ԱՆԹԻԼԻԱՍԷՆ ՀԱՒԱՆՈՒԹԻՒՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՏԱՆ ՄԸ ՎԵՐԱՑՄԱՆ

«Ճում­հու­րի­յէթ» օ­րա­թեր­թի այ­սօ­րուան հա­ղոր­դում­նե­րով, Պէյ­րու­թի մէջ, հայ­կա­կան պատ­մա­կան գե­րեզ­մա­նա­տուն մը կը փոր­ձուի վե­րա­ծել պան­դո­կի եւ այս գոր­ծարքը կ՚ի­րա­կա­նա­ցուի Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան հա­ւա­նու­թեամբ։ Ըստ թեր­թի հա­ղոր­դում­նե­րուն, պատ­մա­կան Կիպ­րոս քա­ղա­քի ծո­վա­փին գո­յու­թիւն ու­նի հա­րիւր տա­րուան վա­ղե­մու­թեամբ հայ­կա­կան գե­րեզ­մա­նա­տուն մը, ո­րու տե­ղա­փո­խու­թիւ­նը կը նա­խա­տե­սուի, որ­պէս­զի այն­տեղ կա­ռու­ցուի ա­ռափ­նեայ լիւքս զբօ­սա­րան մը։ 1915 թուա­կա­նին Ա­նա­տո­լուէն տե­ղա­հա­նուե­լով Լի­բա­նան հաս­տա­տուած հա­յե­րը ամ­փո­փուած են այդ գե­րեզ­մա­նա­տան մէջ, ո­րու պաշտ­պա­նու­թեան հա­մար այն­տեղ թա­ղուած­նե­րու շա­ռա­ւիղ­նե­րը ձեռ­նար­կած են ի­րա­ւա­կան պայ­քա­րի մը։ Ա­նոնք ի­րենց դէմ գտած են նաեւ Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թիւ­նը եւ «Ճում­հու­րի­յէթ» օ­րա­թեր­թը կը շեշ­տէ, որ այդ մէ­կը ան­ցեալ Ապ­րի­լի վեր­ջա­ւո­րու­թեան Սահ­մա­նադ­րա­կան ա­տեան դի­մած էր՝ վե­րա­ձեռք­բե­րե­լու հա­մար Սի­սի եր­բեմ­նի կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի սե­փա­կա­նու­թեան ի­րա­ւուն­քը։

«Պէյ­րութ Ռի­փորթ» թեր­թի հա­ղոր­դում­նե­րուն հի­ման վրայ «Ճում­հու­րի­յէթ» ընդգ­ծած է, որ Եր­կու­շաբ­թի ա­ռա­ւօտ ոս­տի­կան­նե­րու ու­ղեկ­ցու­թեամբ գե­րեզ­ման­նե­րը փո­րե­լու փու­թա­ցած գոր­ծա­ւոր­նե­րը վեր­ջին ժա­մուն կա­սե­ցուած են դա­տա­կան վճի­ռով։ 1894 թուա­կա­նին ծնած Յա­կոբ Ա­ւա­գեա­նի շա­ռա­ւիղ­նե­րէն Վար­դան Ա­ւա­գեան յայտ­նած է, թէ այս ծրագ­րին կա­պակ­ցու­թեամբ ա­ռա­ջին տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը հա­սած են ան­ցեալ Մար­տին եւ ի­րենց բո­ղոք­նե­րուն հի­ման վրայ դա­տա­խա­զու­թիւ­նը ձեռ­նար­կած է հար­ցաքն­նու­թեան։ Հա­կա­ռակ այս հան­գա­ման­քին, ըն­կե­րու­թիւ­նը փոր­ձած է գե­րեզ­մա­նա­տու­նը տե­ղա­փո­խել։ Տասը հա­զար տա­րուան Պիպ­լո­սի նա­ւա­հան­գիս­տի մնա­ցոր­դա­ցին հա­րե­ւա­նու­թեամբ կը գտնուի գե­րեզ­մա­նա­տու­նը, որ մաս կը կազ­մէ Հնու­թիւն­նե­րու տնօ­րէ­նու­թեան ի­րա­ւա­սու­թեան։ Հե­տե­ւա­բար, Ա­ւա­գեան կը ջա­նայ ա­պա­հո­վել, որ շի­նու­թիւ­նը կա­խուած դար­ձուի թոյլ­տուու­թե­նէ։

Նոյն աղ­բիւր­նե­րու հա­ղոր­դում­նե­րով, Ան­թի­լիաս այդ տա­րած­քը վար­ձած է, որ­պէս­զի վե­րա­ծուի ա­ռափնեայ զբօ­սա­րա­նի մը։ Վար­ձա­կալ ըն­կե­րու­թիւ­նը կապ ու­նի Լի­բա­նա­նի նախ­կին հա­ղոր­դակ­ցու­թեան նա­խա­րար Ժան Լուի Քոր­տա­հիի հետ։ Ան­թի­լիաս թէեւ տե­ղե­կա­ցու­ցած է, որ գե­րեզ­մա­նա­տու­նը ծո­վա­փէն հե­ռու նոր տա­րածք մը պի­տի փո­խադ­րուի, սա­կայն բո­ղո­քա­րար­նե­րը դի­տել կու տան, թէ այդ մէ­կը տար­բե­րու­թիւն պի­տի չու­նե­նայ հա­ւա­քա­կան գե­րեզ­մա­նա­տու­նէ մը։

ԻՐԵՐԱՅԱՋՈՐԴ ԵԼՈՅԹՆԵՐ

Մե­ծի Տան­ն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան տե­ղե­կա­տուա­կան բա­ժան­մուն­քի կազ­մա­կեր­պած «Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նա­չումն ու հա­տու­ցու­մը նոր մար­տահ­րա­ւէր­նե­րու դի­մա­ց» ձեռ­նարկ­նե­րու շար­քի ծի­րէն ներս, շա­հե­կան հան­դի­պում-զրոյց մը տե­ղը ու­նե­ցաւ թուրք պատ­մա­գէտ Փրոֆ. Թա­նէր Աք­չա­մի եւ լի­բա­նա­նա­հայ հա­մալ­սա­րա­նա­կան­նե­րու մի­ջեւ, նա­խըն­թաց օր, Կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի «Կի­լի­կիա» թան­գա­րա­նի սրա­հին մէջ, կազ­մա­կեր­պու­թեամբ Հայ ե­կե­ղեց­ւոյ հա­մալ­սա­րա­նա­կան ու­սա­նող­նե­րու միու­թեան (ՀԵ­ՀՈՄ)։ Ան­թի­լիա­սի աղ­բիւր­նե­րուն կող­մէ հրա­պա­րա­կուած պաշ­տօ­նա­կան հա­ղոր­դում­նե­րուն հա­մա­ձայն, ձեռ­նար­կին բաց­ման խօս­քը՝ ՀԵ­ՀՈ­Մ­-ի ա­նու­նով անգ­լե­րէ­նով ար­տա­սա­նեց Փա­թիլ Յա­կո­բեան, որ հա­կիրճ տո­ղե­րու մէջ ծա­նօ­թա­ցուց օ­րո­ւան հիւ­րը։ Ան նշե­ց, որ Աք­չամ ու­սա­նո­ղա­կան օ­րե­րէն ի վեր աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թիւն ու­նի Թուր­քիոյ փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րու ձայ­նը բարձ­րաց­նե­լու, ո­րուն հե­տե­ւան­քով ձեր­բա­կա­լուած ու տա­սը տա­րուան բան­տար­կու­թեամբ դա­տա­պար­տուած է։ Առ այդ, քա­ղա­քա­կան ա­պաս­տան գտնե­լով Գեր­մա­նիոյ մէջ, Աք­չամ իր ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րով կեդ­րո­նա­ցած է Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան ա­ւար­տին եւ Թուր­քիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան ծնուն­դի տա­րի­նե­րուն տե­ղի ու­նե­ցած քա­ղա­քա­կան բռնու­թիւն­նե­րուն վրայ։ Յա­կո­բեան խօս­քը ա­ւար­տեց ընդգ­ծե­լով, որ Աք­չամ մաս կը կազ­մէ, Սի­սի պատ­մա­կան կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի կա­լուա­ծի վե­րա­դար­ձը պա­հան­ջող Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան բա­ցած դա­տին հա­մար կազ­մուած յա­տուկ յանձ­նա­խում­բին։ Փրոֆ. Թա­նէր Աք­չամ զրոյ­ցին սկիզ­բը բա­ցատ­րեց Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան եւ Թուր­քիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան կա­լուած­նե­րու բռնագ­րաւ­ման օ­րէնք­ներն ու ա­նոնց հո­լո­վոյթ­նե­րը։ Ա­պա ներ­կա­նե­րու հար­ցում­նե­րուն պա­տաս­խա­նե­լով՝ ան ման­րա­մաս­նեց կա­լուած­նե­րու վե­րա­դար­ձի հար­ցին դժուա­րու­թիւն­նե­րը, ինչ­պէս նաեւ խօ­սե­ցաւ 1915-ի հետ ա­ռըն­չու­թիւն ու­նե­ցող եւ այս ծի­րէն ներս Թուր­քիոյ դի­մագ­րա­ւած զա­նա­զան այլ հար­ցե­րու մա­սին։ Աք­չամ յայտ­նեց, որ հայ­կա­կան պա­հան­ջա­տի­րու­թիւ­նը ընդ­հան­րա­պէս սամ­նա­փա­կուած ե­ղած է Ե­ղեռ­նի որ­պէս ցե­ղաս­պա­նու­թիւն ճա­նա­չու­մով եւ միայն վեր­ջին տա­րի­նե­րուն է, որ Հայ դա­տի մար­մին­նե­րը ի­րենց ու­շադ­րու­թիւ­նը կեդ­րո­նա­ցու­ցած են փոխ­հա­տուց­ման կա­րե­ւո­րու­թեան վրայ։ Այս մէ­կը եր­կար ժա­մա­նակ հան­գիստ ձգած էր Թուր­քիան, ը­սաւ ան, ու մեկ­նե­լով այս հար­թա­կէն, կոչ ուղ­ղեց հա­յե­րուն ան­վա­րան դի­մել Թուր­քիոյ Սահ­մա­նադ­րա­կան Ա­տեան՝ ճնշում բա­նեց­նե­լու Ան­գա­րա­յի վրայ։ Ան ը­սաւ, որ այս հանգ­րուա­նին սահ­մա­նադ­րա­կան օ­րէն­քը միակ օ­րէնքն է, ո­րուն կա­րե­լի է ա­պա­ւի­նիլ։ Աք­չամ նաեւ անդ­րա­դար­ձաւ ան­հա­տա­կան ինչ­քե­րու եւ հա­մայն­քա­յին ու կրօ­նա­կան կա­լուած­նե­րու վե­րա­տի­րաց­ման տար­բե­րու­թիւն­նե­րուն։

