ատեն Ատրպէյճանի հաշուարկները կը փոխուէին: Որովհետեւ վերջինիս հաշուարկներուն եւ խիստ դիրքորոշումին մէջ կար մէկ կարեւոր կէտ, թէ Թուրքիա եւս սահմանը փակած էր: Անոնք կը սպասէին, որ մեր տնտեսութիւնը խեղդուի եւ մենք տանք աւելին, քան կրնայինք կամ կ՚ուզէինք տալ: Եւ Ատրպէյճանի դիրքորոշումը կրնար փոխուիլ եւ այդ փոփոխութեան պատճառով մենք նոյնիսկ կրնայինք Ատրպէյճանի հետ Ղարաբաղի հարցը լուծել: Ասոր կարելիութիւնը կար: Եւ այդ կարելիութեան համար է, որ անդադար փորձեր եղած էին ո՛չ միայն մեր ժամանակ, այլեւ Քոչարեանի եւ Սարգսեանի օրօք Ղարաբաղի հարցը սահմանազատելու, որովհետեւ Ատրպէյճանի դիրքերը գոնէ այդ տարիներուն կը տկարանային: Հետեւաբար բանակցութիւններուն արդիւնքը կրնար տարբեր ըլլալ: Ուրեմն երբ հաշուարկ կ՚ընենք, թէ ի՛նչ կրնար պատահիլ, մենք պէտք է բոլոր հաշուարկները ընենք. ո՛չ միայն վատագոյնը, այլ նաեւ կարելին: Եւ ամենակարեւորը փորձելն է: Եթէ չփորձենք, ամէն ինչ անորոշ կը մնայ:

-Օրինակ՝ Սուլէյման Տեմիրելի հետ դուք կրնայիք խօսելու միջոցներ գտնել: Այդ մարդը շատ հեռու էր իսլամիզմէն: Իսկ այժմ մենք գործ ունինք ղեկավարի մը հետ, որ կը բնութագրուի որպէս «սուլթան», ինքզինք չափազանց մօտ կը զգայ այդ իսլամական արժէքներուն, կը հակառակի արեւմտեան երկիրներուն, ամբողջ Մերձաւոր Արեւելքի մէջ ներգրաւուած է, Ռուսաստանի հետ ինքնուրոյն յարաբերութիւններ ունի, գերարդիական զէնքեր կը գնէ: Ի՞նչ տարբերութիւն կը տեսնէք դուք այստեղ: Ի վերջոյ դժուար չէ՞ համաձայնութեան գալ անոր հետ:

-Չեմ գիտեր: Արդեօք փորձա՞ծ ենք: Նախ ըսեմ, թէ ճիշդ է, որ մեծ տարբերութիւն կայ նախագահներ Տեմիրելի եւ Էրտողանի միջեւ: Սակայն ճշդում մը ընեմ. Էրտողանի վարած քաղաքականութիւնը իսլամիստական չէ, աւելի նէօ-կայսերապաշտական է: Այս երկուքը տարբեր բաներ են, որովհետեւ անոր քաղաքականութիւնը միայն իսլամական պետութիւններու հետ չէ, այլ բոլորին: Երբ Ռուսաստանին կը մօտենայ, սա իսլամիստակա՞ն է: Գիտէ՞ք, նոյնիսկ Տեմիրելի նման Էրտողանին նախորդող իշխանութիւնները ազգայնական ու քեմալիստական մարդիկ էին: Քեմալիզմի մէջ սկզբունքը «Խաղաղութիւն՝ ներսը, խաղաղութիւն՝ դուրսը»ն էր: Հիմա այս սկզբունքը քիչ մը շրջուած է, ճիշդ է, սակայն, մեզի նկատմամբ այն ինչ թրքական քաղաքականութիւն էր 1993-էն ետք, այդ չէ փոխուած: Էրտողան կրնայ երթալ եւ անոր փոխարէն գալ հակաիսլամական իշխանութիւն մը, բայց կրնան աւելի ազգայնական ըլլալ եւ հակահայկական, քան է՛ Էրտողան: Պէտք է ըսեմ, որ իսլամիստական բառի ետեւ շատ կարեւոր երեւոյթներ կան: Ինչ որ պարագաներու, եթէ քաղաքականութիւն է, իսլամականը երբեմն աւելի օգտակար է մեզի՝ քան ազգայնականը: Օրինակի համար՝ ցեղասպանութիւնը շատ քիչ կապ ունէր իսլամիստականի հետ: Ցեղասպանութիւնը կապ ունէր ուժեղ ազգայնականի եւ զինուորական հիմունքներով պետութիւն ստեղծելու փափաքի հետ: Ինչպէս գիտէք, Էրտողան թոյլ կու տայ, որ մեր եկեղեցիներուն մէկ մասը վերականգնուի եւ օգտագործուի: Անոր յայտարարութիւններուն մէջ մենք կը տեսնենք, որ ան կ՚ըսէ՝ «Այո՛, բաներ պատահեցան, ցեղասպանութիւն չէ»: Բայց սա կը փոխուի, ժամանակի ընթացքին տարբեր ձեւերով արտայայտուած է: Մենք պէտք է զգոյշ ըլլանք ու չպարզացնենք բարդ կացութիւնները: Երրորդ կէտը այն է, որ Էրտողան այսօր նոյնը չէ, ինչ որ էր երկու-երեք տարի առաջ: Այսօր քիչ մը աւելի զուսպ է՝ մեզմէ անկախ պատճառներով: Իսկ չորրորդ կէտը հետեւեալն է. երեսուն տարի է, որ Հայաստան կայ եւ երեսուն տարի առաջ անկախութեան պարագային գիտէինք, որ հայկական կարեւոր ուժեր կային, ըստ որոնց համոզման մենք չէինք կրնար անկախանալ, պէտք է Սովետի մէջ մնայինք, որովհետեւ երբ անկախանանք, պիտի գան ու մեզ ջարդեն: Երեսուն տարիէ ի վեր կը սպասենք, որ գան ու ջարդեն: Բայց անոնք չեկան: Ոչ մէկ թուրք զինուոր Հայաստան մտած է: Հիմա, վերջին պատերազմին անոնք գործօն մասնակցութիւն բերին: Եւ անոնց մասնակցութեան հետեւանքով մեր զինուորները մահացան: Ճիշդ է այս մէկը: Սակայն անոնք այսքան ատենէ ի վեր զգուշացուցած էին, որ օժանդակութիւն պիտի ցուցաբերեն: Օգոստոսի վերջաւորութեան Թուրքիոյ պաշտպանութեան նախարարը յայտարարեց, որ «մենք հակամարտութեան կողմն ենք արդէն»: Այն ատեն ես զգուշացուցի, որ յաջորդ պատերազմը մօտ է եւ այդ պատերազմին թրքական մասնակցութիւն պիտի ըլլայ: Եթէ այդ վերլուծումը ընդունուէր, այն ատեն մենք պէտք է շատ արագ սկսէինք բանակցութիւնները եւ գտնէինք լուծման եզրեր: Ատկէ առաջ ալ պէտք է ընէինք: Բայց մենք կը նախընտրենք մեր կողմէ քայլ չառնել եւ ըսել, որ միւսները վտանգաւոր մարդիկ են: Հիմա այս է կացութիւնը: Պաշտպանութեան համար երեք ձեւ կայ. առաջինը քու բանակդ է, երկրորդը՝ դաշնակիցներ գտնելն է, երրորդը՝ քու դիւանագիտութիւնդ է: Իսկ մեզի պէս փոքր ազգի համար դիւանագիտութիւնը պէտք է նոյնքան արժէք ունենայ՝ որքան բանակը: Եւ, փաստօրէն, մեր