Պա­տաս­խա­նե­լով այն հար­ցու­մին, թէ ին­չո՞ւ հա­յե­րը, Թուր­քիոյ տե­ղա­կան դա­տա­րան­նե­րուն փո­խա­րէն, չեն դի­մեր մի­ջազ­գա­յին դա­տա­րան­նե­ր. Աք­չամ բա­ցատ­րեց ի­րա­ւա­կան կարգ մը նրբու­թիւն­ներ, ո­րոնք անհ­րա­ժեշտ կը դարձ­նեն նախ թրքա­կան դա­տա­րան­նե­րուն դի­մե­լու։ Ան ա­ւել­ցուց նաեւ, որ շատ ա­ւե­լի մեծ գու­մար­ներ կը պա­հան­ջուի մի­ջազ­գա­յին դա­տա­րա­նի աշ­խա­տանք­նե­րուն հա­մար։ Աք­չամ լու­սա­բա­նեց, որ Թուր­քիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րուն պե­տու­թիւ­նը հա­յե­րուն կ՚ար­գի­լէր Թուր­քիա մուտք գոր­ծել՝ վախ­նա­լով, որ ա­նոնք պա­հան­ջէին ի­րենց ի­րա­ւունք­նե­րուն վե­րա­տի­րա­նալ, իսկ ա­ւե­լի ուշ, 1950-60-ա­կան թուա­կան­նե­րուն, պե­տու­թիւ­նը Սփիւռ­քէն Թուր­քիա ճամ­բոր­դել ու­զող հա­յե­րուն ստո­րագ­րել կու տար փաս­տա­թուղթ մը, ո­րով տուեալ հա­յը կը վստա­հեց­նէր, թէ Թուր­քիա մուտք գոր­ծե­լէ ետք դա­տա­րան պի­տի չդի­մէ պա­հան­ջե­լու հա­մար իր կա­լուած­նե­րը, թէ­կուզ ա­նոնք ու­նե­նա­յին օ­րի­նա­կան փաս­տա­թուղ­թե­րը։ Աք­չամ ը­սաւ, որ պէտք չէ լու­սանց­քի տակ առ­նել հա­տուց­ման գծով Թուր­քիոյ դի­մագ­րա­ւած դժուա­րու­թիւն­ներն ու ան­պատ­րաս­տա­կա­մու­թիւ­նը՝ թէ՛ ի­րա­ւա­կան գետ­նի վրայ, թէ՛ քա­ղա­քա­կան եւ թէ պե­տա­կան մա­կար­դա­կով։ Փա­րա­տե­լու հա­մար ներ­կա­նե­րուն մտա­հո­գու­թիւ­նը, թէ ո՞վ պի­տի ըլ­լայ հա­տու­ցում­ներ ստանց­նո­ղը երբ Թուր­քիա հաս­նի հա­տուց­ման պատ­րաս­տա­կա­մու­թեան հանգ­րուա­նին, Աք­չամ օ­րի­նակ բե­րաւ հրեա­նե­րուն 1952-ի Լիւք­սեմ­պեր­կի փոր­ձա­ռու­թիւ­նը եւ ը­սաւ, թէ իր կար­ծի­քով, հայ ժո­ղո­վուր­դը կրնայ նոյն օ­րի­նա­կով կազ­մել յանձ­նա­խումբ մը՝ Հա­յաս­տա­նի պե­տու­թեան եւ Սփիւռ­քի կրօ­նա­կան, քա­ղա­քա­կան ու մշա­կու­թա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րէ կազ­մուած, որ­պէս­զի Թուր­քիոյ պե­տու­թեան հետ բա­նակ­ցի եւ ներ­կա­յա­նայ իբր ի­րա­ւա­տէ­րը հայ ժո­ղո­վուր­դի ի­րա­ւունք­նե­րուն։

Շա­հե­կան զրոյ­ցը ա­ւար­տե­ցաւ ՀԵ­ՀՈ­Մ­-ի ա­տե­նա­պետ Ռազ­միկ Մի­քա­յէ­լեա­նի շնոր­հա­կա­լա­կան խօս­քով։

​