պարագային կրնայ աւելի արդիւնք տալ: Բայց այդ դիւանագիտութիւնը մենք մէկ կողմ դրինք՝ հիմնուելով ուրիշ ազդակներու վրայ: Երբ վտանգները կը տեսնենք մեր շուրջ, որեւէ վտանգ, սպառնալիք գերագնահատելը կը նշանակէ կորսնցնել պատերազմը: Մենք Թուրքիոյ վտանգին վրայ այնքան կեդրոնացանք, որ գերագնահատեցինք զայն եւ առիթները փախցուցինք խօսելու եւ որոշ հարցեր լուծելու: Միւս կողմէ՝ Ատրպէյճանէն եկող իսկական վտանգը թերագնահատեցինք: Եթէ այս իրականութիւնը չընդունինք, ուրեմն մենք կը շարունակենք առիթները կորսնցնել:

-Ըստ ձեզի՝ ինչո՞ւ այս պատերազմը տեղի ունեցաւ: Կրնա՞ք ձեր վերլուծումը կատարել:

-Կայ անմիջական եւ աւելի խորքային ու հիմնական պատասխանատուութիւն. հիմնական պատասխանատուութիւնը այն է, որ մեր իշխանութիւնները 1998-էն ի վեր կը մտածէին, թէ մենք կը դիմանանք, ժամանակը մեզի հետ է, ուժային յարաբերակցութիւնը չի փոխուիր, որեւէ պարագայի մենք կը յաղթենք՝ անտեսելով, թէ ի՛նչ կը պատահի Ատրպէյճանի մէջ: Մենք ցրեցինք այն գաղափարը, որ անոնք կրնան իրենց հողը օգտագործել՝ նոր բանակ ստեղծելու: Սա ընդհանուր է: Մենք գացինք անկարելիին ետեւէն: Պահանջներ դրինք: Սակայն պէտք է գիտնայինք, որ կարելի չէ զանոնք ստանալ: Ղարաբաղի անկախութիւն ստանալը անկարելի բան էր: Ես կը կարծեմ, որ Քոչարեան չէր ուզեր հարցը լուծել, Սարգսեան ի վերջոյ փորձեց, բայց անոր նախապայմանը այնպիսի բան էր, որով կարելի չէր լուծել: Իսկ Նիկոլ Փաշինեան ըսաւ, որ բոլոր բանակցութիւնները ձեւական են, մենք կրնանք սպասել եւ աւելի զօրանալ ու աւելի ուժեղ դիրքերէ խօսիլ: Իրականութենէն դուրս, իրականութենէն վեր, ինչ որ երազային իրականութիւն ստեղծած էինք: Անկարելին կ՚ուզենք եւ «լաւ հայ չենք», եթէ ամենաբարձրը ու լաւագոյնը չենք ուզեր: Այդ ընթացքին մենք կարելին կորսնցուցինք եւ ըսեմ, որ շատ աւելին կորսնցուցինք՝ քան այն, ինչ պիտի կորսնցնէինք, եթէ 1997 թուականի սեպտեմբերին ԵԱՀԿ-ի առաջարկած փաստաթուղթը ընդունէինք: Սա մեր մտայնութիւնն է, թէ մենք ինչի՛ հիման վրայ քաղաքականութիւն կ՚որդեգրենք, ո՛ր իրականութիւնը կը տեսնենք, ո՛րը կ՚ուզենք ծածկել եւ այլն: Սակայն իրականութիւնը այն է, որ մենք այդ բոլորին որոշողը չենք: Այնտեղ կար Ատրպէյճան, Ռուսաստան, Թուրքիա, Իրան եւ միջազգային հանրութիւն: Մեզի ըսին՝ անկախութիւն չկայ, գրաւուած տարածքները չէք կրնար պահել: Եւ մենք հաւատացինք, թէ կրնանք պահել: Գիտէք, սկզբունքները մեծ տէրութիւնները կը սարքեն, անոնց համար են անոնք: Իսկ փոքր տէրութիւններու պարագային չի կրնար սկզբունքի մասին խօսք ըլլալ, կարելի չէ ինչ-որ արդիւնքի սպասել: Մեծ տէրութիւնները կ՚որոշեն, թէ իրենց ե՛րբ պէտք է այս կամ այն սկզբունքը: Իսկ մենք պէտք է գործնապէս նայէինք, թէ մեզի ի՛նչ պէտք է, որ այսօր կրնանք ձեռք ձգել՝ փոխանակ նայելու, թէ ի՛նչ կ՚ուզենք, ինչը յստակ էր, որ չէինք կրնար ձեռք ձգել: Պատասխանատուութիւնը ընդհանուր է: Պատասխանատուութիւնը կու գայ անոնցմէ, որոնք ցնորային իրականութիւններով կ՚ապրէին, ժողովուրդն ալ կը խաբէին փաստօրէն, նոյնիսկ երբ անոնք գիտէին այդ իրականութիւնը: Անմիջական պատասխանատուութիւնը, այո՛, Նիկոլ Փաշինեանինն էր, անոր կառավարութեանն էր, որ բանակցութիւնները լրիւ կանգնեցուց: Սակայն այդ պատասխանատուութիւնը կարելի չէ կեդրոնացնել անոր վրայ: Այսպէս ըսեմ. հրադադարէն ետք առաջին հինգ տարին՝ 1994-էն 1999 եւ երկրորդ հինգ տարին՝ 1999-էն 2004, նոյնը չեն, ինչ որ 2016-էն 2020-ն էր: Ժամանակագրական առումով նոյնն են, որպէս թուաբանութիւն նոյնն են, սակայն որպէս որակ՝ ոչ: Արդէն Թուրքիա եւ Ատրպէյճան քանի տարի է կ՚ըսեն, որ Մինսքեան խմբակը չի գործեր, անոնք չեն կրնար տալ՝ ինչ որ պէտք է, անոնք ճնշում չեն բանեցներ: Ես չեմ ըսեր՝ պէտք է ըլլար, սակայն պէտք է տեսնէինք, որ պատերազմը կու գայ: Մեր դիրքորոշումը այն էր, որ ժամանակը մեզի հետ է, մենք ժամանակի ընթացքին կը զօրանանք, կը յաղթենք եւ այլն: Այդ մտայնութիւնն է, այդ տրամաբանութիւնն է, որ ամենատկարն էր այս պարագային, ինչը մեզ տարաւ պատերազմի, որ կանխատեսուած էր, մինչեւ իսկ անոր արդիւնքը: Իմ եւ Տէր-Պետրոսեանի եւ այլոց յօդուածներուն մէջ քանիցս ըսուած է, որ Ռուսաստան դաշնակիցն է Հայաստանի եւ ոչ թէ Ղարաբաղի: Քանիցս գրած ենք, որ պատերազմի պարագային Ռուսաստան մեզի չ՚օգներ, ան կու գայ հրադադար հաստատելու, երբ դանակը արդէն մեր ոսկորին հասած կ՚ըլլայ: Մենք կը կարծէինք, թէ քանի ժողովրդավարական երկիր դարձանք, Արեւմուտքը պիտի սկսի մեզի օգնել: Սա նոյնքան ցնորային տրամաբանութիւն էր: Արեւմուտքը ոչ մէկ ձեւով պիտի օգնէր մեզի եւ այդ յստակ էր 1993-1994-ին, 2016-ին, յստակ եղաւ նաեւ հիմա:

-Իսկ ինչպէ՞ս կը գնահատէք նոյեմբերի 9-ի եռակողմանի համաձայնագիրը: Ըստ արեւմտեան որոշ վերլուծաբաններու՝ Ռուսաստանի համար շահեկան գործարք է այդ մէկը: Համաձա՞յն էք այս տեսակէտին:

-Գիտէք, Ռուսաստանին օգտակար է, բայց նոյեմբերի 9-ի եռակողմանի համաձայնագիրը, ես գոնէ այդ տեսանկիւնէն չեմ դիտարկեր՝ սա Թուրքիոյ օգտակար է, վնասակար է Ատրպէյճանին, Ռուսաստանին, Վրաստանին, Ամերիկային։ Ինծի համար կարեւորը այն է, թէ մեզի համար ի՛նչ կը նշանակէ։ Իսկ մեզի համար պարտութիւն է՝ յստակօրէն, մենք կորսնցուցինք եւ այդ փաստաթուղթը կը հաստատէ այդ կորուստը՝ տարածքներու կորուստը, մեր իրաւունքներուն կորուստը, Ղարաբաղի մասնակցութեան կորուստը, այդ բոլորը դարձան իրականութիւն եւ մենք ստորագրեցինք եւ ստիպուած էինք ստորագրելու, եթէ ոչ, թերեւս աւելի վատ ըլլար, հիմա այդ է իրականութիւնը։ Հիմա Ռուսաստանի համար հետաքրքրական էր, անշուշտ։ Գիտէք, որքան արագ անոնք մտցուցին խաղաղապահ ուժերը, անոնք պատրաստ էին, անոնց համար Ատրպէյճան մտնելը՝ որպէս ռազմական գործօն, երկար տարիներու ծրագիր էր եւ յաջողեցան մտնել: Նոյեմբերի 9-ի յայտարարութիւնը հինգ տարուան համար է, որ կրնայ նորոգուիլ, ամէն հինգ տարի, բայց կրնայ նաեւ չնորոգուիլ, չէ՞, պէտք է հաշուի առնել։ Իսկ Ղարաբաղի ղեկավարութիւնը կ՚ըսէ, որ եթէ ռուսը չկայ, հայ չի մնար։ Մենք պէտք է մտածենք՝ սա ճի՞շդ քաղաքականութիւն է, թէ կարելի է ուրիշ բաներ մտածել, որովհետեւ Ռուսաստանի վրայ յոյս դնելը, թէ մշտապէս այնտեղ պէտք է ըլլայ, ես հարց ունիմ այդ կապակցութեամբ. ես գաղտնի բան չեմ ըսեր, յստակ յայտարարութիւններ կան, թէ որոշ ժամանակ ետք Ռուսաստան այնտեղ պիտի չըլլայ, դուրս պիտի գայ եւ այստեղ մէկ հարց պէտք է տամ՝ եթէ Ատրպէյճան չորս տարիէն Ռուսաստանին ըսէ, որ դուրս եկէ՛ք, որուն իրաւունքը ունի, Ռուսաստան ի՞նչ պէտք է ընէ, պէտք է պնդէ՞, որ մնայ, թէ դուրս պիտի գայ եւ ուրիշ միջոցներ մտածէ։ Այս բոլորին մասին պէտք է մտածենք. կրնայ մնալ յաւիտեան եւ այնտեղ մենք որոշ բան ունենանք: Սակայն հարցը հետեւեալն է, որ Ղարաբաղի հարցը՝ ինչ որ հարց մնացած է, կախուած է Ատրպէյճանէն եւ Ռուսաստանէն հիմնականօրէն, մասամբ՝ Թուրքիայէն, ուրիշ ոչ ոքէ կախուած է։ Հիմա այդ է, իրենք կ՚որոշեն, Ղարաբաղը գրեթէ ըսելիք չունի, կարելի է ըսիլ՝ խօսեցանք, ընդունեցինք, չընդունեցինք, բայց Ռուսաստանի մնալ-չմնալը Ղարաբաղինը չէ, ոչ ալ՝ մերը։ Անշուշտ, իրաւական իմաստով մենք ալ ստորագրեցինք նոյեմբերի 9-ի համաձայնագիրը, ուր կ՚ըսուի, որ ստորագրող կողմերէն որեւէ մէկը կրնայ ըսել 6 ամիս շուտ, որ մենք չենք ուզեր Ռուսաստանի ներկայութիւնը։ Ռուսաստան ինքը կրնայ ըսել՝ «ես դուրս կու գամ», Ատրպէյճան կրնայ ըսել՝ «դուրս եկէք», Հայաստան կրնայ ըսել՝ «դուրս եկէք», որ Հայաստան անշուշտ պիտի չընէ, բայց այնտեղ Ատրպէյճան իրաւունք ունի, Ռուսաստան պարտաւոր է, ըստ այդ փաստաթուղթին, որուն ինքը միջնորդած է, իսկ եթէ դուրս չգայ, ես կը կարծեմ, թէ այնտեղ Ատրպէյճան միջոցներ ունի նեղացնելու Ռուսաստանը եւ վիճակը կրնայ ծանր ըլլալ Ռուսաստանի համար։ Փաստօրէն, մենք երկրորդ ծրագիր չունինք Ղարաբաղի համար՝ բացի Ռուսաստանէն, ուրիշ կարգադրութիւն չի պատկերացուիր եւ ինծի համար շատ մտահոգիչ է: Ես չեմ ըսեր՝ ռուսերը պէտք է հեռանան: Այնտեղ խաղաղապահ ուժեր ու դիտորդներ պէ՛տք է ըլլան: Սակայն մեր յոյսը անոնց վրայ դնելը եւ ամէն ինչ անոնց կապելը սխալ է: Հապա եթէ նոր իշխանութիւն գայ Ռուսաստան, կամ նախագահ Փութին յանկարծ ըսէ, թէ մեզի անհրաժեշտ չէ այլեւս, մենք ի՞նչ պիտի ըսենք, երկրորդ ծրագիր ունի՞նք. չունինք: Ատոր համար, կը կարծեմ, պէտք է ուղղակի աշխատինք Ատրպէյճանի եւ Ղարաբաղի իշխանութիւններուն հետ, որպէսզի տեսնենք, թէ ի՛նչ կրնանք ընել: Որովհետեւ, գիտէք, ներկայ համընդհանուր անորոշութիւնը կրնայ պատճառներէն մէկը ըլլալ վերադարձի անհաւանականութեան:

-Իսկ ինչպէ՞ս պէտք է լուծել սահմաններու հարցը, ինչպէ՞ս պէտք է վերակառուցել միջազգային յարաբերութիւնները: Փաշինեան կ՚ըսէ, թէ մենք պէտք է նպաստենք, որ մեր երկրի քաղաքական միջավայրը փոխուի եւ Հայաստան բանայ «խաղաղութեան դարաշրջանը»: Սակայն ներկայ բարդ իրադրութեան պայմաններով ճի՞շդ է նման յոյսեր տածել։

-Երկու տարբեր հարցեր են. մէկը՝ սահմանային, միւսը՝ ընդհանուր, բայց իրարու հետ կապուած են: Այսինքն՝ առանց մեր յարաբերութիւնները ճշդելու Ատրպէյճանի հետ, ինչ որ կը պահանջէ բազմամակարդակ դիւանագիտութիւն, պարզ է, թէ «խաղաղութեան դարաշրջան» չի սկսիր: Ատրպէյճան կ՚ըսէ՝ սահմանները ճշդենք: Իսկ Ղարաբաղի հարցը արդէն մեծ բան չէ, այդ մանրամասնութիւն է, մենք յետոյ կրնանք խօսիլ մնացեալ հարցերուն մասին: Սակայն մենք կ՚ըսենք, թէ պէտք է կարենանք այդ հարցերուն մասին ալ խօսիլ զուգահեռաբար՝ տեսնելով, թէ ի՛նչ կարելի է ընել: Ես չեմ գիտեր, թէ Փաշինեանի կառավարութիւնը ինչպէ՛ս կը մտածէ այդ մնացեալ հարցերուն լուծման մասին, ընդհանուր սկզբունքներ կա՞ն՝ ներառեալ ինքնորոշման իրաւունքը, որքա՞ն գործնական է, ա՞յդ է լաւագոյն ձեւը: Անշուշտ, գերակայութիւնը անվտանգութիւնն է, բայց իմ մտքիս մէջ կը մնայ մէկ հարց. անկախութեան հարցը նախապէս անկարելի էր, հիմա լրիւ արդէն անիմաստ է, կարելի չէ: Ոչ մէկ երկիր, գոնէ իմ տեսածովս, բողոքեց պատերազմին դէմ: Անոնք գիտէին, որ Ատրպէյճան սկսաւ պատերազմի: Ոչ ոք բողոքեց պատերազմին օգտագործուող զէնքերուն, նոյեմբերի 9-ի համաձայնագրի դրոյթներուն դէմ: Նոյնիսկ ոչ մէկ պետութիւն ըսաւ, որ պէտք է ինքնավար մարզի սահմաններուն մէջ ըլլայ, ինչ որ պիտի ըլլայ: Եւ սա կը նշանակէ, որ միջազգային հանրութիւնը եւ մեր հարեւանները ընդունած են այդ բոլորը: Ալիեւի համար Ղարաբաղի հարց գոյութիւն չունի: Անոր մտքին մէջ տարածքային իմաստով սահմանուած հայկական Արցախ չկայ: Հիմա հարցը այն է, թէ մենք ի՛նչ կրնանք պահանջել գործնականօրէն, ինչի՛ մասին կրնանք բանակցիլ: Կը կարծեմ, որ պէտք է փորձենք այս կամ այն սահմաններով, տարածքային իմաստով, բան մը պահանջել եւ այդ պարագային միջազգային հանրութիւնը մեր կողմը կ՚ըլլայ: Եւ տարածք ըսելով՝ նկատի ունիմ այն, ինչ որ մնացած է ներկայիս: Իսկ թէ ուրիշ բան կրնա՞նք առնել, կը կասկածիմ: Կայ երկու ձեւ, որով կրնայ հայ ժողովուրդը ապրիլ այնտեղ։ Մէկը այն է, որ Ալիեւ կ՚ըսէ՝ հայ ժողովուրդը կրնայ մաս կազմել Ատրպէյճանի հասարակութեան, դառնալ փոքրամասնութիւն, ունենալ ազգային-կրօնական իրաւունքներ, այսինքն՝ կրնան ունենալ եկեղեցի, դպրոց եւ այլն: Սա կը նշանակէ, որ վիճակը կ՚ըլլայ այնպէս, ինչպէս կայ հիմա Թուրքիոյ մէջ: Այս մասին պէտք է մտածենք, ինչ որ ինքնին դժուար է: Իսկ Ղարաբաղի ղեկավարութիւնը արդէն կ՚ըսէ՝ այդպէս կարելի չէ: Ներկայիս խաղաղապահ ուժերու ներկայութիւնը տարածքի պաշտպանութիւնն է, ինչպէս նաեւ մարդոց ֆիզիքական պաշտպանութիւնն է: Ուրեմն հարցը հետեւեալն է՝ իմ կարծիքովս. արդեօք պիտի կարենա՞նք բանակցիլ բանի մը շուրջ, որ կարելի է. այսինքն՝ ունենալ տակաւին տարածքային իմաստով սահմանուած հայկական Արցախ: Ինծի համար ահաւոր ցաւ է, անշուշտ, տեղի ունեցածը: Սակայն խնդիրը այն չէ, թէ ես ի՛նչ կը զգամ: Կարեւորը այն է, թէ ո՛ւր հասած ենք այսօր. այդ անկարելին պահանջելով՝ կարելին կորսնցուցինք: Ալիեւ կը խօսէր, չէ՞, ինքնավար Ղարաբաղի մասին: Հիմա չի խօսիր: Ան կ՚ըսէ՝ պատերազմով առի, հիմա չեմ վերադարձներ ձեզի, ինչ որ մէկ տարի առաջ պատրաստ էի տալու, գացէ՛ք, ձեր քաղաքականութեան հետեւանքը կրեցէ՛ք: Այստեղ խօսելու բան կա՞յ, թէ ոչ, այդ պէտք է նայինք: Ի դէպ, պէտք չէ փորձենք միջնորդներով խօսիլ, այլ պէտք է ձեւ գտնենք՝ մենք ինքներս խօսելու: